Алтайдын Чолмоны

Јаан талдаштардыҥ јылы

18.01.2019

Быјыл сыгын айдыҥ 8-чи кӱнинде Алтай Республиканыҥ башчызын, башкарузыныҥ председателин ле Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ депутаттарын тудар талдаштар ӧдӧр (сыгын айдыҥ экинчи воскресень кӱни – Ӱнбериштиҥ бирлик кӱни).

Бу кӱн анайда ок Акјолдогы ла Турачактагы јурт јеезелердиҥ јаандарын, Куйустагы јурт јеезениҥ депутаттарын, Горно-Алтайск каланыҥ депутаттар Соведине 1-кы округ аайынча депутатты ла республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧринде јайым арткан мандаттар учун 16 депутат тудар такып ла ӱзеери талдаштар ӧдӧр.

Талдаштар јанынаҥ «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ сурактарына карууларды АР-дыҥ парламентинде јербойында башкарынар ла тап-эрик ээжилер аайынча комитеттиҥ јааны, «Единая Россия» политикалык партияныҥ турчызы Виктор ХАБАРОВ берген.

–Виктор Иванович, республиканыҥ эмдиги јасактарыла АР-дыҥ башчызы, башкарузыныҥ председатели канайда тудулат? Бистиҥ кӧп кычыраачылардаҥ мындый сурактар келет.

–АР-дыҥ «Алтай Республиканыҥ башчызын, Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председателин тудар талдаштар керегинде» јасагы аайынча (25.06.2012 ј., №35-РЗ) республиканыҥ башчызын Россия Федерацияныҥ Алтай Республиканыҥ јеринде јаткан талдаар тап-эриктӱ граждандары текши, теҥ-тай ла кӧнӱ талдаштарда јажытту ӱнберишле тудуп јат.

–Республиканыҥ башчызына кем кандидат болор аргалу?

–Россия Федерацияныҥ 30 јажы толуп калган гражданини АР-дыҥ башчызына, башкарузыныҥ председателине тудулар аргалу.

Је ӧскӧ государствоныҥ гражданини болгон эмезе ӧскӧ ороонныҥ јеринде јаантайын јадар эриктӱ Россияныҥ гражданини, кату ла (эмезе) анчада ла кату каршулу керек эткени учун јайымын айрыттырган ла ӱнбериш ӧткӧн кӱнге јетире адалган керектер учун јаргыныҥ кезедӱзин ӧтпӧгӧн лӧ бӱдӱрбеген кижи, экстремист ууламјылу каршулу керек учун јаргылаткан ла јаргыныҥ кезедӱзин анайда ок толо бӱдӱрбеген кижи, нацизмди јарлап јайган, экстремист јетирӱлерди таркатканы учун администрациялык кезедӱ алган кижи Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ, башкарузыныҥ председателиниҥ јамызына тудулар эрик јок.

–Республиканыҥ башчызына кандидат болотон улусты кем адаар аргалу, Виктор Иванович?

–Јасак аайынча, бу јамыга кандидаттарды талдаачы биригӱлер кӧстӧп јат. АР-дыҥ башчызын, башкарузыныҥ председателин тудар талдаштарда талдаачы биригӱ – федерал јасактар аайынча талдаштарда туружар тап-эриктӱ политикалык партия болуп јат, эмезе, партияныҥ уставында бу темдектелген болзо, партияныҥ Алтай Республиканыҥ јеринде чотко турган ла ижин мында бӱдӱрген бӧлӱги.

–Республиканыҥ башчызына кандидат болуп адалгандар «муниципал фильтр» ӧдӧр учурлу деп билерис. Бу не дегени, јартап берзегер?

­–Алтай Республиканыҥ башчызына кандидатты политикалык партия адаган кийнинде тергеениҥ муниципал чыгартулу јаҥдарыныҥ депутаттарыныҥ ла муниципал тӧзӧлмӧлӧриниҥ јаандарыныҥ бу кижини јӧмӧгӧн колын салган ӱндери јуулар учурлу. Јурт јеезелердиҥ депутаттарыныҥ ла јаандарыныҥ, депутаттардыҥ аймак ла кала Советтериниҥ депутаттарыныҥ, аймактардыҥ ла каланыҥ јаандарыныҥ текши тоозынаҥ 7 процентиниҥ (эмезе республикада 1 148 мындый улустаҥ 81 кижиниҥ) кандидатты јӧмӧгӧн ӱндерин јуур керек. Бу колсалыштардыҥ 7 проценти – депутаттардыҥ аймак ла кала Советтериниҥ депутаттарыныҥ ла аймактардыҥ ла каланыҥ јаандарыныҥ ӱндери болор керек (чокымдаза, республикада 210 мындый улустыҥ 15-и кандидатты јӧмӧӧр). Јасактыҥ база бир некелтези – адалган ӱндер республиканыҥ 11 муниципал тӧзӧлмӧзиниҥ 9-наҥ ас эмезинеҥ јуулар учурлу.

Муниципал тӧзӧлмӧниҥ чыгартулу јаҥыныҥ депутады эмезе јааны бир ле кандидатты јӧмӧп, колын салар аргалу. Колсалыжын, бу керек кандый кӱнде ле ӧйдӧ болгонын ол таҥынаҥ бойы бичип јат ла кандидатты јӧмӧгӧн ӱн чындык болгонын нотариус керелеп јат. Кандый бир кандидатты јӧмӧгӧни керегинде колын салып койоло, кийнинде оноҥ ойто мойноор арга јок.

Јӱк бу «шӱӱнди» ӧткӧн кандидат республиканыҥ башчызына кандидат болуп окылу адалып, талдаштарга чыгып јат.

–Быјыл Эл Курултайдыҥ эмдиги депу-таттарыныҥ иштеер чыдулары тӱгенип јат ла кӱскиде парламенттиҥ јаҥы тудуузыныҥ депутаттарын тударыс. Бу талдаштарда депутатка кандидат болотон улусты кем адаар, кӧстӧӧр аргалу? Политикалык партиялар талдаштарда канайда туружар?

– Алтай Республиканыҥ парламенти (Эл Курултай) 41 депутаттаҥ туруп јат. Олордоҥ 20 депутат бир мандатту округтарда, 21 депутат талдаштарда турушкан поллитикалык партиялардыҥ тооломы аайынча тудулат.

АР-дыҥ «Алтай Республиканыҥ депутаттарын тудар талдаштар керегинде» јасагы аайынча (24. 06. 2003 ј., №12-15) республиканыҥ депутадына кандидат болуп кижи таҥынаҥ бойыныҥ кӱӱниле де, эмезе талдаачы биригӱниҥ кандидаттарыныҥ тооломына кирип те чыгар аргалу. Кандидаттардыҥ тооломын федерал јасак аайынча талдаштарда туружар тап-эриктӱ политикалык партиялар эмезе олордыҥ талалык биригӱлери тургузат.

–Кандый партиялар парламентте бойыныҥ фракциязын тӧзӧп јат?

–Талдаштарда турушкан партияны ӱнбереечилердиҥ 5 проценттеҥ ас эмези јӧмӧгӧн болзо, бу партияныҥ тооломы ажыра депутатка тудулгандар парламентте бойыныҥ биригӱзин (фракциязын) тӧзӧп јат. Фракцияга анайда ок бир мандатту округтарда тудулган депутаттар кирер аргалу.

–Быјыл тудулар АР-дыҥ башчызы ла депутаттар канча кире ӧйгӧ иштеерге тудулар?

–Беш јылга иштеерге тудулып јат.

–Республиканыҥ башчызын ла парламенттиҥ депутаттарын тудар талдаштар керегинде эмдиги башкарынган јасактарга јуук ӧйдӧ кубулталар эдилери темдектелип јат па?

–Јӱк федерал јасактарга кубулталар эдилзе, республикан јасактарысты ого келиштире тӱзедер амадула Алтай Республиканыҥ башчызын, башкарузыныҥ председателин ле Алтай Республиканыҥ депутаттарын тудар талдаштар керегинде јасактарга кубулталар эдилер аргалу.

–Тергеениҥ башкараачызын тудар ээжилер ороон ичинде текши тӱҥей бе, эмезе башкаланып јат па?

–Кезик тергеелерде, темдектезе, Дагестанда, Ингушетияда, Кабардино-Балкарияда, Тӱндӱк Осетияда, Карачаево-Черкесияда, Крымда ла Севастопольдо тергеениҥ башчызы текши албаты турушкан талдаштарда эмес — субъекттиҥ јасакчы јаҥыла тудулат. Кандидат болотон улусты јасакчы (чыгартулу) јаҥдагы ла (эмезе) РФ-тыҥ Госдумадагы политикалык партиялардыҥ адаганыла РФ-тыҥ Президенти тергеениҥ јасакчы јаҥында јӧптӧӧрине чыгарат.

Светлана КЫДЫЕВА