Алтайдын Чолмоны

Кепке базылган сӧстиҥ ийдези јаан

18.01.2019

Россияда чаган айдыҥ 13-чи кӱни Печатьтыҥ кӱни деп темдектелет. 2019 јаҥы јылда бу кӱн амыраар кӱнге келишкен. Быјыл бу байрам бистиҥ Алтай Республикада чаган айдыҥ 18-чи кӱнинде темдектелет. Алтай Республиканыҥ Журналисттер биригӱзиниҥ председатели Борис АЛУШКИНЛЕ эрмек-куучын элбек јетирӱлер эдер эп-аргалардыҥ учуры, айалгалары керегинде ӧдӧт.

—Борис Кӱндӱлеевич, совет ӧйинде Печатьтыҥ кӱни кӱӱк айдыҥ 5-чи кӱнинде темдектелген эди…

—Чын. Бу байрамныҥ тӱӱкизине кӧрзӧбис, совет печатьтыҥ кӱни 1917 јылдаҥ ала кӱӱк айдыҥ 5-чи кӱнинде темдектелип башталган. Бу кӱнде совет ӧйдиҥ тӧс газеди «Правда» чыккан. Јӱк 1991 јылда РСФСР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ Тӧргизи   јаҥар айдыҥ 28-чи кӱнинде «Российский печатьтыҥ кӱни керегинде» деп Јӧбиле Печатьтыҥ кӱнин темдектеерин тӱӱкиле чын ӧйгӧ — чаган айдыҥ 13-чи кӱнине – кӧчӱрген. 1703 јылдыҥ бу кӱнинде «Ведомости» газеттиҥ баштапкы номери чыккан. Ондый газет чыгарарын Петр I каан јарлыгыла јӧптӧгӧн. Быјыл бу байрамды бис окылу 28-чи катап темдектеп јадыс.

—Байрамда периодикалык печатный ла электронный   бичик-газеттерди чыгарарында камаанду специалисттер  ле болушту ӧскӧ дӧ ишчилер туружат,  ол тоодо кыйалтазы јоктоҥ журналисттер. Бир ӧйдӧ тергеениҥ Журналисттер биригӱзи ижин јаргыныҥ јӧбиле токтоткон эди. Слер оны ойто орныктырып, башкарып келдигер. Тургуза ӧйдӧ биригӱде канча турчы?

—Журналисттердиҥ биригӱзиниҥ тӱӱкизиниҥ чек бажына бурылзабыс, оныҥ турчыларыныҥ тоозы 25-30 ла кижи болгон. Ол тоодо Степан Сузанович Тюхтенев, Даниил Иванович Табаев. Эйе, ӧткӧн чактыҥ кӱч 90-чы јылдарында тергеениҥ Журналисттер биригӱзи ижин токтоткон болгон. Мен оны Москвала колбу тудуп орныктыргам ла тургуза ӧйдӧ биригӱде 280 турчы. Олордыҥ тал-ортозы эпши улус, 40 кирези профессионал журналисттер – журналистикага аҥылу  ӱренген улус. Темдектезе, Иркутскта госуниверситетти божоткон, соҥында «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ баш редакторы болуп 25 јыл иштеген Татьяна Николаевна Туденева, јарлу журналист Светлана Карамаевна Кыдыева, Алтайский госуниверситетти божоткон ло эмди «Улаганныҥ солундарыныҥ» редакторы Татьяна Олеговна Тадина, Ленинградтагы госуниверситеттиҥ журналистика факультедин божоткон Николай Федорович ле Нина Васильевна Витовцевтер ле ӧскӧлӧри де.

Калганчы ӧйдӧ Журналисттер биригӱзине библиотеканыҥ, культураныҥ ла албаты јайаандыгыныҥ ишчилери кӱӱнзеп кирип туру.  Библиотеканыҥ ишчилери, темдектезе, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачылары ла тылдыҥ ишчилери, Алтайыстыҥ бичиичилери ле ӧскӧ дӧ јарлу улузы керегинде бичимелдер бичип, келер ӱйелерге кӧп энчи артырат. Ондый ӱч брошюраны чыгарып койдыбыс.

—Газеттерде иштеер кӱӱндӱ улустыҥ тоозы јылдаҥ јылга астап јат. Бистиҥ «Алтайдыҥ Чолмоны» газетти алзабыс, редакцияныҥ журналисттеринеҥ де, болушту ӧскӧ дӧ техишчилердеҥ де орус ла алтай тилдерди јакшы билип, олорло  чын бичип билери, орустаҥ алтайга, алтайдаҥ оруска чике кӧчӱрери некелет. Онойдо ок бӱгӱнги ӱйе ишјалдыҥ кемине база тыҥ ајару эдет. Ого ӱзеери журналисттиҥ ижи ондый ла јеҥил иш эмес. Ороонныҥ тергеелериндеги ончо газеттердиҥ курч сурактары тӱҥей ошкош. Слер бу јанынаҥ нени сананып туругар?

—Республикан да, аймактардыҥ да газеттериниҥ тӧзӧӧчи-учредительдери газеттерди профессионал кадрларла јеткилдеерине, олордыҥ кычыраачыларын, онойдо ок газеттерге бичийтен авторлорын кӧптӧдӧрине, ишјалы јакшы болорына ајару эдер учурлу. Јаҥыс ла олордоҥ иш, мактулу бичимелдер некеери эмес. Газеттерде чыккан мактулу да бол, чын критикалу да бол материалдарга улайын ајару эдип,   критикалу болзо, тӱзедерин кичеер керек. Бу тушта  газеттиҥ журналисттеринде  ижиниҥ турултазын кӧрӱп, айландыра јӱрӱмде, иште једикпес-тутактарды коскорып, мактаар керектерди ајарып, эл-јонныҥ шӱӱлте-санааларын чыгара айдып, јаҥы материалдар бичиирине јилбӱ болоры јарт. Ол тушта газеттердиҥ ижи де јӱрӱмле, эл-јонло, јаҥла колбулу ӧдӱп, тиражы да кӧптӧӧр эди.

Газетте албаты ээлемниҥ кандый бир бӧлӱги, культура эмезе ӱредӱлик керегинде материалдар ас эмезе чек чыкпай турган болзо, олордыҥ башкараачыларына газетле колбу тутурттып, бойыныҥ јетирӱлерин бердирерине  ајару эдери кайда.  Олордыҥ алдына кычыраачыларды кӧптӧдӧри јанынаҥ суракты база тургузар, газеттерге болужар керек. Бу сурактарга башка-башка кемдӱ депутаттар база ајару эдип, улайын иштеер, болужар учурлу деп бодойдым, јаҥыс ла талдаштарга барар ӧйдӧ эмес.

Газеттерди политикага јууктада ӧйинеҥ ӧткӱре тартпас керек. Аймактыҥ јаҥы, јааны солынган болзо, газеттиҥ ишчилерин, анчада ла редакторлорын тургуза ла солып турганы јастыра. Ченемел ле профессионализм ӧйлӧ кожо келип јат. Јаҥдар солынганыла кожо улайын ла газеттиҥ ӧмӧлигин собурганы текши керекке тузазын јетирбес.

Журналисттер бойыныҥ ижинде јайым бичиириле коштой социальный каруулузын ундыбас учурлу. Кепке базылган сӧстиҥ ийдези тыҥ: ол кӧмӧ базар эмезе кӧдӱрер аргалу, блааш-тартышка да эмезе  ижемјизин јылыйтарына да экелер ийделӱ…

«Алтайдыҥ Чолмоны» газет керегинде. Мында јаан ченемелдӱ, јаан стажту журналисттер кӧп иштеп јат. Чын, јакшы солынталар керегинде тӧзӧӧчи-учредительдерге база сананар керек. Былтыр «Алтайдыҥ Чолмоны» газет президенттиҥ гранттарыныҥ Бастырароссийский конкурсында туружып, грантты ойноп алган. Нениҥ учун дезе, ол бойыныҥ иштеп алган акча-манадыла  алтай калыктыҥ чӱм-јаҥдары керегинде бир канча бичиктер, кажы ла јыл календарьлар кепке базып чыгарган. Удабас алтай калыктыҥ аш-курсагыныҥ байы керегинде бичик чыгарарга туру. Олордогы бичимелдерди газеттиҥ чындык кычыраачылары бичийт. Онойдо ок  орус тилле «Родник» деп кожулта газет чыгып јат. Јашӧскӱримге «Јылдыстык» деп аҥылу номер ле балдарга «Башпарак» деген бӱк чыгып туру.  Ондый ок бӱктерди аймактардыҥ газеттеринде база чыгарып, јаш ӱйени тӧрӧл тилине, культуразына, јаҥжыгуларына таскадар керек. Газеттиҥ 95 јылдык юбилейине учурлай, «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ редакциязы национальный спорт ойындардыҥ фестивалин бийик кеминде ӧткӱргени солун болгон. Бу керектериле газет грантты ойноп алган.

Гранттарды онойдо ок  «Сельчанка» (Майма), «Ажуда» (Оҥдой), «Сельская новь» (Шабалин) ойноп алганы оморкодулу.

—Россияныҥ Журналисттер биригӱзиниҥ јаанына јарлу журналист Владимир Соловьев тургузылган. Ол бойыныҥ јаан интервьюзында 40 јылга чыгара «Россияныҥ нерелӱ журнализи» деп ат адаарын јарадары јанынаҥ тартыжу учына чыкты деген. Ороонныҥ президенти 2018 јылдыҥ јаан изӱ айында јарлыгыла ондый атты јӧптӧп салды… 

—Эйе, «Россияныҥ нерелӱ журнализи» деп ат јӧптӧлгӧн. Бу атла адатканы бистиҥ ветерандарга јаан учурлу. Ол тоомјы ла кӱндӱ бергениле коштой, бир канча јеҥилтелер берет: журналист ол атла кожо Иштиҥ ветераны боло берет. Је оны профессионал устыҥ эҥ бийик темдегиле – «За заслуги перед профессиональным сообществом» темдекле – кайралдаткан журналисттер ададар ээжи бар.  Слердиҥ редакциядаҥ Т. Н. Туденева, Н. Б. Бельчекова, С. К. Кыдыева, П.М. Адаров, республикан эки редакция: «Алтайдыҥ Чолмоны» ла «Звезда Алтая» кайралдаткан.  Бу байрамга шылтай бу темдекле республикада база ӱч журналист кайралдадар учурлу. Быјыл ороондо бир канча журналисттер «Россияныҥ нерелӱ журнализи» деп кӱндӱлӱ атла база ададар ла болор.

—Борис Кӱндӱлеевич, Слер Текшироссиялык албаты фронттыҥ тергеелик штабыныҥ турчызы. Оныҥ јуукта ӧткӧн јуунында Слер балдарды, ӧзӱп јаткан јаш ӱйени электрон ло соцсетьтердиҥ каршулу јетирӱлеринеҥ корыыры керегинде јолду куучын айтканаар…

—Бис калганчы ӧйдӧ бӱгӱнги соцсетьтердиҥ, электрон чыгармалардыҥ  санаа-кӱӱни тыҥыгалак, јӱрӱмде јакшыны-јаманды лапту ылгаштырып болбос јаш ӱйеге каршулары кӧптӧп, јаман јаны јаар булгап-ууламјылап турганын кӧрӱп, билип турубыс. Мен сананзам, балдарга учурлап, ол јетирӱлерге удурлажар аргалу, ийделӱ    јетирӱлер тӧзӧӧр керек: интернет-чыгармалар да, теле-радио до јетирӱлер, кепке базар СМИ-лер де болзын. Олор јиит ӱйеге чын ла јилбилӱ, тузалу болзын.

Бистиҥ де республикада балдарга, јашӧскӱримге учурлалган јакшы чыгармалар, јетирӱлер сӱреен ас. 1990 јылдаҥ ала балдардыҥ «Солоҥы» журналы алтай тилле чыгып туру. Је ого бичидери,  тиражын кӧптӧдӧри ле таркадары јанынаҥ сурактар курч турат. Мениҥ билеримле, «Алтын-Туу» бичик чыгармада журналды, бичиктерди аймактарга јетирерге техника да јок.

Јурттарда оогош болчомдор телекӧрӱлтедеҥ орус јетирӱлерди, чӧрчӧктӧрди кӧп кӧрӱп, тӧрӧл тилиле куучындашпай барат деген куучындарды мен база угуп јадым. Бу суракта билелердиҥ, ада-энелердиҥ камааны јаан: баланы кере-тӱжине телевизордыҥ алдына отургыспас, планшет-телефон узак туттуртпас керек. Оныҥ учун балдардыҥ тӧрӧл тилле журналдарын, теле-радио јетирӱлерин тӧзӧп ӧткӱрерине јаан ајару эдер керек. Јуук јылдарда балдардыҥ «Азатпай» деп сайты иштеп баштады. Ондо алтай чӧрчӧктӧрди ӱндендирип турганын јаҥыс ла јӧмӧӧр, мактаар керек. Балала кожо бичиктер  кычырып, јарамыкту телеберилтелерди ас ӧйгӧ лӧ кӧрдирип, кӧп куучындажар, ойноор керек. Ол ло тушта бала тӧрӧл тилиле куучындажар, бичиир аргалу болор. Мени оогошто, јууныҥ ӧйинде, јаан улус «Алтай баатырларды» кычыртар болгон. Кайыҥныҥ тозын кӱйдӱрип алып, кычырарга келижетен эди. Бот, ондый билелик кычырыштар ӧткӱрер керек. Тӧрӧл тилин билбес кижи тазылы, ырызы јок кижи деп кӧп ойгорлор айткан…

Адакыда, тергеениҥ ончо СМИ-лериниҥ журналисттерин ле ӧскӧ дӧ ишчилерин, бичик чыгарманыҥ ла типографияларыныҥ  ишчилерин Печатьтыҥ кӱниле акту кӱӱнимнеҥ уткып, бек су-кадык, јаан једимдер ле билелерине амыр теҥери, ырыс кӱӱнзейдим!

—Эрмек-куучын учун јаан быйан, Борис Кӱндӱлеевич! Слерди журналисттердиҥ, кычыраачылардыҥ адынаҥ профессионал байрамла база уткып, мынайып ла омок-седеҥ ле эрчимдӱ  јӱрзин деп кӱӱнзейдим!

Н. БЕЛЬЧЕКОВА куучындашкан