Алтайдын Чолмоны

«Алтын-Кӧл» — ӧткӧн ӧйдӧҥ келген јурук

22.01.2019

Кычыраачыларды Алтын-Кӧл керегинде сӱрекей кайкамчылу јуруктыҥ тӱӱкилик јолыла таныштырадыс.

Шак бу куучын ӧдӱп јаткан «Аltin Kool» деген јайаан ишти англичан јурукчы ла архитектор Томас Уитлам Аткинсон (1799-1861) јураган. Ол јарлу јорыкчы ла шиҥжӱчи болор амадула бойыныҥ эш-нӧкӧриле кожо 1848 јылда јорыктап тура, Алтын-Кӧлдӧ болгон. Бу јурукка эскизти белетегенинеҥ ала 171 јыл ӧткӧн.

Јурукла кайкамчылу туштажу качан, канайда ӧткӧн? Бедиреништӱ, шиҥжӱлӱ солун иш мынаҥ эки јыл кайра башталган. ГАГУ-ныҥ ӱредӱчилери Татьяна Шастина ла Мария Останина Алтайдыҥ эрте чактардагы чӱмдемел сӱр-кеберлерин шиҥдеп турала, эмеген-ӧбӧгӧн Аткинсондордыҥ јол-јорыгыныҥ материалдарыла кӧнӱ иштеп баштаган. Аткинсондор 1848-1853 јылдарда Сибирьле, казах чӧлдӧрлӧ јорыктаган. Материалдар бу ӧйгӧ јетире Туулу Алтайдыҥ билим сообществозында јарт эмес болгон. Шиҥжӱлӱ иштиҥ јолы онойдо ок ыраак Британияга ууланып, олор бичишкен. Шак ол экијандай ӧткӧн бичиштиҥ шылтузында «Алтын-Кӧл» деген јурукты кӧрӧр јарамыкту арга келишти.

***

Алтын-Кӧл — улу, јаан кӧл. Байла, оныҥ да учун бу кӧллӧ сӱреен кӧп јажыттар колбулу. Ыраак Англиядаҥ келген јорыкчы Томас Аткинсонды ол бойына јаба тартканы, оны кайкатканы, сууныҥ ла туулык айгулдыҥ эптӱ-јӧптӱ улуркагын, кеенин бийик кеминде кӧргӱскени, тӧрӧл лӧ јӱректерге кару Алтын-Кӧлисти ак чаазынга чындык ла билгир салганы оморкодот. «Кайран бистиҥ Алтын-Кӧлис» деген кӧӧрӧм сӧстӧр ӧзӧгистеҥ чыгат.

Европей кижиге таныш эмес Сибирьле јорыктап, Томас бойына башка-башка амаду тургускан — ол бу таланы шиҥдеерге кӱӱнзеген, оныҥ байлыгы керегинде бичиген баштапкы кижи болорго, мында јуртаган эл-јондордыҥ јадын-јӱрӱми керегинде европей кычыраачыга куучындаарга. Бӱгӱнги кӱнде кӧп улус чылап ок, ол кӧп керектерде баштапкызы, байгалу баштапкы јерде болорго сананган. Јорыкчыда бойында сӱреен баалу јайаан јайалта болгон — ол јуруктар јураган. Шак мындый јайалтазыныҥ баазын Томас јакшы билген. Мында ого једери, турары јок болгон. Ол ар-бӱткенниҥ кайкамчылу бӱдӱмдерин чӱрче ле табатан (оныҥ сӧстӧриле болзо, ого кӱч эмес болгон), улустыҥ јадын-јӱрӱминеҥ бойына таныш эмес, је јилбилӱ немелерди темдектеп, кӧргӧнин-кайкаганын чаазынга салган. Шак ол Алтын-Кӧлди ак чаазынга салган баштапкы британ јурукчы болуп јат.

Бистиҥ јууган бичимелдерди кӧргӧндӧ, јурукчыныҥ Сибирьле, казах чӧлдӧрлӧ јорыгы керегинде кӧпти айдарга јараар. Темдектезе, бӱгӱнги кӱнде 19-21-чи чактардыҥ ӧскӧ ороондорыныҥ ла Россияныҥ шиҥжӱчилериниҥ ас эмес иштери табылган. Олордыҥ кажызы ла Аткинсондордыҥ ыраак Сибирьдиҥ јерлериле — европейлерге јажытту «Тартарияла» јол-јорыгы керегинде бичигилейт. Ары јанынаҥ ырыс болуп, эмеген-ӧбӧгӧн Аткинсондор келер ӱйелерге кереес эдип чӱмдемел энчи-байлыгын артыргызып салган — Томастыҥ јол-јорыгын бичиген эки том бичиги (1858 ј., 1860 ј., Лондон) ле Люсиниҥ эпистолярный жанрла бичиген бичиги (1863 ј., Лондон). Алтайга учурлалган бу бичиктердиҥ бӱктеринеҥ јерлик ар-бӱткенниҥ јаражы ла ийдези керегинде ӧскӧ ороонныҥ улузыныҥ јаркынду кӱӱни-санаазы, кӧрӱми чокым, иле кӧрӱлет. Туку 1858 јылда «Иркутские губернские ведомости» Аткинсонныҥ Лондондо чыккан баштапкы бичиги керегинде билер болгон. Онойдо ок орус тилге кӧчӱрилген эҥ ле баштапкы кӧчӱрмелердиҥ кире сӧзинде англичандар керегинде бойлорыныҥ шӱӱлтелерин эткен: шак бу туристтер «классический» ле недеҥ де туура калбас». Шак ла мындый јалтанбас, керсӱ, јилбиркек Томас Аткинсонды бис оныҥ бойыныҥ бичиктериниҥ бӱктеринеҥ кӧрӧдис.

Бистиҥ Татьяна Шастинала ӧмӧ-јӧмӧ бичимелдеристе (Москва ла Париж, 2018 ј.) ле ӱч јетирӱ-докладыста (2017, 2018 ј.ј., ГАГУ-да ӧткӧн конференцияларда, 2017 јылда ГАГУ-да ӧткӧн орус-француз коллоквиумда) бис Аткинсондордыҥ иштерин Туулу Алтайды европей ле бистиҥ ороонныҥ шиҥжӱчилериниҥ иштериле колбулу эдип кӧргӱскенис. Онойдо ок 19-чы чактагы Сибирь керегинде бӱткӱл бойынча британ литературага келиштире кӧргӱзерге амадаганыс. Великобританияныҥ биске јуук сурак-темала јилбиркеп турган билимчилерине чыгары јанынаҥ шӱӱлте јолду болгон деп айдарга јараар. Бу ууламјыла эки јылдыҥ туркунына ӧткӧн бедиреништӱ ижисле британ ӱч шиҥжӱчи јилбиркеген. Олордыҥ ортозында – Томас Аткинсонныҥ јӱрӱмин, ижин бичиичи (биограф) ле журналист Ник Филдинг. Ол сӱрекей јаан једим болгон. Кӱскиде биске почтала байагы журналист Томас Аткинсон керегинде сӱреен солун бичигин аткарган. Автордыҥ темдектегениле, бичигин Бириктирилген Королевстводо ас улус билер болуптыр. Бу бичиктиҥ бӱктеринеҥ биске баштапкы катап «Алтын-Кӧл» деген јурукты кӧрӧргӧ ырысту учурал келишти.

Јуруктыҥ бойы (оригинал) Красноярскта В. И. Суриковтыҥ адыла адалган чӱмдемел музейде чеберлелип турганы јарталган. Музейдеҥ Татьяна Петровнаныҥ окылу ийген сурагына мындый каруу келген: «Јурук 1850 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 10-чы кӱниле темдектелет, оныҥ кеми 61,5х90,3». Јурук акварель будукла јуралган. Туулык јер автордыҥ кӧрӱмиле чокым, јаркынду кӧргӱзилген. Ник Филдингтиҥ бодоштыра айтканыла, Аткинсондорго Красноярсктагы јалакай ла јапсык, акту кӱӱнинеҥ болушкан билениҥ Люсиге алтыннаҥ эткен сыйын баалап, јурукты олорго сыйлаган болордоҥ айабас.

Томастыҥ Алтын-Кӧлди кӧрӱп, јууктада танышканы, кайкаганы оныҥ бичиген тексттеринде айдылат. Кӧлдӧ амыраганы, оны кечкени керегинде бис јурукчыныҥ дневнигинеҥ кычырадыс. Оныҥ јол-јорыгыныҥ баштапкы томынаҥ, онойдо ок тизӱ кайкал кептӱ эскизтеринеҥ ле акварельный иштеринеҥ таныжадыс. Јурукчы кӧлди сӧслӧ бичигенинде оныҥ бойыныҥ сезими, кӧрӱми сӱреен тыҥ.

Мында јорыкчылар јаҥыс та ар-бӱткенниҥ куулгазын јаражына, улуркак кеенине туштаган, табарткан эмес, је онойдо ок оныҥ јерлик, кату айалгазын база кӧргӧн. Јурукчы «Алтын-Кӧл» деп јуругында кӧлди кандый да јажытту токыналда, тымыкта деп кӧргӱзет. Токыналу, тымык сууныҥ ӱстинде кырлардыҥ кайыр сындары кӧрӱнет. Јарыктыҥ ла кӧлӧткӧниҥ чийӱчектери јап-јарт. Је ле деген кайаныҥ чике бажы кӧк айаста јылыйат. Ийделӱ, кӱчтӱ каскак-кажаттардыҥ, тектирештердиҥ, ар-бӱткенниҥ эс-бос сомдорыныҥ чийӱчектериниҥ шылтузында эбире кейдиҥ элкем-телкеминиҥ тереҥи чыгып келет. Јуруктыҥ чике тӧс јери јарыкла јайым тынат: ак каскак-кажаттар теҥериниҥ ӧҥиле, оошкы ӧҥдӧрлӧ јарыдылат. Аткинсонныҥ сууны кӧргӱзеринде узы, ченемели тыҥ. Алдында ла кийнинде кыймыгы јок тоҥуп калган кайалар сууныҥ кыймыгыла эптӱ келижет. Јурукка кемедеги бир бӧлӱк улус тирӱ тыныш, ийде берет — мында јорыкчыны калмыктар ӱйдежет. Јурукчыныҥ аҥылу ајарузы теҥериге эдилет: булуттар соок кӧк лӧ от-јалбыш оошкы ӧҥдӧрлӧ јуралган. Булуттардыҥ јымжак чийӱчектери сууныҥ килеҥ ӱстиндеги чийӱчектерди јӧмӧйт. Кӧлдӧги јарыктыҥ јолы бисти ыраак јол-јорыкка апарып јаткан деп билдирет. Јарыктаҥ чыккан бу јол јуруктыҥ авторыла колбулу: оныҥ Сибирьдиҥ учы-кыйузы јок јерлерин, таныш эмес јерлерди шиҥдеерге-кӧрӧргӧ јӱткигени, амадаганы деп айдарга јараар.

Томас јербойыныҥ албатызын јилбилӱ ле башка эдип кӧргӱзет. Алтай эр улус (калмыктар) узун чачту, онызын кийин јанында јуунада јууп алат. Люси Аткинсон олордыҥ чачын јуунадарыныҥ аҥылузын темдектеп, кыдаттардыйына тӱҥейлеш деп чокымдаган. Оныҥ «Воспоминания о тартарских степях и его обитателях» деген бичигинде Томастыҥ јураган јуругындагы јербойыныҥ улузы кемезинде нени кечирип турганы јанынаҥ база јартамал бар. Онызы јерлик согоно болуптыр. Оны јорыкчыларга јербойыныҥ јуртында сый эдип берген эмтир.

Люсиниҥ куучыныла, англичандардыҥ Алтын-Кӧллӧ јол-јорыгы 11 кӱнниҥ туркунына улалган. Бу јол-јорык Аткинсондор 1848 јылдыҥ јаан изӱ айында Барнаулга једип ле келерде белетелген. Айдарда, Томастыҥ ла Люсиниҥ Алтай керегинде кӱӱн-санаалары биске сӱреен баалу. Англичанка баштапкы катап Алтайдыҥ кырларыныҥ ортозында болуп, бойыныҥ кӧргӧнин-укканын мынайда бичийт: «Мен бойымды эбире ајыктандым, кӧрдим — бастыра јанынаҥ теҥкейишкен кырлар, ортозында јарык јер јок деп билдирген: бис булуттардаҥ бу куулгазын ороонго келип тӱшкенистий сезим болгон.

Бис эҥирде кичинек кемеле кӧл ажыра калмыктардыҥ јуртына келгенис. Мындагы туралардыҥ бир кезиги агаштаҥ тудулган ла кайыҥныҥ тозыла јабылган». Люсиниҥ айтканыла, олор сууны кечип јатканча, эш-нӧкӧри флейтала сӱреен јараш кӱӱ ойногон. Јараш кӱӱни ончо улус кайкап уккан.

Бистиҥ таланыҥ эл-јонына «јаҥы» Алтын-Кӧллӧ таныжары кайкамчылу, узак сакыган кайкал деп айдар керек. Онызын бистиҥ тӱӱкилик-филологиялык факультеттиҥ ӱренеечилериниҥ кӱӱн-санаалары лапту керелейт. Бисте  бир канча курстар ӧйинде Аткинсондордыҥ јол-јорыгынаҥ бичиген бичимелдердиҥ бойын кычырар ла олорло болгон кайкамчылу учуралдарды шӱӱжер јарамыкту арга болгон. Люсиниҥ Кадын-Бажы керегинде кӱӱн-санаазы, оныҥ тийиҥдерге аҥдаган баштапкы ченемели, конуп јаткан одузына тӱнде айу келгени, камныҥ камдаганы, кайыр-кату боомдорло-ажуларла таҥ атту јорыктаганы, јиит алтай кыска эш-нӧкӧрин талдаар тап-эрик мистер Аткинсонго берилгени керегинде таҥынаҥ тӱӱкилик учуралдар болуп барар.

Томас Аткинсонго Алтайдыҥ ар-бӱткени сӱреен кайкамчылу, солун ла јилбилӱ, керек дезе куулгазын кептӱ болгон. Бис јуруктардагы кӧлди сакыбаган, кайкамчылу учуралдарга удура барарга амадаган европеецтиҥ кӧзиле кӧрӧдис. Ол Сибирьле, онойдо ок коштой турган јерлерле јорыктап, Лондондӧӧн 560 эскиз апарган. Бу байлыкты эмдиги ӧйдиҥ билимине, культуразына алтынга бодолду деп айдарга јараар. Томас Аткинсонныҥ ады-јолы Алтайла оныҥ  таҥынаҥ чӱмдемел кӧрӱмиле колбулу деп айдарыс. Јуруктарын јураар тужында ол алтай албатыга эҥ ле баалу, учурлу ар-бӱткендик байлыкка бир канча јуругын учурлаган. Алтын-Кӧлдиҥ сӱр-кебери бӱткӱлинче Алтайдыҥ сӱр-кеберине кӧнӱ кирип, оныҥ бузулбас бӧлӱги болуп артарын јайаан иштериле јӧмӧгӧн. Британ јурукчыныҥ эки чак мынаҥ кайра јураган јайаандык, чӱмдемел ижиниҥ шылтузында бастыра телекейдиҥ јуруктарды сӱӱчилеринде бистиҥ таланыҥ ӱрелбеген јаражыла таныжар арга бары оморкодот, сӱӱндирет.

Красноярсктагы В. И. Суриковтыҥ адыла адалган художественный музейге ле Ник Филдингтиҥ алкы бойына јетирӱлерле, материалдарла болушканы учун быйаным айдадым.

М. Останина,

ГАГУ-ныҥ ӧскӧ тилдердиҥ ле ӱредериниҥ методиказыныҥ кафедразыныҥ доценти