Тӧрӧл тилистиҥ устары – Эре-Чуйда

22.02.2019

Алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилериниҥ республикан кӧрӱ-ченежӱзи бу неделеде Кош-Агаш аймактыҥ Белтир јуртында ӧдӱп јат.

Белтир јурттыҥ Кыдат Тебекованыҥ адыла адалган орто ӱредӱлӱ школы бу кӱндерде тергеебистиҥ ончого јуук аймактарынаҥ келген солун улусты уткыган, ӱредӱлик иштиҥ устарыныҥ мӧрӧйин ӧткӱрген, јилбилӱ кӧрӱ-ойындарыла кайкаткан тӧс јер боло берген. «Алтай Республиканыҥ алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи-2019» деген республикан кӧрӱ-ченежӱде, оныла колбой ӧткӧн керектерде јӱстеҥ ажыра улус турушкан.

Кӧрӱ-ченежӱниҥ кӧдӱриҥилӱ ачылтазы кочкор айдыҥ 19-чы кӱнинде ӧткӧн. Байрам Белтирдеги школдыҥ ӧмӧлиги Россия Федерацияныҥ ла Алтай Республиканыҥ гимндерин кожоҥдогоныла ачылганы баштапкы кайкал болгон. Школдо, техперсоналды ла интернатта иштеген улусты кожо чоттозо, 70 кире кижи иштеп јат, оныҥ учун хор-кожоҥ кӧдӱриҥилӱ угулып, тоомјылу кӧрӱнген.

«Ыраак јолды ырааксынбай, кочкор айдыҥ соогын сооксынбай, канча-канча ажулар ажып, канча-кача кечӱлер кечип, алтай тилдиҥ ле литератураныҥ Эре-Чуйдыҥ Белтир јуртында ӧдӱп јаткан республикан кӧрӱ-ченежӱзине келгендерди изӱ уткып турубыс!» – деп, школдыҥ директоры Јаҥар Молтушева байрамга келген улусты уткыган.

Кош-Агаш аймактыҥ јааны С. М. Кыдырбаевтиҥ ле башкартузыныҥ адынаҥ уткуулды аймактыҥ јааныныҥ ордынчызы Алексей Тадыкин айдып, кӧрӱде турушкандарга једимдӱ ле турулталу иш кӱӱнзеген.

«Алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилериниҥ кӧрӱ-ченежӱзин бис 18 јылга улай ӧткӱрип келдис. Биске бу конкурс сӱрекей јаан учурлу, не дезе, ол алтай тилди корыырга ла ӧскӱрерге јӧмӧп јат. Алтай Республиканыҥ ӱредӱлик ле билим аайынча министерствозына мындый керектерди ӧткӱрери баштамы учурлу – деп, ачылтада АР-дыҥ ӱредӱлик ле билим аайынча министриниҥ баштапкы ордынчызы Ольга Болтошева темдектеген. –Педагогикалык иштиҥ устарыныҥ јылдыҥ сайын ӧткӱрип турган јетикӱндӱгинде бу кӧчӱп јӱрген сок јаҥыс конкурс. Бу јаҥжыгу мынаҥ да ары улалар деп сананадым, нениҥ учун дезе оныҥ шылтузында бис тергеебистиҥ ончо ӱредӱчилериле, текши ӱредӱниҥ этно-культурный бӧлӱгин корыыры ла ӧскӱрери аайынча школдордогы јаҥжыгуларла таныжадыс.

Кӧрӱ-ченежӱниҥ ончо туружаачыларына бийик једимдер кӱӱнзейдим. Мӧрӧйдӧ кӧп јеҥӱчилдер болбой јат, бир ле кижи јеҥӱчил болуп чыгат. Оныҥ учун јеҥдирткен улус санааркабагар деп айдар кӱӱним бар, бу кӧрӱ ченемел алыжар, ӱредӱчи болуп бойы ӧзӧр, бир иш бӱдӱрген улусла таныжып најылажар јер ине. Кӧрӱниҥ тӧс амадузы тӧрӧл тилди билерин ле ӱренерин јон ортодо элбедери болуп јат».

Профессионал ижинде бийик једимдери, јиит ӱйени таскадарында кӧп јылдарга бӱдӱрип келген ак-чек ижи ле алтай тилди корыырына ла ӧскӱрерине јетирген таҥынаҥ јаан јӧмӧлтӧзи учун АР-дыҥ башчызыныҥ, башкарузыныҥ председателиниҥ Быйанду самаразын ла акчала сыйды Ольга Болтошева кӧдӱриҥиде Кош-Агаш аймактыҥ Ортолыктагы ӱредӱлӱ школыныҥ алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи Н. К. Табылгиновага ла Телеҥит-Сортогойдогы орто ӱредӱлӱ школдыҥ директорыныҥ ордынчызы, баштамы класстардыҥ ӱредӱчизи М. Ю. Комбуновага табыштырган. Анайда ок АР-дыҥ ӱредӱлик ле билим аайынча министерствозыныҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла Чаган-Узундагы орто ӱредӱлӱ школдыҥ алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи Л. В. Диятова кайралдаткан.

«Алтай тилдиҥ ӱредӱчилериниҥ кӧрӱзи Белтир јуртта ӧдӱп јатканына оморкойдым. Бу јерде ижине каруулу, бийик ченемелдӱ ӱредӱчилер кӧп – деп, Алтай Республиканыҥ депутады Николай Малчинов кӧдӱриҥиде айткан. – Тургуза ӧйдӧ Россияныҥ эл-јоныныҥ куучындашкан тилдери окылу чотло 277, олордоҥ 89-ын ӱредӱ иште тузаланып јат, 36-зы – Конституцияла быжулалган государстволык тилдер, ол тоодо бистиҥ алтай тилис. Бӱгӱн телекӧрӱлте, СМИ-лер, телефондор орус тилле болордо, тӧрӧл тилди ӱредери јеҥил эмес керек болуп јат. Оныҥ учун бу отурган улусты, јаш ӱйени алтай тилге ӱреткен ӱредӱчилерди мен сӱрекей бийик баалайдым».

Ӱредӱлик иште бийик једимдери, кӧп јылдарга бӱдӱрип келген ак-чек ижи учун Эл Курултайдыҥ Кӱндӱлӱ грамоталарын АР-дыҥ парламентиниҥ адынаҥ Николай Малчинов Кош-Агаш јуртта Л. И. Тюкованыҥ адыла адалган орто ӱредӱлӱ школдыҥ алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи А. А. Бадановага ла Кош-Агашта ок В. И. Чаптыновтыҥ адыла адалган орто ӱредӱлӱ школдыҥ алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи А. В. Курдяповага табыштырган.

Калыктыҥ јӱрӱминде алтай тилдиҥ тӧс учурын кӧп улус темдектеп, оны корыган ла ӧскӱрген, јаш ӱйени тӧрӧл тилине ӱреткен улуска алкыш-быйан айткандар. Онойдо, Кош-Агаш аймактыҥ депутаттар Совединиҥ јааны Санаш Дидунов «тил –калыктыҥ тазылы, тил бар болзо, калык болор, тилисти билер болзобыс, ӧскӧ калыктар ортодо бажысты бийик кӧдӱрип јӱрерис» деп айткан. «Энениҥ сӱдиле келген, тайга-тажыстаҥ, агын суубыстаҥ, баскан јеристеҥ келген тӧрӧл тилисти бис ундыбас учурлу» – деп, Кош-Агаш аймактыҥ ӱредӱлик башкартузыныҥ јааны Андрей Акимеев темдектеген.

Россияныҥ нерелӱ ӱредӱчизи, Алтай Республиканыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи Край Бидинов албаты болуп артарга акча-јӧӧжӧ эмес, албатыныҥ тӧрӧл тили керек деп темдектеп, «бойыныҥ канын, бойыныҥ тынын, бойыныҥ јӱрегин ӧйлӧр-чактар ӧткӱре апарып, албатызына, Алтайына керектӱ јаан ишти бӱдӱрген, албатызыныҥ тилиниҥ судазын, тамырыныҥ чогын туткан алтай тилдиҥ ӱредӱчилерине» алкыш-быйанын айткан.

Белтирдеги јурт јеезениҥ јааны Арчын Таханов алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилериниҥ республикан кӧрӱ-ченежӱзи јеринде ӧдӱп јатканына оморкоп ло сӱӱнип турганын, алтай тилистиҥ ӧзӱмине јӧмӧлтӧзин јетирген бу кӧрӱ улалып ла элбеп, јиит ӱйеге јозок болор кӱӱнземелин угускан.

Ачылтада 2018 јылда режиссер Михаил Кулунаковтыҥ белетеп тургускан «Эмдиги ӧйдӧ алтай тилдиҥ учуры» деген видеороликле таныштыру-кӧргӱзӱ болгон.

Балдардыҥ садтарында јӱрген болчомдорго, баштамы класстардыҥ ӱренчиктерине, оогош балдарга учурлалган алтай кожоҥдор бичилген видеоклипти јуулган улус соныркап кӧргӧн. Оны балдардыҥ «Јаш канат» деген ӧмӧлигиниҥ башкараачылары Алан ла Айана Темеевтер ле «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ фотокорреспонденти Евгений Бутушев, анайда ок Таҥдак Мекечинниҥ, Влад Санашевтиҥ турушканыла белетеп јазаган эмтир. Бу дискти чыгарарга АР-дыҥ ӱредӱлик ле билим аайынча министерствозы јаан болужын јетиргени ачылтада айдылган.

Кош-Агаш аймак, Белтир јурт кӧрӱге келген айылчыларды Эре-Чуйдыҥ албаты-јоны кӧгӱс-ойыныҥ байлыгыла, јайалталарыныҥ јаркыныла, кӱндӱзегиле кӧӧрӧткӧн. Кӧрӱ-ченежӱ иш ӧткӧн кажы ла кӱн солун ойын-кӧргӱзӱлерле, кӧрӱлерле тӱгенген. Јаҥыс та бистиҥ республикада эмес, је тыш тергеелерде, ороон кеминде ады-магы чыккан јайаан ӧмӧликтердиҥ ле артисттердиҥ ойынын, кӧкчи устардыҥ ижин бу ыраак јуртта кӧрӧр ырыс келишкен. «Чуй», «Таҥдак», «Тала», «Таҥ Чолмон» деген јайаан ӧмӧликтерди, Улаган аймакта балдардыҥ «Јаш канат», Белтирдиҥ школыныҥ «Артыш» ла «Экпин» деген ӧмӧликтериниҥ ойын-концерттерин кӧрӧӧчилер изӱ колчабыжуларла уткыган.

Бу јаан кӧрӱ-ченежӱни кӧдӱрип чыгары јеҥил эмес иш. Школдыҥ директоры Јаҥар Молтушеваныҥ куучындаганыла, республикан кӧрӱ-ченежӱге белетенер иш ӧткӧн јылдыҥ учында башталган. Школго акчала јаан эмес те болзо јӧмӧлтӧни Кош-Агаш аймактыҥ ла Белтирдеги јурт јеезениҥ башкартулары јетирген. «Јуртыстыҥ албаты-јоны болушкан. Мал-аш туткан улустаҥ айылчыларды азыраарга Эркемен Тадыров сарлык, Энчӱ Сулешев кой берген. Кӧкчилерис Айсура Якоякова, Сурайа Окина, Олеся Уханова, Клара Табыкинова балдарга, јаан да улуска кеп кӧктӧп, школдыҥ ичин јарандырарга болушкан. Тӱни-тӱжи уйуктабай, кожо баскан улузыска – аймактыҥ ӱредӱлик башкартузыныҥ специализи Игорь Солтонбаевке, Кош-Агаш јуртта Чаптыновтыҥ адыла адалган школдыҥ алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилери Анжела Тековага ла Айсу Курдяповага, оформитель болгон Эрмурат Кобдолдановко, адын адабай артып калган улус бар болзо, ачынбазын, быйаным айдадым. Је кӧп саба ишти школыстыҥ нак ӧмӧлиги кӧдӱрип чыккан. Байрамды ӧткӱрерге бойыстаҥ акча јууганыс. Јурттыҥ да улузынаҥ аргазы јеткенче акчазынаҥ берген улус бар» – деп, Јаҥар Советовна куучындаган.

Ӱредӱчилердиҥ республикан кӧрӱ-ченежӱзиниҥ баштапкы ӱйе-бӧлӱги бӱгӱн Белтирде тӱгенип јат. Мында талдалган баштапкы беш лауреат кӧрӱниҥ Алтай Республиканыҥ тӧс калазында ӧдӧр ээчий ченелте бӧлӱгинде туружарга атанар. Алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилериниҥ быјыл ӧткӧн кӧрӱ-мӧрӧйинде кем јеҥип чыгары јуук ӧйлӧрдӧ јарталар.

Тӧрӧл тилдиҥ ле литератураныҥ Алтайыстыҥ бастыра толыктарынаҥ јуулып келген ӱредӱчилерин кӱӱнзеп уткыган, ижи-тожын тӧзӧмӧлдӱ бӱдӱрерге болушкан ла јӧмӧгӧн Белтир јурттыҥ Кытат Тебекованыҥ адыла адалган школыныҥ ӧмӧлигине, Эре-Чуйдыҥ албаты-јонына быйаныс айдалы.

Светлана КЫДЫЕВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина