Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Бойыныҥ ӧйиниҥ кижизи

05.02.2019

Бистиҥ газет Туулу Алтайдыҥ чындык уулдарыныҥ бирӱзи, Алтай Республика тӧзӧлгӧнине ле оныҥ ӧзӱмине јаан камаанын јетирген јарлу юрист, журналист, ӱредӱчи, јондык ишчи, «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ баш редакторы болуп 16 јыл иштеген Степан Сузанович ТЮХТЕНЕВКЕ учурлалган бир тизӱ бичимелдерди јарлаарын баштап јадыс.

Эмдиги ӧйдӧ 90 јаш јажаган улустыҥ тоозы сӱреен ас. Оныҥ андый болоры јолду. Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу миллиондор тоолу улустыҥ тынын кыйган. Бу кату јылдардаҥ эзен арткандардыҥ кажызын ла ороонныҥ бийик кайралыла кайралдаган кижи деп сананарыҥ. Олор јууны, соокты, тороны јеҥип чыккан улус.

Бу кызалаҥду ӧйдиҥ шыразын кӧргӧн јерлештеристиҥ бирӱзи Степан Сузанович Тюхтенев бойыныҥ чыккан кӱнин тулаан айдыҥ 17-чи кӱнинде темдектеер. Ого учурлалган кӧдӱриҥилӱ туштажу-јуундар јаҥыс та калада эмес, је анайда ок бир канча аймактарда база ӧдӧр. Бу кижиге мындый јаан тоомјыныҥ болоры јолду. Јууныҥ јылдарында ого сӱреен кӱч болгон. Степан Сузанович бала тужын мынайда эске алынат: «Адам Сузан Салкович ле акам Тапас Сузанович Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга баргандар. Айылда энем, мен ле сыйным артканыс. Мен алтынчы классты божодоло, колхозто иштеп баштагам: атту кыра тырмагам, јер сӱргем, ӧлӧҥ чапкам ла обоологом, аш кескем, темир суулаачыныҥ болушчызы болгом, агаш тарткам, ӧскӧ дӧ иштерди эдерге келишкен».

Кату-кабыр иш эткен, алды-кийнин сананган кижини јӱрӱмниҥ университедин божоткон деп айдар керек. Онызын Степан Сузановичтиҥ оноҥ арыгы јӱрӱмдик јолдоры недеҥ де артык керелейт: 1949 јылда областной национальный рабфакты, 1953 јылда Казаньда В. И. Ленинниҥ (Ульяновтыҥ) адыла адалган госуниверситеттиҥ юридический факультедин ӱренип божоткон, 1972 јылда Москвада М. В. Ломоносовтыҥ адыла адалган университеттиҥ юридический факультединде кандидатский диссертациязын јеҥӱлӱ корулаган.

Эмди С. С. Тюхтеневке учурлалган библиографический справочникти (2014 ј.) ачып кӧрӧли. Ол 24 јаштуда Кош-Агаш аймактыҥ прокуратуразыныҥ шылучызы, прокурордыҥ болушчызы ла прокурор болуп иштептир. Соҥында СССР-диҥ прокуратуразыныҥ органдарыныҥ башкараачы кадрларын белетеер курсты божодып, Горно-Алтайский автоном областьтыҥ прокурорыныҥ ордынчызы, 1974 јылга јетире облисполкомныҥ качызы болгон.

1974 јылдыҥ кочкор айында ол «Алтайдыҥ Чолмоны» областной газеттиҥ баш редакторына кӧстӧлгӧн. Бу ла тужында редакцияга ГАЗ-24 «Волга» кӧлӱк берилгени солун болгон эди. Бир канча айдаҥ КПСС-тиҥ обкомы мени, Госбанкта иштеп турган кижини, бу ок газетке иштезин деп, албан-кӱчле ийген. Оныҥ учун ӧмӧлик Степан Сузановичти канайда «уткыганын» јакшы билерим. Газеттиҥ кеми «Правда» газеттиҥ кемине јетирилерде, кадрлар једишпей барган. Журналистиканыҥ ӱредӱзиндеги јашӧскӱрим ӱредӱзин божотколоктоҥ улам болбой, баш редактор производствоны билер кадрларды ишке алып туратан. Ол ӧмӧликтиҥ алдынаҥ бери иштеп келген кезик ишчилерине јарабайтан. Јартап айтса, ӧмӧлик эки јара бӧлинип алган. Кезик ишчилер баш редакторды «прокурор» деп чололойтон. Мында В. И. Ленинниҥ РСДРП-ниҥ ӱчинчи съездинде айтканын эске алынар кӱӱниҥ келер: «Мениҥ ӱредӱм юрист, профессиям журналист». Анайдарда, С. С. Тюхтеневтиҥ журналист боло бергенинде јаман неме јок туру не.

Адакыда редакцияныҥ бир ишчизи, јажы јаанай берген кижи, С. С. Тюхтеневти, оныҥ ишке алган улузын јамандап бичиген самаразын КПСС-тиҥ обкомына ийген. Бу јуукта мен ол самараныҥ экинчи экземплярын табала, лапту кычырдым. Анчада ла Степан Сузановичти сӱреен јамандаган эмтир. Бот кайда, коптонгон кижиге уголовный керек ачарга јараар эмес пе? Бу кӱндерде мен Степан Сузановичке туштап, оноҥ мынайда сурадым: «Слерди газетке иштеерге нениҥ учун ийген?». Ол кӱлӱмзиренеле, сурагымга каруу бербей, куучынын ӧскӧртип ийди.

Мениҥ ле акту бойымныҥ шӱӱлтемле болзо, бисте ӧрӧ ӧзӱп келген кижини јерге јаба базып ийетен кылык-јаҥ бар. Је Степан Сузанович баш редактор болуп тура, бойыныҥ башкараачы болор јайалтазын јакшы кӧргӱскен. Печатьтиҥ јаҥы ла тудулган туразын кичееп тузаланарында оныҥ билгир башкараачы болгоны кӧрӱнип туратан. Ол редакцияныҥ кӧлӱктерине гаражтар тудуп аларына бӱткӱл ӧмӧликти кӧдӱретен. Јартап айтса, ӧрӧги комыдалда баш редактор кӧп гонорар иштеп алат деп бичилген. Бу юристтиҥ, инженер-строительдиҥ, хозяйственниктиҥ иштерин баш редактор аайлап баштаган эмес пе? Баш редактор карын да јабыс ишјал алат деп комыдаганы јолду болор эди.

Экинчизинде, областьтыҥ башкараачы ишчилери Степан Сузановичтиҥ тӧзӧмӧл иштерди эдерин билип, оны редакцияга ийген болзо, соҥында телеберилтениҥ ле радионыҥ јаҥы туразыныҥ строительствозын алып чыгарга, С. С. Тюхтеневти бу ӧмӧликти башкарарына база ийер керек болгон…

1990 јылдыҥ учы јаар С. С. Тюхтенев пенсияга чыккан. Јартап айдар болзо, Степан Сузановичтиҥ экинчи тыныжы ачылып, алдындагызынаҥ артык иштеп, албатызына кӧп тузазын јетирген. Ого учурлалган ол ло библиографический справочникти оноҥ ары ачып кӧрӧктӧр. Оныҥ бу ӧйдӧги иштерин тоолобой, бистиҥ университедисте юридический факультетти ачар баштаҥкай эдип, бойыныҥ амадузына јеткени кандый тузалу! Ӱзеери эки јӱстеҥ кӧп билим иштер бичиген. Оныҥ тӧрт бичиги олорго тӧзӧлгӧлӧнип бичилген. Бӱгӱн олорло студенттер ӱренет.

С. С. Тюхтеневтиҥ бистиҥ республиканы тӧзӧӧрине јарамыкту эки материалы јербойыныҥ газеттеринде кепке базылган болгон. Јайалталу юрист канча јылдарга улай бистиҥ талабыстыҥ Талдаачы кӱреезиниҥ председатели де болуп иштеген. Эл Курултайдыҥ бир канча јасактарыныҥ ӱлекерлери оныҥ колыла бичилген. Партияныҥ областной комитединиҥ турчызы, КПСС-тиҥ обкомыныҥ бюрозыныҥ турчызына кандидат, Кош-Агаш аймактыҥ депутаттар Совединиҥ эки катап депутады, депутаттардыҥ областной Совединиҥ 12 катап депутады болгон.

Прокуратураныҥ ла журналис-тиканыҥ ветераны 2 орденле, 14 медальла, тоозы кӧп грамоталарла кайралдаткан. Олордыҥ 90 процент кирези Степан Сузанович амыралтага чыгала иштеп турган тужында берилген. Оныҥ учун Слер, Степан Сузанович, амыралтага чыгала, «чечектей» бердигер деп айдар кӱӱним бар. Онызы Слердиҥ сагышту болгоныгарды, су-кадыгарга јаан ајару эдип турганыгарды керелейт.

…Степан Сузановичле кожо ол айылда чайлап отурдыс. Тышкаары карлап турганы кӧзнӧктӧҥ кӧрӱнет. Ӧй кайда да ӱч саат тӧрткӧ брааткан. Ӧрӧкӧн чайын да чала ичип, тӧмӧн турамныҥ карын арчып баратам деди. Туку 90 јаш кирези кижи кӧлӱктӱ маҥтадып турган туру не! «Бу Слер су-кадыгарды канайда чеберлеп турганыгар?» — деп сурадым. Оноҥ ол тренажер-велосипедине отурып, педальдарын толгой берди. Гантельдер алып, олорды канайда кӧдӱрип турганын кӧргӱсти.

Чындап, ол эки бичик бичип алган эмтир. Олорды кепке базарына белетеп јат. Кӧрӱп отурзам, Степан Сузановичке јӱк ле 60 јаш ошкош билдирди. Бойымды 90 јашту карганакка тӱҥей сезип калдым.

Михаил ТАРПАКОВ

 

 

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина