Алтайдын Чолмоны

Јылдарым мениҥ — байлыгым мениҥ

22.03.2019

Кабайда токтобос тоҥжоон эр

1929 јылдыҥ тулаан айыныҥ 17-чи кӱнинде Эликманар аймактыҥ (эмди Чамал аймак) Уйтӱшкен јуртында тоҥжоон сӧӧктӱ Сузан Салковичтиҥ ле мундус сӧӧктӱ Меже Мыклаевнаныҥ билезинде уул бала чыккан. Ого кандый ат адаар?

Оноҥ озо до, кийнинде де чыккан балдардыҥ кӧп сабазы оору-јоболдоҥ улам јада калган, ол тушта эмчилер болгон эмес. Азыйда кандый болгон эди — кӧрмӧс-неме апарбазын деп, балага јакшы ат бербес. Онойып, уулды Пӧтӱк деп адагандар. Је бу ат ого јукпаган. Кабайда токыналу јатпас, тепчик уулын энези эркеледип, Кыймык деп адаган.

Кыймыктыҥ ада-энези ол тушта Молотовтыҥ адыла адаган колхозто иштегендер. Сузан ӧрӧкӧн атту ла иштеп јӱрер — аш, ӱрен тартар, Бийскке јемжик болуп барар… Энези балдарыла кожо отурар, ол ары јанынаҥ јайалталу кижи болгон, керек болзо, малтала да узанар.

1937 јыл, камык албатыны актуга айдап турган ӧй. Сузанды база айдай бергендер. Бала-барказыныҥ ырызы тартып болбой, ӱч айдыҥ бажында јерлежи Кадыдаков Салатыла кожо Кызыл-Ӧзӧктӧҥ јерине јанып келгендер. Экӱлезиниҥ кӧзи чайдыҥ кӧзиндий — кып ла кызыл. Бу кире ӧйдиҥ туркунына канча кирези улусты јылкы мал турган конюшняда туткан эмтир. Малдыҥ бок-сидиги изип, оныҥ јыды кӧскӧ чыккан, кӧс оноҥ улам чамыгып оорыган. Карын, сокорып калбаганы јакшы. Бу улус айдудаҥ ойто бурылар деп, бала-барказы да, јерлештери де сакыбагандар.

Кийис чӧйилер, кижи ӧзӧр. Кыймык школго барган. Уйтӱшкенниҥ школы тӧрт лӧ класска јетире. Оноҥ ары Бешпелтирге барып ӱренер керек.

—Бешпелтирде ӱч јыл (5-7 класстарда) ӱренеле, интернатта ӱч ле конгом — деп, Степан Сузанович эске алынат. —Орындар једишпес. Николай Айбысович Штанаковло кожо јаҥыс орында уйуктаганыс. Кӱнӱҥ ле эртен тура Уйтӱшкеннеҥ беженнеҥ ажыра бала Бешпелтирге школго јойу барар, ӱредӱ божозо, ойто јанар. Јолой не ле болорыс, аҥдаарыс, элик тузакка тӱжӱп калза, оны сӱӱртейле, ойто јана да берерис.

Кыймыктыҥ јаш тужы јуу-чактыҥ кату ӧйине келишкен. Адазы ла аказы јууга баргандар. Айылда энези, Кыймык ла сыйны Чечек арткандар. 1944 јылда адазы фронтто сурузы јок јылыйып калганы керегинде бичик келген.

Јуу-чак тушта тылда иштеген ӱй улустыҥ, карган-тижеҥдердиҥ ле балдардыҥ јӱрӱми кандый шыралу болгонын, байла, јаҥыс ла ол ӧйдӧ јӱрген ле иштеген улус јакшы билер. Ол ӧйдӧ 13-14 јашту уулчактар нени этпеген деер. Кыймык нӧкӧрлӧри Айылдошкон, Сактан Букачаковторло, Яндиковторло, ӧскӧлӧриле де кожо тӱни-тӱжи иштеп, кыра сӱргендер, уй јеккен тырмуушла кыра тырмагандар, Эликманардаҥ бука јеккен абрала аш тарткандар, аш кескендер. Кажызында ла јаҥыс санаа болгон — јуу-чак качан божоор, адалар, ага-карындаштар качан јанар? Онойып, 1945 јылдыҥ јазы келген, јуу-чак токтогон.

Уй јединип, Улалуга јеткен

—Јуу-чак токтоордо ло, мен ӱредӱге барарга шыйдындым — деп, С. С. Тюхтенев куучындайт. — Улалуда национальный рабфакка ӱредӱге кирдим. Мениле кожо бистиҥ јурттыҥ кӧп уулдары келген: Чочогоев Геннадий, Тюхтенев Дмитрий, ӧскӧлӧри де. Рабфактагы јӱрӱмди јеҥил деп айдарга јарабас, курсак-тамак јанынаҥ кӱч болгон. Баштапкы эки јылда бис калбакла ажанар деген немени билбейтенис. Не дезе, той балкаштаҥ эткен айакта койу мӱн болгон эмес — капустаныҥ эки-јаҥыс јалбрагы, картошкозы ылбырайла, айактыҥ тӱбине тӱжӱп калган, оны булгайла, кырынаҥ ичип аларыҥ. Је ондый да болзо, 1948-49 јылдарда курсак-тамак оҥдолгон, јадын-јӱрӱм кӱч те болзо, бистиҥ кӱӱн-санаа омок. Одынды бойыс белетейтенис — Улалушка суула агызып, оны чыгарып, кургадып, јарып турарыс. Бисти ӱредип турган улустыҥ да јадын-јӱрӱми кӱч болгон эмей. Је шыралап та турза, кичеенип иштегендер. Олордоҥ санаама артканы: Сукач Гавриил Ларионович, фронтовиктер Аваакумов, Плакас, Ильичёв, Тозыякова Екатерина Александровна, Сабашкина Ольга Григорьевна, Быковская Алевтина Ивановна, ӧскӧлӧри де. Олор бисти, туулардагы јурттардаҥ келген балдарды, кичееп ӱреткендер. Рабфакта орус ла алтай группалар болгон. Орус группаныҥ ӱренеечилери алтай тилди ӱренип турар. Кезик орус уулдар — Волжин, Долгов, Иванов, Козлов, Басманов, Копытов ло ӧскӧлӧри де алтай тилди јакшы билетен. Олор јаҥыс та диктант бичиир эмес, керек дезе изложение бичип туратан. Эҥ ле кӱч предмет — математика. Бешпелтирдеги ӱредӱчим Берегошева Ольга Васильевнаныҥ шылтузында математикала јакшы ӱренгем. Оны рабфакта Плакас сезип ийеле, мени бойыныҥ болушчызы эдип алган. Ол орустап јартаар, оноҥ ӱренчиктеринеҥ сураар. Аайлабаган кижиге мен алтайлап јартаарым, јастыра айдып турзам, ӱредӱчи мени бойымды тӱзедер. Онойып ӱренгенис.

1949 јыл. Рабфакта ӱредӱ божогон. Кем де оноҥ ары ӱренер, кем де јери-јуртына јанып иштеер. Степанныҥ санаазы бек — оноҥ ары ӱренер, Томсктогы университеттиҥ физико-математический факультедине кирер. Је туйуктап турган шылтак база бар: рабфакта ӱренер тушта берген тегин бӧс костюмды, јантыйып брааткан эски ботинканы ойто табыштырзын деп јакылта болгон. Јаҥы ӱренип келген балдарды база кийиндирер керек. Айылдаҥ экелген јаман кийимле ыраак јерге барып, канай ӱренериҥ, уйатту…

Ӱредӱни божоткон јиитке черӱчил учеттоҥ чыгар керек. Военкоматка барза, ондогы куучын чек ӧскӧ: «100 кижини офицерлер белетейтен училищеге ӱредӱге аткарзын деп ӱстинеҥ тӧмӧн јакару келген, сен ого бар, оноҥ ӧскӧ учеттоҥ чыгарбазыс».

Степан јӧпсинбес. Военкоматтыҥ ишчизи, капитан, ӱредӱлӱ заведениелердиҥ списогын оноҥ ары кӧрӧт. Военизированный темир јолдыҥ Новосибирсктеги институдына барарыҥ ба? Јиит уул кычырып кӧрзӧ, бу институтта ӱренген улусты азырайтан, кийиндиретен эмтир. Ол јараар, ӱренер тушта болужатан кижи арткан эмес, јаҥыс энези. Је бир канча ӧйдиҥ бажында военкоматка ойто барза, байагы ла некелте — офицерлердиҥ училищезине бар. Учеттоҥ јаҥыс ла ол тушта чыгарарыс. Эм канайдар…

Военкоматтаҥ чыгала, прокуратураныҥ јаныла ӧдӱп браатса, јар илип салтыр. Алма-Атадагы юридический институт ӱредӱге улус алып јат. Прокуратурада татар прокурорло эрмек-куучын ӧткӧн кийнинде, Степанныҥ ӱренип баратан јери чокымдалган — је Алма-Атадагы институт эмес, Казань городтыҥ университеди, юристтер белетеер факультет.

Уул Уйтӱшкенге јанып барала, энезине санаазын, амадузын куучындап берген. Эне кижи нени айдар: «Ӱренерге турганыҥ јакшы, је ӱредӱде кийетен кийимди, јолго баратан акчаны кайдаҥ аларыс, уулым? Саап турган сок јаҥыс уйыс тышкары туру. Экинчизи бруцеллез оорулу, туку кайда, тайгада. Оны экелеле, канай-кунай садып, акча эдип алатан туруҥ». Кемге-кемге онойдо айткан болзо, бойсын, ӱредӱзи оныҥ ондо ло турзын деп сананала, токтоп то калардаҥ айабас…

 Је ӱренер деген бек санаалу уул ыраак јол ӧдӱп, тайгага јеткен. Уйды табала, једингенче ӧзӧккӧ тӱшкен. Тӱнди кийдирер керек. Не дезе, Бешпелтирди ӧдӱп јатса, ветеринар оору уйды тайгадаҥ тӱжӱргенин кӧрӱп ийер. Ол тушта уй да, акча да јок артарыҥ.

Степан анайып, јолой јурттарды тӱнде ӧдӱп, Улалуга једип барган. Уйды мындагы аказы Майныс Санатовичтиҥ сарайында кондырган, эртезинде сойгон. Эмди этти садар керек. Је садардаҥ озо базардыҥ ветеринарына кӧргӱспес арга јок. Оныҥ учун јиит уул аказын айбылаган: «Кожо барактар, акабыс, не-не болзо, болужарыгар».

Ветеринарный пункттыҥ ветеринары, сыҥар колду фронтовик Смирнов, оору уйдыҥ эдин билип ийбей база. Шак ла мында Майныс Санатовичтиҥ эпчили, кокырчызы, шулмус кылык-јаҥы болушкан. Экинчи јанынаҥ, экӱлези — фронтовиктер. Бой-бойлорын оҥдожып, јӧмӧжип турбай.

Степан этти садып баштаган. Эртен тура килограммын 17 салковойдоҥ, тал-тӱш киреде — 16 салковойдоҥ, эҥиргеери 14 салковойго јетире тӱжӱрерге келишкен. Канайдарыҥ. Јаан изӱ ай, базарда эт кӧп, эт јетире садылбаган, база ла бир кӱн сатса, ол ӱрелип баштаар. Степан ойто ло аказына барган: «Калак, бир эп-аргазын табыгар, эт ӱрелердиҥ бери јанында».

Майныс Санатович эртезинде базардагы столовыйдыҥ ишчилериле куучындажала, арткан-калган этти јеҥил баага да болзо, бир уунда садып ийген.

Ӱредӱге јӱткиген уул јаҥы ла башталган јӱрӱмниҥ бир буудагын онойдо ӧткӧн эмтир. Је алдында оноҥ до ӧскӧ буудактар сакып јатканын ол кайдаҥ билзин.

«Ӧчӧжӧрдиҥ ӧчинде ӱренерис»

Тууларда ӧзӱп-чыдаган, Маймадаҥ ары барбаган ӱч уул: Тюхтенев Степан, Алеков Михаил ле Тюхтенев Дмитрий качан да кӧрбӧгӧн талада — Казань городто, Сеченев, Бутлеров, Лобачевский, Ленин, телекей ӱстинде ады-чуузы чыккан ӧскӧ дӧ улус ӱренген университетте. Экзамендер табыштырылган, ӱредӱге кирген. Общежитиедеҥ јер алар керек.

Келер болзо, бу — канча кире јол ӧдӱп, ӱредӱге киргенине сӱӱнген уулдардыҥ омок санаазын «общежитиеде јер јок» деген сӧстӧр ол ло тарыйын ӧчӱрип салды. Степан айдынды: «Калак, бис ыраак јердеҥ келген улус, болужар кижи бисте јок. Эмди бис канайдарыс јанатаныс па?». «Онызы бойоордо туру, јанатан болзогор, јаныгар» — орус проректор кӧзин де чиҥбей, айда салды.

Оны уккан Степан та канайда берди болбогой, ачынганына айдар сӧзин таппай салды. Јаҥыс ла тышкары чыгала, нӧкӧрлӧрине айтты: «Је, уулдар, шыралап туруп мындый ыраак јерге келеле, ӱредӱге киреле, јанатаныс па? Јок. Ӧчӧжӧрдиҥ ӧчинде ӱренерис, квартира бедиреерис!».

Таныш эмес је деген городты уулдар, терлеп-бурлап, ӱч кӱнниҥ туркунына эбиргендер. Квартира табылза да, баалу. Оны тӧлӧйтӧн акча ӱчӱде јок. Учы-учында олорго келишкедийи табылган. Тураныҥ ээзи карганактыҥ некелтези мындый: кыш туркунына одыратан беш кубометр одын табарар, ай сайын 50 салковойдоҥ тӧлӧрӧӧр. Уулдар квартираныҥ ээзиле јӧптӧжӱ тургузар учурлу. Оны тургузардаҥ озо ӱредӱге киргени керегинде справка алар керек. Университетке келзе, сакыбаган сӱӱнчи — общежитиедеҥ јер бертир. Степанды ӱредӱге аткарар тушта Горно-Алтайский автономный областьтыҥ прокурорыныҥ ордынчызы, татар кижи, Казаньдагы государственный университеттиҥ ректорыныҥ ордынчызы Мустафинге записка чийип берген.

Уулдарга ол бичик болушкан эмтир.

Канча кӱнге экзамендер табыштырган, квартира бедиреп сандыраган уулдардыҥ калганчы акчазы ол ло общежитие алар кӱн божоп калган. Ӱредӱ башталарына јетире дезе эмди де 15 кӱн бар. Је олор санааркап, туйуксынып, колын бош салала отурбагандар. Суудагы портто тӱни-тӱжи иштейле, акчаны иштеп алгандар. Келер ӧйдиҥ юристтериниҥ ӱредӱзи онойдо башталган.

Туулу Алтайдаҥ барган јииттердиҥ ӱредӱзи коомой эмес, анчада ла Степанныҥ. Ол кӧптӧдилген стипендия алган. 3-чи, 4-чи курстарда јакшы ӱредӱлӱ, тӧп кылык-јаҥду уулды университеттиҥ сегис муҥнаҥ кӧп студенттериниҥ бириктирген комсомольский комитединиҥ экинчи качызына туткандар. Сессиялардыҥ экзамендерин Степан эҥ бийик темдектерле табыштыратан.

—Экинчи курстыҥ экзамендерин мен ӧйинеҥ озо, 15 мартта, табыштырала, Горно-Алтайскка једеле, јериме, Уйтӱшкенге де јанбай, «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ редакциязына ишке кирдим — деп, Степан Сузанович эске алынат. —Ол тушта Иван Васильевич Шодоев редактор болгон. Менле кожо иштеген улустаҥ Николай Ильич Тодошев (каруулу качы), Николай Николаевич Параев, Чалчык Анчинович Чунижеков санаама кирет. Јарым ай кире ӧйдиҥ туркунына мени таскадып, бичигенимди кычырып, тӱзедип турар болды. Оноҥ ло јайымга божодып ийгендер. Байла, бичиирине темиге бергем. Ол тушта газет 4 катап чыгатан, эки кӱн амыраар. Мен амырайтан кӱндердиҥ бирӱзинде одоштой јаткан јурттарга барып, материалдар јууп алала, неделениҥ туркунына бичинерим. Студент кижиге «Алтайдыҥ Чолмонындагы» иш ол тушта сӱрекей јаан јӧмӧлтӧ болгон. Иштеп алган акчага кийим-тудум садып алгам, карманга да салары арткан. Онойып, кӱскиде ӱредӱге ойто атангам.

Калганчы курста, ӱредӱ божоп јадарда, факультеттиҥ ал камык студенттериниҥ ортозынаҥ эҥ артык деген тӧрт кижини аспирантурада артырары керегинде јӧп чыккан. Олордыҥ тоозында — тоҥжоон сӧӧктӱ алтай уул. Эмди јаҥыс ла кем кайда баратанын чокымдайтан комиссияны ӧдӧр керек.

Тӧрдӧ, столдыҥ кийнинде, бу комиссияныҥ председатели РСФСР-дыҥ прокуроры, юстицияныҥ экинчи классту государственный советниги генерал-лейтенант Круглов, факультеттиҥ деканы профессор Бажанов, ӧскӧ дӧ улус. Круглов келер ӧйдиҥ аспиранты Степан Тюхтеневтиҥ документтерин ача тартып, кӧрӱп турала, мынайда айтты: «Мен слерге солун документти кычырып берейин бе?». Јиит уул тыныш та тынбай тыҥдай берди. «С. С. Тюхтеневти аспирантурада артырбазын деп сурап турубыс, нениҥ учун дезе Горно-Алтайский автономный областьтыҥ прокуратуразыныҥ органдарына национальный кадрлар једишпей јат». Бу документтиҥ алдына партияныҥ обкомыныҥ баштапкы качызы Сорока ла областьтыҥ прокуроры Попов кол салган эмтир.

РСФСР-дыҥ прокуроры ойто ло сурайт: «Је, Слердиҥ санаа-шӱӱлтегер кандый, нени айдарыгар?». Степан бир эмеш сананып турала, јӧбин берип ийди. Айлы-јуртына, јаҥыскан арткан энезине капшай јанар, болужар деп сананган болбайсын.

—Партияныҥ обкомыныҥ башкараачызы, областьтыҥ прокуроры мени аспирантурада артырып јатканы керегинде кайдаҥ билген? Кийнинде ол керегинде шӱӱп-сананып јӱреле, шылтагын билип алдым — деп, Степан Сузанович куучындайт. —Бир катап энем самаразында мынайда бичиген эди: «Балам, ондо сениле не болды? Мени Бешпелтирге јурт Советке алдырды, аймактыҥ прокурорыла куучындаштым, сен керегинде, карындаштарыҥ керегинде сурады. Сен ондо нени-нени кылынып салдыҥ ба?».

Мен нени де кылынбагам, ӱредӱ јакшы, је письмоны кайкап кычырдым.

Ол тушта Сталинниҥ ӧйи болгон ине. Аспирантурага артыратан улусты КГБ бастыра јанынаҥ шиҥдеп кӧрӧтӧн, энемди де шылаганы, байла, оныҥ учун. Документтер прокуратура ажыра ӧткӧн, оноҥ КПСС-тыҥ обкомына јеткен ошкош. Кадрлар, анчада ла прокуратураныҥ органдарында иштейтен ӱредӱлӱ улус, чын, ол тушта јокко јуук болгон. Байла, оныҥ да учун университетке самара бичип, мени алдыртып алганы ол.

СССР-дыҥ прокурорына бичиген самара

Ӱредӱзин божодып, Алтайына јанып келерде, јиит юристти Кош-Агаш аймакка аткаргандар. 1953 јылдыҥ куран айы. Аймактыҥ прокуроры — фронтовик Николай Тимофеевич Савченко, јирме тӧрт јашту Степан Тюхтенев — прокуратураныҥ следователи.

Канча јыл јаан городто ӱренеле, баштапкы катап ишке чыгала, оныҥ кайкап кӧргӧни иштейтен јери болгон. Азыйда серкпе болгон тура, ичи-тыштын кӧрӧр дӧ аайы јок, шыбантызында телик те јок — бастыра кодорылып калган, ӧлӧ-чоокыр. Бу ла турада јаҥыс ла прокуратура эмес, јаан деген кыпта аймакисполкомныҥ јурт ээлем аайынча бӧлӱги, туку учында кичинек эки кып — Н. Т. Савченконыҥ ла С. Тюхтеневтиҥ иштейтен јери. Тураны айландыра чеденделбеген де, керек дезе туалет те јок. Одоштой турган туралар оноҥ до уйан, јабынтызы јок самандар.

Мында иштеп турган улус, айса болзо, ого темигип калган, је јиит кижиниҥ јӱреги де, кӧзи де сескир, ого мындый айалга јарабай јат. Нени де эдер керек.

Ол ӧйдӧ прокуратураныҥ улузы тӱнниҥ он эки чазына јетире иштейтен, неделеде бир ле кӱн амырайтан.

 Бир кӱн следователь уул столовыйда ажанып алала, ойто прокуратура јаар баскан айас, оныҥ туразын ыраактаҥ ла баштайла, чек јанына јууктаганча фотого канча-канча катап согуп алды. Эҥирде 37 фотојурук эткен. Аймактыҥ прокуратуразыныҥ иштеп турган айалгазы мынаҥ иле кӧрӱнип јат. Јиит следовательдиҥ санаа-шӱӱлтези мындый: Москвага, СССР-дыҥ Генеральный прокуратуразына письмо бичиир, бу фотојуруктарды кожо аткарар. Оноҥ СССР-дыҥ Генпрокуроры Сафроновко бичиген самаразында, бодоштыра алза, мынайда айдылган: Кош-Агаш гран-кыйуда турган аймак — Монголия, Китай чек јанында. Ӧскӧ ороондорло одоштой јаткан аймактыҥ прокуратуразы мындый коомой айалгада иштеп турганы — уйат. Болужыгар.

Степан Тюхтенев эртезинде письмозын бойыныҥ башкараачызына кӧргӱсти — кол салзын деп. Је Н. Т. Савченко јӧпсинбес. Байла, бу јиит кӱлӱкле кожо кижи кандый бир керекке кирердеҥ айабас деп сананган. «Јок, колымды салбазым, салатан болзоҥ бойыҥ сал, аткаратан болзоҥ, бойыҥ аткар».

Јиит следователь байагы письмоны такыптаҥ бичийле, колын салала, Москва јаар аткарып ийген. Бир канча ӧй ӧткӧн. Степан Тюхтенев ол самара керегинде ундып та салган. Бир кӱн тал-тӱште ажанып алала, ижине келзе, оныҥ јааны, аймактыҥ прокуроры, телефон ажыра кемле де тал-табышту куучын ӧткӱрет, ачынып-алаатып калган.

Следователь уул анаҥ-мынаҥ угуп турза, телефонныҥ ары јанында кижиниҥ ӱни таныш — областьтыҥ прокуроры болгодый. Ол Савченкого јаҥыс ла кизиреп јат: «Биске айтпай, ондый письмоны Москвага не аткаргаҥ… Бойоор баштаган болзогор, бойоор апарыгар!». Степан Тюхтенев аайын ол ло тарыйын сезип ийген.

Кӧрӧр болзо, оныҥ письмозы Москвага јеткен. СССР-дыҥ Генпрокурорыныҥ јакылтазыла Кош-Агаш аймактыҥ прокуратуразына јуунадып (сборный) тудатан тура Финляндиядаҥ аткарылган эмтир.

Анайып, јиит следовательдиҥ баштаҥкайыныҥ шылтузында сӱрекей кыска ӧйгӧ ( ол 8 августта иштеп баштаган, 15 ноябрьда дезе тураны тудуп салгандар) Кош-Агаш аймактыҥ прокуратуразы јап-јаҥы турага кӧчкӧн.

 Москвага письмо аткарган эр јаҥы квартиралу боло берген — ол тураныҥ келтей јанын ого бергендер.

Эки јылдыҥ бажында Н. Т. Савченконыҥ ла С. Тюхтеневтиҥ јамылары солынган. Степан Сузанович — аймактыҥ прокуроры, Николай Тимофеевич прокуратураныҥ следователи.

—Николай Тимофеевич сӱрекей јакшы кылык-јаҥду кижи болгон — деп, Степан Сузанович эмди эске алынат. —Бистиҥ јамыбысты солып саларда, ӧскӧ кижи болзо, ачынып тарынар, кӱйӱнер, айса болзо, ӧскӧ јердӧӧн јӱре де берер эди. Бу кижиле кожо бис оныҥ да кийнинде бой-бойысты оҥдожып ла бой-бойыска болужып, узак ӧйгӧ нак иштегенис.

С. С. Тюхтенев Кош-Агаштыҥ прокуратуразында 1959 јылга јетире иштеген. Белтир јуртта ӱредӱчи болуп турган кеберкек кыс Софья Харитоновнала биригип, айыл-јурт тӧзӧгӧн.

Оноҥ јиит прокурорды Москвага аткаргандар. Ол мында СССР-дыҥ прокуратуразында башкараачы ишчилердиҥ билгирин бийиктедетен бирјылдык курста ӱренген. Курстарды божодордо, одус ла јашту юристти обалстьтыҥ прокурорыныҥ ордынчызыныҥ јамызына кӧстӧгӧндӧр. Бу јамыда ол 1966 јылга јетире иштеген.

1966-1974 јылдарда Степан Сузанович Тюхтенев албаты-депутаттардыҥ областьтагы Совединиҥ бӱдӱреечи комитединиҥ качызы, 1974 јылдаҥ ала 1990 јылга, пенсияга барарына јетире «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ редакторы болгон.

Једимдӱ ижи учун ол кӧп медальдарла, ордендерле кайралдаткан.

Алтай улустыҥ ортозынаҥ юристтиҥ ӱредӱзин эҥ озо алган ла юридический билимдердиҥ кандидады деп ат адаткан кижи – С. С. Тюхтенев.

С. С. Тюхтеневтиҥ турумкайыла алган ӱредӱзи бистиҥ республиканыҥ статус-учурын бийиктедерине, оныҥ экономиказын ла культуразын ӧскӱрерине јаан камаанын јетирген.

Степан Сузановичтиҥ башкартузыла мен «Алтайдыҥ Чолмонында» он јети јыл иштедим. Бу кире ӧйдиҥ туркунына ыраак командировкалар, кычыраачыларла туштажулар, «изӱ» летучкалар ла јуундар, чананыҥ јолындагы маргаандар, јаба эткен иштиҥ сӱӱнчизи, ӧскӧзи де болгон.

Ол албатызыныҥ адаанын алып, кӧп бичимелдер бичиген, оныҥ кӧгӱс-санаазын байыдары јанынаҥ кӧп иш эткен, кӧп јииттердиҥ журналистикадагы јолын ачкан.

Јиит журналисттердиҥ јӱрӱмдеги айалгазын оҥдолторы, чокымдаза, олорды квартирала јеткилдеери јанынаҥ Степан Сузанович чилеп иштеген башкараачы «Алтайдыҥ Чолмонында» болбогон.

Слерге, Степан Сузанович, эки ле эрмек айдайын: Слердий кижиле кожо иштегениме оморкоп јӱредим. Бала-баркагардыҥ ырызына болуп, узак-узак эзен-амыр јӱрӱгер!

Тениш ТОХНИН