Алтайдын Чолмоны

Алтай – Тыва: ундылбас ӱч кӱн

16.04.2019

Кирген 2019 јыл Театрдыҥ јылы деп јарлаларда, чаган айдыҥ 18-чи кӱнинде сӱреен солун ӱлекер – Бастырароссиялык театральный марафон-јолын алынды.

Ол јаҥар айдыҥ учкары тӱгенер. Бу ӧйдиҥ туркунына бистиҥ ороонныҥ 85 калазында коштой талалардыҥ театрларыныҥ ойын-кӧргӱзӱлери кӧргӱзилер. Марафон Владивостоктоҥ башталып, Калининградка једер. Ончо федерал округтарда «Российский театр-XXI век. Новый взгляд» деген форумды ӧткӱрери темдектелет. Форумда ороонныҥ театральный санадыныҥ ӧзӱминде курч сурактар, солун шӱӱлтелер, театрдыҥ јаҥы бӱдӱмдери јанынаҥ сурактар кӧдӱрилер. Онойдо ок «Стратегия развития театрального дела в Российской Федерации на период до 2030 года» деген документ јарадылар.
Марафон тулаан айдыҥ 12-чи кӱнинде бистиҥ республикага келген. Ӱч кӱнниҥ туркунына Грецияныҥ театрыныҥ туразы-амфитеатр Кызылда болды. Тӱӱкилик сӱр-кеберди Алтай Республиканыҥ Павел Кучияктыҥ адала адалган эл театрыныҥ артисттери бойыныҥ јаҥы ӱч ойыныла кожо экелдилер.
Бистиҥ наадайчылар сӱр-темдекти тулаан айдыҥ 17-чи кӱнинде бойлорыныҥ иштериле кожо Иркутск јаар апарды, оныҥ кийнинеҥ — Красноярск, Томск, Омск. Россия кеминде мындый солун театральный акция-кыймыгу качан да болбогон. Калаларда баннерлерди илбеген де, артисттер оромдордо эстафетаныҥ одын спорттыҥ јаан марафондорыныҥ алдына чылап, табыштырбаган да болзо, кӧрӧӧчилер кӧргӱзӱлерге келген. Олор ороонныҥ театральный санадыныҥ телекейиниҥ солундарыла элбеде танышкан.
Эҥ ле озо Н. Гогольдыҥ «Ревизоры» болды. Артисттер тыва ла орус кӧрӧӧчилерди тооп, кӧргӱзӱниҥ текстин эске ӱренип, пьесаны баштапкы катап орус тилле ойнодылар. Тыва театрдыҥ сценазынаҥ Н. Гогольдыҥ тилин угар јарамыкту арга болды. Зал культура ла ӱредӱ аайынча министерстволордыҥ ӧмӧ-јӧмӧ ижиниҥ шылтузында јык ла толо болды. Јаан класстардыҥ балдары театрдыҥ эжигин баштапкы катап ачкан болордоҥ айабас. Је келеле, ЕГЭ-ниҥ программазындагы кӧргӱзӱни кӧргӧни тузалу ине. Олор ойынныҥ учына јетире отурып, сценада ӧдӱп јаткан керекти ајарулу уктылар. Режиссер-тургузаачы Эмма Иришева, театрдыҥ баш режиссеры, мынаҥ озо бойы актриса болгон, сӱреен јалакай ла ачык-јарык эпши. Оныҥ да учун оныҥ кӧргӱзӱлери актерлордыҥ чындык, јаркынду ойындарыла, калыктыҥ кокыр-каткызыла, чечен тилиле аҥыланат.
Ойын-кӧргӱзӱниҥ једими ончо актерлордыҥ ӧмӧ-јӧмӧ, бир кижидий ойынында, олор бирлик ансамбльла сӱреен эптӱ ле јакшы ойнодылар. Олор РФ-тыҥ нерелӱ артизи А. Майманов (Городничий), АР-дыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи Н. Багыров (училищениҥ смотрители), И. Тазранов (почтмейстер), АР-дыҥ нерелӱ артисттери Е. Папитов (Добчинский), В. Перчик (Бобчинский). Кажызы ла бачым ундылбас сӱр-кеберди кӧргӱсти.
Хлестаковты јиит артист Айдар Унатов ойноды. Ченемел јылдарла келер ине. Јайаан јайалтазы јаан артист. Кандый ла сӱр-кеберди, анчада ла классический сӱр-кеберди ойногондо, кажы ла кыймыкка, сӧскӧ сӱреен ајарыҥкай, чебер ле каруулу болор керек. Сӱр-кебердиҥ ӧзӧгин оҥдоп чечери сӱреен јаан иш.
Экинчи ойын-кӧргӱзӱ П. Кучияктыҥ «Чейнеш» деген пьесазы аайынча тургузылган. Ойынды кычыртула келген Саха (Якутияныҥ) Республиканыҥ санадыныҥ нерелӱ ишчизи, «Золотая маска» эл сыйдыҥ лауруеады Сергей Потапов тургускан. Пьеса онойдо ок бойы бистиҥ Кок-Оолдыҥ «Хайыраанбот» деген классиказын эзедет: јоктулардыҥ ла байлардыҥ јадын-јӱрӱминиҥ сурактары, кӱӱни јетпеген кижиле биле тӧзӧгӧни, тӧс героиняныҥ сӱӱгениле кожо болорго амадаганы ла учында оныҥ карыкчалду ӧлӱми. Пьесаны мынаҥ озо алтай театр эки катап тургускан. Айла, баштапкы катап оны 1939 јылда И. С. Забродин тургускан болгон. Кийнинде ол Тываныҥ кӱӱлик драмтеатрында баш режиссер болуп иштеген. Шак бу ойын-кӧргӱзӱ алтай эл театрдыҥ ла драматургияныҥ јайаан јолыныҥ чике бажында турган деп јолду чотолот. Айтпаза да јарт, јиит тургузаачыныҥ алдында кандый да каруулу иш турган.
Режиссер С. Потапов актерлордыҥ ла кӧрӧӧчилердиҥ ајарузын эки јииттиҥ качан да биригип, јурт тӧзӧбӧс кунукчылду сӱӱжине эдет. Ойын-кӧргӱзӱ алтай тилле ӧткӧн, синхронный кӧчӱриш јогынаҥ да кӧрӧӧчилер јакшы оҥдогон. Ойынныҥ тургускан аайы солун: калыктыҥ театрализованный комедиязына јуук, бијелӱ, кокырлу, кожоҥду. Чынынча, ол мынаҥ озо болбогон до, нениҥ учун дезе театр бойы да јок болгон до. Бу сӱреен јалтанбас ченемел, актерлордыҥ аҥылу кыймыктаныштары, базыды, атка минип јортконы, сӧстӧрди айтканы керектӱ кеминеҥ јабыс. Театр бойыныҥ тӧзӧгӧзине бурылып, ӧткӧн јӱсјылдыктыҥ бажына јетире этпегенин тӱзедерге тургандый сезим. Чындап, мындый ла эп-сӱмени Л. Кокышевтиҥ «Туба» деген ойын-кӧргӱзӱзинде кӧргӧнис.
Мындый јалтанбас кӧргӱзӱге ӧскӧ пьесаны кыракы талдаган болзо. Драма жанрга классический алтай пьеса арай ла келишпей јат. Бу ууламјыла албатыныҥ чӧрчӧгин тургускан болзо, талдама болор эди. Је мында Павел Кучияктыҥ пьесазы. Мениҥ санаамла, мынызы режиссердыҥ јастыразы болгон деп айдар эдим. Караныҥ ла Чейнештиҥ салымдары, јолы туйук болгоны ойынныҥ бажында ла јарт ине. Кандый ла ӧйдӧ качан да классиканы солып, эбирте тургузарга јарабас деп айдар керек. Режиссердыҥ кӧрӱм-версиязы классикада чек келишпес. Темдектезе, «Король Лирди» эмезе «Отеллоны» (Шекспир) кокыр ойын эдип канайда кӧргӱзетен? Классикага чебер ле каруулу иштеер керек.
Россия Федерацияныҥ нерелӱ јурукчызы, јурукчы-тургузаачы Валерий Тебековтыҥ ижин темдектеер керек. Ол декорацияларын чокым, эптӱ тургузат. Актерлорго иштеерге јарамыкту, кӧрӧӧчилер дезе јурукчыныҥ јетире айтпаганын бойлоры учына јетире аайлап ийет. В. Тебековтыҥ сценографиязы иле аҥыланат. Ол бир ле уунда јеҥил, учурлу ла актерлорго сӱреен эптӱзиле болужат. Јурукчы «Ревизордо» уездтиҥ элчизи Гибнерди ойноды.
Эл театрдыҥ ойын-кӧргӱзӱлери тыва кӧрӧӧчилерге јаан сый болды. Айдарда, марафон ороонло јолын алынды. Театрлардыҥ залдарында кӧрӧӧчилер кӧптӧйт. Онызы јаан керек.

Айлана КУЖУГЕТ,
театральный критик, культуралогияныҥ докторы, искусствоведениениҥ кандидады