Кижиликтиҥ эҥ јаан байлыгы

12.04.2019

Горно-Алтайсктыҥ тӧс тепсеҥинде кандык айдыҥ 6-чы кӱнинде Су-кадыктыҥ калыктар ортодогы кӱни элбеде ле кӧдӱриҥилӱ айалгада темдектелди.

Тӱӱкиге бурылар болзо, кандык айдыҥ 7-чи кӱнинде јер-телекейде амыр-энчӱ јуртап јаткан тӱмен албаты Су-кадыктыҥ кӱнин бийик кеминде темдектейт. Бу мындый учурлу кӱнди Су-кадыкты корыырыныҥ бастырателекейлик организациязы 1948 јылда, бойыныҥ тӧзӧлгӧн кӱнинде, јарадып јӧптӧгӧн. Су-кадыктыҥ кӱнин јылдыҥ ла ӧткӱрери 1950 јылдаҥ бери улалат.
Јакшынак байрам јолын быјыл каланыҥ балдарыныҥ поликлиниказынаҥ алынды. Мында кижиниҥ сыныла тӱҥей наадай – «Фиксики» деген мультфильмниҥ сӱр-кебери врачка кирерге отурган болчомдорды соототты. Болчомдорго сӱӱнчилӱ ле сыйларлу кӧрӱ-маргаандар сӱреен јараган.
Јаскы амыраар кӱн чала сооксымак, кату сыркынду да болзо, тӧс тепсеҥде јаан да, јаш та улус арбынду болды. Олор медициналык профилактиканыҥ республикан тӧс јериниҥ, су-кадыкты корыырыныҥ министерствозыныҥ, Роспотребшиҥжӱниҥ Алтай Республика аайынча башкартузыныҥ, Горно-Алтайск каланыҥ администрациязыныҥ, медколледжтиҥ, јашӧскӱримниҥ ле јондыктыҥ јӧмӧгӧниле ӧткӱрилген кӧп тоолу керек-јарактарда эрчимдӱ турушты.
Кӧдӱриҥиниҥ туружаачыларын ла айылчыларды таланыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ ордынчызы Игорь Коршунов уткыды. Оныҥ темдектегениле, ӧткӱрилип јаткан кӧдӱриҥи јаан учурлу. Ороонныҥ эл-јоныныҥ су-кадыгын корып чеберлеери, башка-башка ууламјылар аайынча јарамыкту ишти тыҥыдары – ороонныҥ ичкери ӧзӱминиҥ база бир тӧс јерде турган озочыл учурлу ижи, кереги деп айтты.
Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱреечи Олег Хорохординниҥ ле таланыҥ башкарузыныҥ адынаҥ республиканыҥ эл-јонын су-кадыкка учурлалган байрамла уткып, ол кажы ла кижиге бек су-кадык, ийде-кӱч ле ачык-јарык, бийик кӱӱн-тап кӱӱнзеди.
Алтай Республиканыҥ су-кадыкты корыыры аайынча министриниҥ баштапкы ордынчызы Валентина Мунатова бойыныҥ уткуулду сӧзинде су-кадык кижиликтиҥ эҥ јаан байлыгы деп айтты. Ол јерлештерине су-кадыгына чебер, ајарыҥкай ла каруулу болзын деп баштанды. Су-кадыкты ачу ашла, таҥкыла, оноҥ до ӧскӧ каршулу керектерле ӱребегер, олор кижиниҥ су-кадыгына јаҥыс ла коомой салтарын јетирет деп айтты. Нениҥ учун дезе эди-каныстыҥ јабызаган аргаларын кандый да эм-тус ла бийик технологиялар озогы кемине тургузып, орныктырып болбос.
Валентина Мунатова таланыҥ су-кадыкты корыырыныҥ министерствозы эл-јонныҥ су-кадыгын чеберлеерине, онойдо ок узак јаш јажаарына јарамыкту ишти башка-башка ууламјыларла ӧткӱрет, јаан ајару анчада ла профилактикалык сурактарга, онойдо ок су-кадык јӱрӱмниҥ сурактарына эдилет деп айтты.
Кӧдӱриҥиде онойдо ок Горно-Алтайсктыҥ мэриниҥ јонјӱрӱмдик сурактар аайынча ордынчызы Станислав Тюхтенев, Горно-Алтайский епархияныҥ јашӧскӱрим бӧлӱгиниҥ башкараачызы иерей Лаврентий Донбай туружып, туружаачыларды уткыды. Олор уткуулду сӧзинде кажы ла кижи су-кадыгына чебер ле каруулу болоры јанынаҥ айттылар. Су-кадыгы бек болзо, кижиниҥ кӱӱн-санаазы да јарык болор. Кижиниҥ ич те телекейи, тыш та бӱдӱми су-кадык, ару ла јарык болоры кижинеҥ бойынаҥ камаанду.
Байрамныҥ окылу ачылтазыныҥ кийнинеҥ туружаачыларды «Республика» деген фитнес-клубтыҥ чыгартулу улузыныҥ ӧткӱрген таскамалы эди-канын изидип, кӱӱн-санаазын кӧдӱрди. Мында спортивный разминка бийик кеминде ӧтти. Спорттыҥ јӱзӱн-башка упражнениелерин улус кӱӱниҥ ӱйдешкениле сыр-каткыда бӱдӱрдилер. «Кыймыктанган кижи кыр ажар» деген бирӱзи — тӧс тепсеҥде јуулган јаан-јаш «кыймыктанганы – јӱрӱм» деген сӧстиҥ учурын јакшы билип, мында эрчимдӱ туруштылар.
Бу байрамныҥ туружаачыларына медколледжтиҥ, педколледжтиҥ, культураныҥ ла санаттыҥ Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган колледжиниҥ ӱренеечилери кожоҥдорын, бијелерин сыйладылар. Су-кадыктыҥ ла спорт-тыҥ «Стимул» деген студиязы фитнестиҥ «Кенгу-джамп» деген ууламјызы аайынча солун бијезиле таныштырды.
Кӧдӱриҥиниҥ оноҥ арыгы ижи башка-башка јерлерде ӧтти. Темдектезе, медициналык профилактиканыҥ талалык тӧс јери бойыныҥ аҥылу јеринде «Су-кадыгыҥды ајарып кӧр», «Артык бескеҥди чач» деген акцияларды ӧткӱрди. Кӱӱнзеген ончо улуска канындагы холестеринниҥ, сахардыҥ кемин, онойдо ок сынын ла бескезин билип алар айалга болды. Кӧп лӧ сабазы 50-неҥ ала 90 јашка јетире улус. Кӧрӱнген улустыҥ јарымызына шыдарында холестеринниҥ кеми бийик болгоны илезине чыгарылды. База 6 кижи бескези кеминеҥ артык болгонын билип алдылар.
Спорттыҥ база бир бӱдӱми – скандинав базыт. Ол јер-телекейде јаан јилбӱде ле ичкери јолду болгонын бистиҥ де таланыҥ эл-јоны јакшы билер. «Јорткон кижи јол алар» деген бирӱзи, бир де кӱчсинбей, јалкуурбай, кӱнӱҥ ле каланыҥ оромдорыла, сууныҥ јарадыла эки колында чананыҥ тайактарын тудунган улус базып јӱргӱлейт. Су-кадыктыҥ байрамында волонтерлордыҥ бастырароссиялык јондык организациязыныҥ «Алтай Республиканыҥ волонтер-медиктери» деген талалык бӧлӱгиниҥ турчылары скандинав базыт аайынча мастер-класс ӧткӱрди. Базытта бойыныҥ чокым ээжилери бар. Темдектезе, канайда тынатаны, сын-арказын кыймыктадары, токыналу базатаны, тайактарды канайда тузаланары, бир сӧслӧ, мындый базытта кижи ончо бойы эптӱ, јымжак кыймыктанышта болор учурлу деп, ӱредӱ ӧйинде волонтерлор јартады. Улай узак отурыштаҥ улам кӧп оорулар табылып турганын улус јакшы билер. Айдарда, скандинав базыт су-кадыкка болушту, ол ажыра кижиниҥ кӱӱн-санаазы јарык, сын-арказы сергек болор. Онойдо ок ару кейле тынганы база эм-том ине.
Роспотребшиҥжӱниҥ Алтай Республика аайынча башкартузыныҥ, гигиенаныҥ ла эпидемиологияныҥ тӧс јериниҥ специалисттери туружаачылар ортодо ток ло тузалу курсак-тамакла ашкарынарыныҥ ла јӱрӱмде су-кадыкка каршузын јетирбес эдип, аайлу-башту јӱрери јанынаҥ сурактар берип, карууларыла таныштылар. Кижиниҥ су-кадыгына каршузын јетирип турган јаман кылык-јаҥды туура јайладары, оноҥ айрылары керегинде јакшынак буклеттерди јаҥжыкканы аайынча ончо туружаачыларга колдоҥ колго ӱледилер.
Су-кадыктыҥ кӱнинде «Су-кадык јӱгӱриш» деген солун кӧдӱриҥи база ӧтти. Јӱгӱриштиҥ туружаачылары чокымдалган јерле јӱгӱреле, ойто кайра тӧс тепсеҥге келип, јӱзӱн-башка сӱӱнчилӱ ойындарды ӧткӱрди.
Јылдыҥ ла Су-кадыктыҥ бастырателекейлик кӱни јер-телекейде су-кадыкты корыырыныҥ алдында турган јаан учурлу сурактарга учурлалат. Ол кажы ла јыл башка-башка кычырула ӧдӧт.
Быјылгы Кӱнниҥ кычырузы – «Су-кадыкты ончозына». Бу кычыру ороонныҥ кажы ла кижизи су-кадыктыҥ чыҥдый јеткилдежин, болужын акча-манатла колбулу туду, уур-кӱчтер јогынаҥ тузаланзын деп, государствого баштанат. Јер-телекейдиҥ кажы ла кижизине дезе бойыныҥ су-кадыгына чебер ле каруулу болуп, оны ончо бар эп-аргаларла тыҥытсын деп баштану база эдилген.

К. ПИЯНТИНОВА
Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуругы

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина