Амаду – культураныҥ тöс jери

19.04.2019

Чамал аймактыҥ Бешпелтир jурты озогы öйлӧрдöҥ бери бек jаҥжыгуларыла, иштиҥ, культураныҥ, спорттыҥ башка-башка ууламjыларында jаркынду jедимдериле аҥыланат. Јербойында бойы башкарынарыныҥ кÿниле колбой бис Бешпелтирдеги jурт jеезениҥ jааны, jиит башкараачы Елена Татанаковага jурттыҥ эмдиги jадын-jÿрÿми ле айалгазы керегинде сурактарысла баштандыс.

—Елена Андреевна, озо баштап бойоор керегинде эмеш айдып ийзегер?
—Мениҥ адам Андрей Викторович Табадяков, энем Нина Jотпоновна Табадякова деп улус болор. Адам канча jылдарга «Аргымак» деп крестьян-фермер ээлемниҥ башкараачызы болуп иштеген. Эмди ол амыралтада. Нина Jотпоновна 30 jылдаҥ ажыра школдо иштеген, 20 jылдаҥ ажыра школдыҥ ÿредӱчилер бöлÿгиниҥ башкараачызы болгон, эмди база пенсияда амырап jат. Билебисте ÿч эjелÿ-карындаштар, мен эҥ jааны.
Мен Бешпелтирдиҥ школында ÿренгем, Горно-Алтайсктыҥ государстволык университедин божодоло, кайра jанып, мында иштеп баштагам. Мында ла Татанаковтордыҥ билезине кижиге качып, öгööним Алексейле тургуза öйдö ÿч бала азырап jадыс. Сööгим чапты.
—Текши айалга керегинде айдар болзо, калганчы öйлöрдö Бешпелтир jурттыҥ кандый кöргÿзÿлерин темдектеп ийерге jараар?
—Jурттыҥ jааны болуп jарым ла jыл иштеп турум. Jе оноҥ озо jурт jеезеде специалист болуп канча jылга иштегем учун бу сурактар меге jуук деп билдирет.
Бешпелтир Чамал аймакта сок jаҥыс су-алтай jурт. Алтай тилисти, чÿм-jаҥдарысты, культурабысты ундыбай, олорды там ла öскÿрерге чырмайып турубыс. Калганчы jаҥыртулар керегинде айдар болзо, менеҥ озо jурттыҥ jааны болуп иштеген Валерий Александрович Каланов школдыҥ jанында хоккей ойнойтон эптÿ jер тудуп койгоны сÿреен jакшы. Кыжыла мында бала-барка jыҥылап, ойноп jÿргилейт.
Сотовый колбу бары jакшы. Быjыл биске 3G интернет тургузылган, удабастаҥ Wi-Fi öткÿрилер керек. Кöп сурактардыҥ аайына бойыстыҥ кÿчисле, арга-чыдалысла, акчабысла чыгып jадыс. Jе аймактыҥ башкартузы база болужын jетирет, ол jогынаҥ иштеерге кÿч болор эди.
Jуртта орто ÿредÿлÿ школ (директоры С. А. Кабукова) ло балдардыҥ садиги jакшы иштегилейт. Мында балдарды ÿредерге ле таскадарга jакшынак айалга тöзöлгöн, ÿредÿчилер ле таскадаачылар ижин каруулу бÿдÿрет.
Тургуза öйдö эдилип турган jаан иштердеҥ оромдорды jарыдарын, сÿрее-чöпти jуунадып, öйинде ле аайлу-башту чыгара тартарын, jиит билелерге, кöп балдарлу улуска jерлер берилгениле колбой ары jол jазаарын, кÿрлерди ремонттоп, тудуп турганын темдектеер керек. Бистиҥ jуртта аймактыҥ мал-ажыныҥ сööксалгыжы бар, ол jаар кÿр тудар деп сурак турат.
—Jарым jылга jурт jеезени башкарып, бу ишке ÿренижип барааткан болбойоор?
—Араайынаҥ темигип, ÿренижип ле турум. Оноҥ озо бу уур-кÿчтер jанынаҥ иштеерге база кöп келишкен. Jе башкараачыныҥ ижи канча кире каруулу эмей. Ӱзе немени улам сайын шÿÿп, jöптöп, jастырбай, чын алтамдар эдер керек. Мындый айалгада öмöлигистиҥ нак ижи, jурттыҥ эл-jоныныҥ jöмöлтöзи сÿреен jаан учурлу болуп jат. Ветерандардыҥ совединиҥ башкараачызы Римма Николаевна Ебечекованыҥ, jурт библиотеканы башкарып турган Татьяна Васильевна Берегошеваныҥ, öскö дö jерлештеристиҥ jурттыҥ öзÿмине болуп кÿчин салып, эрчимдÿ иштеп тургандарын айдар кÿÿним бар.
—Бешпелтир алдынаҥ бери кöгÿстик, культуралык байлыктарыла макталатан, мындагы улус алтай jаҥжыгуларды, чÿм-jаҥдарды чеберлеп, кичееп, улалтып браатканы текши jарлу. Эмдиги öйдö jурттыҥ эл-jоны кандый байрамдар, кöрÿ-ойындар öткÿрет?
—Jуртыстыҥ улузы бу байлыктарыска чындап та сÿрекей кару. Алдынаҥ бери бир де jаҥжыгулар ла чÿм-jаҥдар ундылбаган ла jылыйбаган. Jылгайак, Jажыл Бÿр, Сары Бÿр байрамдарыс jылдыҥ ла öткÿрилип jат. Бу ишке jаан камаанын Василий Иванович Яндиков jетирет – ол байрамдарды, мÿргÿÿлдерди бойы баштап öткÿрет. Оныҥ чадыр айылдары туристтерди бойына тартып, jилбиркедип турат. Ол ажыра jерлежис алтай культурабысты кöргÿзет, элистиҥ адын ороон ичинде кöдӱрип jат.
Клубтыҥ öмöлöги jаан иш öткÿрет. Jурттагы «Амаду» деп албаты ансамбль аймак та, республика да кеминде öдÿп турган бастыра jаан байрамдарда туружат. Оны кöп jылдардыҥ туркунына Ирина Алексеевна Такина билгир башкарат. Jуртта культураныҥ нерелÿ ишчилери бар.
Кöп сабазында кеп-кийимдерди улус бойлоры кöктöгилейт. Быjыл Jылгайак тушта баштапкы катап «Алтай кеп-кийим» деп кöрÿ-конкурс öткÿргенис. Улус чегедектерди, öскö дӧ алтай кееркедим кийимди jарандырып, кöктöп, узанарга jÿткизин деп амаду тургазадыс.
—Спорт jанынаҥ Бешпелтир jурттыҥ улузы башка-башка öйлöрдö база jаантайын аҥыланып турганы кöрÿмjилӱ. Бу иш ÿзÿктелбей ле турган болбой, ондый ла бийик кеминде бе?
—Спортто jедимдер эмди де кöп. Спорттыҥ методизи Сергей Михайлович Каргачаков канча jылдыҥ туркунына jашöскÿримди де, jаан да улусты спартакиадаларда ла олимпиадаларда туружарга апарып келет.
Спортивный ориентирование деп бÿдÿм аайынча Алексей Степанович Еновко башкарткан jииттер база аймактыҥ ла республиканыҥ маргаандарында jедимдÿ турушкылайт. Кикбоксинг аайынча тазыктыраачы Валерий Александрович Каланов балдарды республиканыҥ ла Сибирьдиҥ маргаандарына апарып келет. Шахматла кружокты Василий Михайлович Кабуков öткÿрип jат.
Jуртыс оогош то болзо, спортчыларыс аймакта öткÿрилип турган бастыра ла бÿдÿмдер аайынча маргаандарда туружып турганы jаҥжыгып калган.
—Кайда да болзо, öҥзÿре сурактар ла уур-кÿчтер учурап калар. Ондый сурактарды бÿдÿрери jанынаҥ ууламjылу иш слерде öдöт пö?
—Тургуза öйдö курч сурактар оромдорды jарыдарын jеткилдеериле, сÿрее-чöпти jуунадарыла, jолдорысты jазаарыла колбулу. Олорды бÿдÿрерге акча-манат керек. Уур-кÿчтердиҥ аайына чыгарга чырмайып jадыс, аймак база болужын jетирет. Jуук öйгö учурлу иштер суу öткӱрери jанынаҥ болор. Jуртты jаандадарга, генпланга кубулталар эдери jанынаҥ иш öдöт. Улустыҥ баштанулары аайынча улам сайын иштейдис.
Jуртта клуб тударга алдында jылдарда jерди межевать эдип, керектÿ документтерди белетеп алган болгоныс. Jе эмди ол документацияныҥ öйи öдÿп калган, jаҥыдаҥ эдерге келижери билдирет. Оогош клубыска улус бадышпай jат. Бистиҥ улус эрчимдÿ, омок-седеҥ. Кажы ла байрамга, кöрÿ-ойынга, jуундарга да jаантайын кöп улус келип jат. Клуб оогош болгоны ишке буудагын jетирет. Оныҥ туразы 1956 jылда тудулган, оноҥ бери бир де быжу јазалбаган. Бу öҥзуре сурак jанынаҥ биске иштеер керек.
—Келер öйгö кандый амадулар тургузып туругар?
—Бойымныҥ амадум – бистиҥ jуртта алтай культурный тöс jер ачып, школдыҥ jанына алтай чадыр тургузала, ондо музей тöзööри. Ол тушта бу ла бистиҥ jарлу öбöкöлöристиҥ де ижин ле jедимдерин, мында эмди jадып турган улустыҥ jадын-jӱрӱмин, узын, jайалталарын кöргÿзер арга болор. Мындый айыл, темдектезе, республикан гимназияда, Майма аймактыҥ Сайдыс jуртында бар.
Келер öйдö бисте jаҥы клуб тудулар деп иженип турубыс. Jуртыс jаранзын, jажыс та, jааныс та алтай тилисти, культурабысты ундыбай, öҥжидип, бийик алып jÿргилезин. Улус аргалу-чакту, ырысту jуртазын деп кÿÿнзейдим.
—Айтканаар учун быйан болзын. Ижигер jедимдÿ болзын!

А. КАТАШЕВ

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина