Алтайдын Чолмоны

Јӱрӱм берген тынду суу

18.01.2019

Бӱгӱнги кӱнде Алтайыстыҥ аржан сууларыныҥ быйанду, ийделӱ, эмдӱ-томду аргаларын чеберлеп, корып аларыс па деген сурак кӧп улусты санандырат, санааркадат.

Ӧткӧн јылдарда кӧп тоолу јондык организациялар, тоомјылу, айдар-тудар улус јаҥжыккан чӱм-јаҥды, јаҥжыгуларды орныктырары јанынаҥ једимдӱ иштеген. Шак олор Алтайда кудай јаҥыныҥ ла чӱм-јаҥныҥ тӧзин-тӧзӧгӧзин орныктырары јанынаҥ иштеген. Онойдо ок бис, калык чӱмделгези ле јаҥжыккан чӱм-јаҥ аайынча иштеп турган улус, јаҥжыккан культурала кӧнӱ колбулу ишти база јылдыҥ ла ӧткӱредис. Бу ла иш аайынча сезер-кӧрӧр, билеечи улус ла олордыҥ ижин улалткан улус кӧп јылдардыҥ туркунына база јаан иш ӧткӱрген. Олордыҥ тоозында, темдектезе, А. Г. Калкин, К. К. Сельбикова, В. А. Олчонова, М. А. Турлунова, С. Б. Талкыбаева, О. К. Ерохонова, З. Т. Тырысова ла о. ӧ.

2015 јылда биске Кош-Агаш аймакта Бугузунныҥ аржанында баштапкы катап болорго келишкен. Аржанга келип, мында таҥынаҥ бойлоры келген бир кезик улустыҥ аржанныҥ јанында ӧткӱретен чӱм-јаҥды, онойдо ок быйанду сууга кирер тужындагы јарабастарды-тудуларды бузуп турганына туштадыс. Темдектезе, баштапкы ла кӱнниҥ тӱнинде кош тартар кӧлӱкле башка-башка јашту улус келген. Кӧрӧр болзо, той-јыргалдыҥ кийнинеҥ келген улус эмтир, чала эмеш ачу ашты ичкен кебеделдӱ. Јаҥжыккан ээжиле болзо, аржанга барардаҥ озо јаҥыс та ачу ашты ичпес эмес, је анайда ок керек дезе ачу аш-курсакты та јиирге јарабас. Нениҥ учун дезе сууныҥ ийдези јаан, арутаар-арчыыр аргазы база тыҥ.

Олор бис токтогон тураныҥ эжигин токылдатты. Тураны божотсын дешкен, нениҥ учун дезе олорло кожо балдар бар болуптыр. Эртезинде куучын-эрмек ӧйинде олор аржанга јылдыҥ ла айдыҥ јаҥызынаҥ-эскизинеҥ камааны јогынаҥ келип амырап турганы јарталды. Оорыбай турган болзо, 12 јашка јетпеген баланы аржанга апарарга јарабас. Нениҥ учун дезе эди-каны ӧрӱгелек-тыҥыгалак балага аржанныҥ ийдези сӱреен тыҥ да болордоҥ айабас. Јаҥжыккан ээжиле болзо, аржанга айдыҥ јаҥызыла барарга јараар. Шак мынызы биоэнергетиктердиҥ шӱӱлтезине јолду келижет. Айдыҥ јаҥызыла суу кирӱ, эскизинде дезе суу тартылар. Оныҥ учун су-кадыкка јарамыкту ийдези аҥылу, башка. Сууныҥ шак мындый арга-чыҥдыйы христиандардыҥ ајарузында деп айдарга јараар. Олор сууны јаантайын Христостыҥ сууга кирген ӧйинде баалап, байлап јат.

Байа аржанга келген улус Тӧбӧлӧрдиҥ ле Жана-Аулдыҥ эмтир. Олордыҥ јартаганыла, аржанды байлаарыла колбулу чӱм-јаҥды ӧткӱргилебей јат, јаламаны буулабай јат. Олордыҥ јаҥы мындый чӱм-јаҥды ӧткӱрерин јаратпайтан болуптыр.

2016 јылдыҥ куран айында бис база ӧскӧ учуралга туштадыс. Јербойыныҥ бежен јашты ажа берген эпшизи бир бӧлӱк улусты — туристтерди экелди (аржан сууга барары турбизнестиҥ база бир бӱдӱми боло берген). Ол эпши јаламаны буулаарыла, отты кӧдӱрериле (саҥ салыш) колбулу чӱм-јаҥды јартап, кӧргӱзип турды. Је тал-тӱштиҥ кийнинеҥ бажында бӧрӱги-арчуулы јок, сырканчагы кыскачак јайгы штанду, футболкалу, сланцы-тапочкалу байагы ла эпши арчынды ӱзӱп, 5 килограмм сахардыҥ таарына салып турды. Качан бис оноҥ арчынды нениҥ учун ӱзӱп јадыҥ деп сураарыста, каруузына «ӱӱреме» деп айтты.

База бир учуралды бир јыл кийнинеҥ кӧрдис. Бир биле балдарыла кожо јаламаны буулабазынаҥ ла арчынды ӱскиледи. Кажызы ла бойына ӱзӱп јаткан деп јартадылар. Арчынды аржанныҥ бажынаҥ ӱзерге јарабас. Је ончо јаҥжыккан чӱм-јаҥныҥ јажытту јаны база бар ине. Бу учуралда улус сууныҥ быйанду ийдезине бӱдӱп те турза, је ээжилерди чокым бӱдӱрбей јат. Биске ар-бӱткенниҥ јазыларга-оҥдолорго берген сууныҥ байы, ээжизи чук, бир тизӱде болгонын ундыбас керек.

Аржанныҥ чике бажына кӧлӱктӱ чыгып, сууны алып турган улуска да туштаарга келишкен. Мында ла кӧлӱктиҥ отургыжында тӧжӧнгӧн тӧжӧктӧрин де кактап тургандары бар. Кезик улус аржанда таранган кирлӱ тарактарын, арчуулдарын, кийимдерин де артыргызат. Аржандардыҥ ээлери, коручылдары керегинде куучындарды кажы ла кижи билер ине. Аржандарды киртитпес, кирге-торго бастыртпас. Аржанныҥ арузы, байы јаан. Каршузын јетирзе, шоктозо, кату каруузына турары керегинде бичиктерде айдылып калган. Улус ар-бӱткенниҥ кайкалыныҥ быйанду ийдезине баштанып тура, бойлоры шалырап, балдарына «токто» деп айтпаза, токтотпозо, мынаҥ ары не болорыс?

Аржан сууга барары јанынаҥ сурактарда аайына чыккадый база бир сурак бар. Кажы ла аржан сууныҥ бажына кӧп улус јинјини, бижутерияны, јӱзӱн ӧҥдӱ учукты салып јат. Ар-бӱткенниҥ ээлерине салган сый деп јартагылайт. Чын, јаҥжыккан чӱм-јаҥда бу мындый ээжи-оҥдомол бар. Је ол ӧйдӧ сууга мӧҥӱн эдимдер, јарангыштар салган. Шак оныҥ шылтузында сууныҥ ийдези, чыҥдыйы јаранган. Билер улустыҥ айтканыла, јинјилерди, јарангыштарды аржан сууныҥ коштойында јажырган. Мында бойыныҥ јажыды бар. Ӧскӧ улус колго тутпазын, сууны киртитпезин. Шак мындый сыйлардаҥ ла ӧскӧ дӧ јастыралардаҥ, бузуштардаҥ улам тургуза ӧйдӧ суу тартылып, тайызап, соолорго јуукташ боло берди.

Бугузунныҥ аржанында турачактарда улус Коранды кычырып, ӧскӧ улусты чаптык этпезин деп сурап јат. Чындап та, Коран агару бичик. Оныҥ бойыныҥ ээжилери бар. Је аржанга келеле, Коранды кычырып тура, аҥылу ээжини буспазын деп некеп турала, ол ок ӧйдӧ аржанга келериниҥ кайда да бичилбеген, је јербойыныҥ эл-јоны канча чактардыҥ туркунына буспай јаҥдаган ээжилерин бузуп турганы база јарабас керек ине. Бойыҥдыйын да, коштой до улустыйын тооры, байлаары база јаан ӱредӱ деп айдарга јараар.

Шак мынызыла колбой Орто Азияныҥ мусульман јаҥду калыктарыныҥ агару сууны байлаганын кӧргӧнимле кычыраачыларды таныштырып ийерге турум. 2015 јылдыҥ ӱлӱрген айында калыктар ортодогы «Туулу Алтай—Казахстан» деген экспедиция ӧйинде бис Кӱнчыгыш Казахстанда Баянбай-Ата, Жангис-Тобе деген байлу јерлерде болдыс. Экспедицияныҥ башкараачызы Ризакан-ага Акинжанов деп казах укту кижи болгон. Оныҥ туружаачыларыныҥ тоозында 26 јаштаҥ ала 52 јашка јетире 12 кижи. Јолды кам укту Байанбайдыҥ уулы Байыс баштаган. Байыс бисти бойыныҥ ук-тӧзиниҥ јерине, турлузыныҥ јанындагы аржан сууга апарган. Сууны амзаардаҥ озо бис, мусульман јаҥла, будысты јундыс. Оныҥ кийнинде јыраага байлу јаламаны бууладыс. Чӱм-јаҥныҥ кийнинеҥ биске озо эр, оноҥ эпши улуска сууны амзаарга јӧп берди.

Куран айда Кыргызстанда Ыссык-Ата деген аржан сууга барып, агашка база јаламаларысты бууладыс. Оныҥ кийнинде экспедицияныҥ туружаачылары ээчий-деечий учар сууга соктырттыс.

Онойдордо, мусульмандар Коранды тооп ло байлап, је онойдо ок мусульман јаҥынаҥ озо ада-ӧбӧкӧлӧриниҥ јаҥдаган јаҥын тоогон, баалаган. Эленчик-колончыктарыныҥ аржан сууга барганда бӱдӱретен чӱм-јаҥын буспай, чике тудат. Аржан сууларында, байлу јерлеринде сӱрее-чӧп тӧ, таштаган кирлӱ кийим-тудум да јок. Оноҥ Кыргызстанда кажы ла аржан сууда јол баштаачызы эмезе каруулчыгы бар. Ол аржан сууга киретениниҥ чӱм-јаҥы бузулбазын бойыныҥ ајарузында тудат, аржан сууныҥ каруулчыгы деп чыдулу. Оныҥ јӧби јогынаҥ аржанга кирерге јарабас.

Качан бистиҥ Кош-Агаш аймактыҥ эрчимдӱ јондык ишчилери тендерди ойноп алып, аржан сууны јазаар ишти баштаарда, санаа-кӱӱнис јарыды. Олор каруулчыкты да, аҥылу ӱредӱлӱ кижини де тудар аргалу боло берген. Бис былтыр ӱлӱрген айда Бугузунныҥ аржанына келеристе, мында 13 турачак ла айыл тудулып калтыр. Каруулчык болуп К. Б. Конгунов иштеп турды. Бу кижиле јайгы ӧйгӧ јӧптӧжӱ тургузылган. Ол беш часта туруп, сууны эбире арутап, улустыҥ сурактарына каруулар берип, аржанга баратан, киретен чӱм-јаҥды јартап јат. Бойыныҥ тракторыла сӱрее-чӧпти чыгара тартып тӧгӧт. Албаты-јонго быйанду аржан сууны чыдалы јеткенче кичееп јат.

Бис башка-башка ӱйениҥ улузына јолыгып куучындаштыс. Олордыҥ ортозында 1960 јылдаҥ бери аржандап турган улус болды. Олордыҥ айтканыла, XX чактыҥ 60-70 јылдарында олор мындый сӱрее-чӧпти кӧрбӧгӧн, улус бойыныҥ кирлӱ кийимин, сӱреезин качан да артыргыспайтан.

Бу ла былтыр бис Боочы јурттагы, Курайдагы, Ӱстиги-Јабагандагы аржан сууларда болдыс. Боочыдазын Т. Урчимаева, Ӱстиги-Јабагандазын А. Г. Калкин алкап, јазап салган. Бу ӱч аржан суу озогы чӱм-јаҥла јазалган. Је Ийин ичиниҥ эмдӱ-томду суузы киртип калтыр. Бойыныҥ ӧйинде бу сууны Сельбикова Коҥыр эјебис алкап-арутаган эди.

Аржан, эмдӱ-томду сууларды корып чеберлеер иш эл-јонло, ол тоодо культураныҥ ишчилериле јаантайын ӧдӧр учурлу. Телекейде суу алтынга бодолду ӧй болуп калган. Бистиҥ байлыгыс ару кейис, аржан, тоҥмок, агын сууларыс болгонын ундыбайлы. Кижи бойы санаа-кӱӱниле, јӱрген јӱрӱмиле чек болзо, ар-бӱткен де ол ло ару ла агару бойы турар эди. Шок, шалырт кылык-јаҥныҥ каршузы, тӱбеги јаан эмей, оныҥ турултазын ундыбайлы.

А. НАЕВА,

Калык чӱмделгезиниҥ республикан

тӧс јериниҥ баш билим ишчизи,

филология билимдердиҥ кандидады

Е. Бутушевтиҥ фотојуругы