Алтайдын Чолмоны

Јайымда – мениҥ амадум, сӱӱжим

05.04.2019

Кӧбӧк сӧӧктӱ Анат БЫДЫШЕВЛЕ алты јыл бир школдо ӱренгенис. Школды божотконыс он беш јылдаҥ ажа берди. Бӱгӱн Анат А. М. Топановтыҥ адыла адалган хакас эл драма театрдыҥ артизи. Оныҥ ижи, јӱрӱми керегинде куучын-эрмегисти јарлайдыс.

Анаттыҥ энези Улаган аймакта Балыкчы јуртта малчылардыҥ билезинде ӧскӧн Анна Ивановна деп кижи болгон. Уулы бир јаштуда олор Шабалин аймактыҥ Шыргайты јуртына кӧчӱп барган. Энези совхозто уй саачы болуп, ӱч балазын — Анатты, Јергелейди ле Ирбисти азыраган. Јаан уулы Анат 7 јаштуда энези јада калган. Балдарды ол ло Шыргайтыда јаткан таайы, энезиниҥ јаан аказы, чыдаткан.
Анат таайыныҥ ла јеҥезиниҥ билезинде кожо чыккан сыйнынаҥ ла карындажынаҥ башка, олордыҥ Айана ла Вова деген балдарыла кожо нак, эҥ јуук, бой-бойына кару улус болуп ӧскӧн.
Баштамы класстарды Шыргайтыныҥ орто ӱредӱлӱ школында божоткон кийнинде, В. К. Плакастыҥ адыла адалган республикан гимназияда эстетический класс ачылып јатканын угуп, јеҥези, эјелери Анатты ары ууламјылаган. Ол бијелеп, кожоҥдоп, комусла ойноп билерин кӧргӱзип, ченелтелерди јакшы турулталу ӧдӱп чыккан. Мынайып, интернатта јадып, јайаандык класста бијеге, ойноткыларла ойноорына бир кезик ӧйдиҥ туркунына ӱренип, Анат 11 классты ресгимназияда божоткон.
2000 јылда таайы божой берген. Јеҥези Мария Малчиновна Быдышева (кыс ӧбӧкӧзиле Муклаева) беш баланы бойы тӧрӧӧн-тууганныҥ болужыла ӱредип чыкты.
«Јеҥем меге энемдий ле кижи. Јаштаҥ ала мени кичееп, чыдадып, ӱредип алган. Менде јакшы не бар — ол ӱзе јеҥемниҥ таскамалы. Јаманым — ол мениҥ бойымдыйы — деп, Анат каткырып айтты. —Оогош тушта кылыгым коркышту кӱч кижи болгом, оныҥ учун јеҥемге мениле јеҥил эмес болгон, јеҥемди учы-тӱби јогынаҥ тоойдым, быйанду јӱредим.
2002 јылда школды божодып, ӱзе балдар кайдӧӧн дӧ ӱредӱге кирерге турарда, улустаҥ артпас ла керек, база кайдӧӧн дӧ кирер деген санаала башкарынып, немец тил аайынча ӱредӱге барар деп сананала, ченелтени ӧдӱп болбодым. Алтай литературала билгирлерим кем јок болгон учун (ресгимназиядагы ӱредӱчим Эркелей Макаровна укса, каткырар болор), ГАГУ-дагы филфакка кирдим. Кезик улустыҥ ары «башка ӱредӱге кирип болбогондоры барып турат» деп санаазы чек јастыра санаа. Ондо ӱренерге сӱрекей кӱч: кӧп кычырар, кӧпти билер керек. Бир јыл анда ӱрендим. Ол тужымда јуук улузым, энемниҥ оогош сыйны Валентина Ивановна эјем баштагандар јӱрӱжимди кӧрӱп, јаан шӱӱжӱ ӧткӱрген. Филфакта ӱредӱчилерим бар-јок керек-јарак-тарда эрчимдӱ туружып турганымды кӧрӱп, мени чала артист јайалталу деп темдектеп, культура аайынча кайдӧӧн дӧ ийзин деп айдышкан.
Онойып, бир кӱн меге јӱк ле ары јолго билет алып береле, Бурят Республикада Улан-Удэ кала јаар атандырып ийгиледи. Једип барзам, пятница кӱн, эҥир, мен јаҥыскан. Арткан акчага бир калаш ла газту минеральный суу садып алганым санаама кирет. Тӧрӧӧндӧрим мениҥ кылыгымды билип, кайра јанып келбезин деп, ас акча берип сӱмеленген. Чын, ондый санаа болгон. Је тил деген неме барда, конор јер табып, улусла таныжып, куучындажып, ондо артып, ӱренип баштадым.
Алтайдаҥ ары барып јадала, артист ле болорго барып јатканымды билгем. А кандый бӱдӱмниҥ артизи — театрдыҥ ба, киноныҥ ба, кожоҥчы ба, бијечи бе, ойноткыларла ойноочы ба — болорымды сананбагам да. Кӧкиген-секирген ле базып јӱрерим деп бодогом.
Культураныҥ ла санаттыҥ Кӱнчыгыш Сибирьдеги государстволык академиязы анчада ла ол ӧйдӧ тыҥ ӱредӱлик јер болгон. Мен ондо «Институт танца» бӧлӱкте ӱрендим. Чынынча айтса, јӱк калганчы курска једеле, ӱредӱмниҥ учурын, аргаларын оҥдоп баштадым. Бије — ол санаттыҥ спорт ошкош бӱдӱми. Анда кижи сӧӧк-тайагы јаантайын ээлгир, эди-каны чыдамкай болзын деп, кажы ла кӱн тазыктырынып турар керек».
Ӱредӱ ӧйинде Анат бойыныҥ эжин тапкан. Ол оныла кожо бир группада ӱренген хакас укту Анастасия деп атту кыс. 2008 јылда академияны божодып, Алтайына јанып, бир јыл кире Шабалин аймактыҥ культуразында иштейле, кайра Хакасияга, кару кижизине тартылып барган. Кийнинде ол биле тӧзӧп, черӱге барып келеле, эш-нӧкӧрин, балазын алганча, Шабалинге кӧчӱп келеле, оныҥ Культура байзыҥында ла балдардыҥ кӱӱлик сургалында иштеген.
Бир канча ӧйдиҥ бажында эш-нӧкӧри Анастасия Анатка кала јаар барып, нени-нени эдер керек эмезе мынайып ла отурып каларыс деп айткан. Эр кижи онызын бойы да билип јӱрзе, је тӧрӧл јеринеҥ ыраарга алаҥзып турды. Хакасияда кайын энези оорый берерде, алаҥзыш јоголып, биле Абакандӧӧн кӧчкӧн. Бу кала Горно-Алтайсктаҥ јаан да, улуска јарамыкту аргалар да ондо кӧп.
Шабалинде балдарла иштеп тура, бу иш ого келишпей турганын оҥдоп алган. Профессиязы аайынча Анат — хореографиялык ансамбльдыҥ художественный башкараачызы, педагог-хореограф. Баштап Абаканда ол В. Г. Чаптыковтыҥ адыла адалган хакас республикан филармонияга ишке кирип, «Кӱн чогы» деп ӧмӧликте бијелеген. Ого ишке кирер некелтелердиҥ ортозында чач ӧскӱрер ле хакас тилди билер керек болгон (озодо тӱрк албатыныҥ эр улузы узун чачту, кејегелӱ болгонын ойгортып). Анат эш-нӧкӧриниҥ, карындаштык албатыныҥ тилин албаданып ӱренген. Ол мында 2010-2011 јылдардаҥ ала иштеген.
Ол ло ок ӧйдӧ Анат Культура байзыҥда эш-нӧкӧриле кожо база иштептир. Анастасия ондо оогош тужында јӱрген «Айас» ансамбльдыҥ хореограф-ӱредӱчизи болуп иштеген. Кандый бир шылтактаҥ улам ол ишке чыгар аргазы јок тушта, Анат эш-нӧкӧриниҥ ордына иштеп турар болгон. Балдарла кылыгы јымжак, чыдамкай ла кижи иштеер… Ол ок ӧйдӧ балдарды дисциплинага таскадарга, ӱредӱзине каруулу болорын некеерге кату, олордыҥ ич-санаазын јакшы оҥдоп турар сезимдӱ болор керек. Анатка бу иш ичине кирбей турганы база ла катап јарталды.
Анастасия ол ло ӧйдӧ моданыҥ модельдерин белетеер «Алтыр» деген театрда иштеген. Анат ондо хореография ӧткӱрген. Хакас дизайнерлер јаҥжыккан албатылык кеп-кийимин эмдиги ӧйгӧ келиштирип, бӱткӱл јуунтылар кӧктӧп белетейдилер. Модель кыстар олорды ороонныҥ ла гран ары јанындагы јаан подиумдарда кӧргӱзет. Хакасияныҥ ол ӧйлӧрдӧ культура аайынча министри бу модельдерди, ӱредӱчилерин, ол тоодо хореограф Анатты Францияда Канны калада ӧдӱп турган кинофестивальга апарган. Кыстар Канныда «Русская ночь» кӧрӱде кеп-кийимин кӧргӱзип турушкан. Бу гран ары јаар баштапкы јол-јорык болгон. Франция кандый јараш, чаҥкыр јаратта турганын ончозын куучындаарга узак ӧй керек деп, Анат айдат.
Кийнинде, тоолу јылдар ӧткӧн соҥында, база ла модельдерле кожо Канны јаар, оноҥ «Кӱн чогы» ӧмӧликле Турцияныҥ башка-башка калаларыла канча гастрольдор болгон. Олордыҥ бирӱзинде Алтайдаҥ бијениҥ ле кожоҥныҥ «Алтам» ансамблине гран ары јанында јолукканы јаан сӱӱнчи болды. Германияла, Голландияла, Италияла, Венецияла јол-јорыктар болгон.
Мынайып анда-мында кӧрӱнип, иштеп турганча, Анатты 2012 јылда хакас эл драма театрга ишке кычырган.
Анат: «Баштап тарый болушчы бӧлӱктиҥ актеры болгом: сценага агаш болуп чыгып келер, ӧлгӧн кижи болуп јадып ийер, бијелеер рольдор ойногом. Филармонияныҥ ла театрдыҥ ортозында бир канча јыл иштеп, 2015 јылда филармонияда ижимди тӱгезип, бӱткӱлинче театрга кӧчӱрингем.
Эш-нӧкӧрим театрда 2008 јылдаҥ ала балетмейстер болуп иштейт. Настя хобый сӧӧктӱ, Анчул јуртта чыккан. Ол меге 2 уул сыйлап берди: Алан ла Айан, бирӱзи школдо, бирӱзи садикте. Мениҥ ӱзе једимдеримге Настя јаан камаанын јетирген деп чотойдым.
Театрдыҥ артизи јаҥыс ла бијеле чыгып болбос. Ондо онойдо ок кандый ла кылык-јаҥ, кижиниҥ башка-башка сезимдерин кӧрӧӧчиге јетирер јайалта болор керек. Актерлордыҥ аҥылу ӱредӱзи менде јок, је та не де келижип турган болор. Онойып, эмештеҥ сӧстӧрлӱ рольдор ойноп баштагам, эмди менде тӧс геройдыҥ роли де бар. Сценага чыгар алдында коркышту ӧкпӧӧрип, маҥзаарып турадым. Јаан ченемелдӱ, кеми-тоомјызы бийик актердыҥ кемине бу јӱрӱмде једерим та јок, билбей турум (каткырат).
Абаканда «Хакасфильм» студия бар. Ол кӧп сабада кыска метражту документальный фильмдер согуп чыгарат. 2017 јылда олор мени баштапкы толо метражту «Мумие» деген фильминде ойноорго кычырган. Озо баштап мен ондо јаман кылык-јаҥду геройды ойноор керек болгом. Је јакшы тӧс геройды ойнойтон уул съемкалар башталар ла алдында тыҥ оорып каларда, режиссер мени оныҥ ролине кӧстӧгӧн. Сценарийле бу геройдыҥ ады Караол болор керек болгон, је мен кандый да кара эмес, сары болгом учун, бойымныҥ ла адымды артыргызып ойнозын деп шӱӱдилер.
Кинодо ойноор кӱӱним тыҥ келип туратан болгон. Анчада ла тӱӱкилик, кандый бир аттарлу чабып јаткан сып-сыкык кӧстӱ калапту уулдар, ок-јаадаҥ адыжу, коркышту керектер керегинде… «Мумиены» «Хакасфильм» бойыныҥ ла кӱчиле соккон, ондо јаан ајару ар-бӱткенге эдилген. Тӧрт уул кӱч ӧйлӧрдӧ акча-манат иштеп аларга, тайга-ташка мумие (сыгырганныҥ богы) јууп барган. Ондо мен ойногон герой Анат нӧкӧриниҥ јаман кылыгы учун кайадаҥ јыгылып, арайдаҥ калган.
Тайганыҥ суузын кечип јаткан ӱзӱк келишпей турарда, канча-канча катап јаҥыдаҥ согулган. Суу соок, арып-чылап калгам, чек ле… Кыскарта айтса, кинодо ойнооры јеҥил ле керек эмес деп, ол съемкалар ӧйинде оҥдодым. Је бу ишти учына јетире бӱдӱрген. Оныҥ уч-турултазы меге сӱрекей јараган. «Мумие» Алтайда база кӧргӱзилер керек, бу јанынаҥ јӧптӧжӱлер ӧдӱп турган.
Бот, ижим мындый, јилбилӱ, је јеҥил эмес».
Хакасияда Анат культура бӧлӱкте иштеп турган јерлештери Артур Марлужоковло, Аржан Туденевле јаантайын јолугып, куучындажып, најылажып јӱрет. Алтайына кунугып турат, је сӱӱген ижи аайынча јӱк јайгыда тӧрӧл јерине келип јӱрерге келижет.
Ол бойыныҥ ченемелине тайанып, јиит кычыраачыларга ончо немеге бойыныҥ ӧйинде ӱрензин деп јакарат.
Анат бойы керегинде су-алтай тилиле кокырлап, јилбилӱ учуралдар эске алынып куучындады. Јажырып та турза, ол алдынаҥ ла бери артист јайалталу болгоны сезилип туратан. Најымныҥ салымы мынайып эбирип, оныҥ јайаандыкка јайалтазын ачканына сӱӱнедим, јайаандык јолы мынаҥ да элбек ле јаркынду болзын деп кӱӱнзейдим.
Салымныҥ кажы ла эбирӱзи ол база ченелте (чип-чике, тӱс болзо, кунукчылду да болор болбой), ол керектӱ, кижини та неге де ӱредип јат. Је айалгалар кандый да болзо, кижи бойы ла болуп артар керек деп, Анаттыҥ айтканыла јӧпсинедим.

Э. КУДАЧИНА