Алтайдын Чолмоны

«Эҥ кӱч сурак – јер јанынаҥ»

19.04.2019

Акјол – Чуйдыҥ ӧрӧ барган јолында баштапкы алтай јурт болуп јат. Ол Шабалин аймактыҥ јерине кирет. Акјолдогы јурт јеезе Акјол ло Камай јурттардаҥ турат. Эл-јоныныҥ текши тоозы 406 кижи.

Мында јурт јеезениҥ јааны болуп Александр Егорович Егузеков иштейт. Ол бу јамыга 2014 јылда ӧткӧн талдаштарда тудулган ла чыдулары быјыл тӱгенер.
«Јурт јеезениҥ јааныныҥ ижи – кӱч иш. Улус ончо сурактарыла элдеҥ озо јурттыҥ башкартузына келип јат. Оны бӱдӱрер чыдулар сенде бар ба, јок по – башказы јок. Мениҥ ижим эмес деп, айдар арга база јок. Кӱчиҥ јеткенче болужып ла јадыҥ. Мынаҥ озо бисте 22 чыду болгон, эмди – 14-и арткан. Молјолгон иштерди акчала јеткилдегени база кӱч айалгада, бойыс акча иштеп алар аргабыс јок» – деп, Александр Егузеков айдат.
Јуртта школ, клуб, ФАП иштеп јат. Јондык керектер кӧбизинде јурттыҥ улузыныҥ јӧмӧлтӧ-болужыла эдилет.
Бӱгӱнги кӱнде јеезеге кирген јурттар ӧспӧй туруп калган. Кӧчӱп барып турган улус кӧп, анчада ла јииттер. Тӧс шылтак — иш јок, јер алып, тура тудар, мал-аш ӧскӱрип јадар арга база јок.
«Мен јурт јеезениҥ јаанына тудулып турарымда, ӱнбереечилердиҥ тӧс јакылтазы – јердиҥ сурагыныҥ аайына чыгары болгон – деп, Александр Егузеков куучындайт. – Акјол, Чаргы, Камлак, Улус-Чаргы јурттар совет ӧйинде јери-јоныла кожо Чаргыдагы совхозко кирген. 1980-чи јылдарда ол Алтайда ченелтелер ӧткӱрер ээлем деп кубулта тӧзӧлгӧн. 1990-чы јылдарда улус јер-пайын алып турарда, ӧрӧ адалган јурттардыҥ улузы јерин алып болбой артып калган. Бойоор билереер — эмдиги ӧйдӧ јуртта јаткан улуска мал-аш тутпай јадарга сӱрекей кӱч. Темдектезе, бистиҥ Камай, Акјол јурттарда мал тудуп јадарга ӧлӧҥ эдер јер јок, ончо јер эмдиге јетире Алтайда ченелтелер ӧткӱрер ээлемниҥ јери болуп јат. Бисте 17 муҥ гектардаҥ ажыра јер, олордоҥ 13 муҥ гектары – ӧрӧ адалган ээлемниҥ јери, чокымдап айтса, федерал ар-јӧӧжӧ, 700 гектар – агаш-таштыҥ ортозы болгон одорлор. Артканы – Камай ла Акјол јурттар турган јер. Јиит улус тура тударга јер сурап јат, је берер јер јок. Азыйда Акјолдо 4-5 ӱӱр кой, уй ла јылкы мал болгон. Эмди Алтайда ченелтелер ӧткӱрер ээлемниҥ јӱк маральниги бар. Јурттыҥ улузын мында јӱк аҥныҥ мӱӱзин кезер ӧйдӧ ишке алып јат, ӧскӧ иш јок».
2014 јылда јурт јеезениҥ јааны болуп турган ӧйдӧҥ ала јер јанынаҥ суракту ла комыдалду баштануларды бойыныҥ, депутаттардыҥ, јурттыҥ эл-јоныныҥ адынаҥ ӧрӧ турган ончо јаҥдарга баштанып бичигенин Александр Егузеков айткан. Керек јӱк 2017-2018 јылдарда эмеш јылып баштаганын ол куучындаган. Јурт јеезелер азыйгы совхозтыҥ тузаланбай турган, эмди улус малына азырал белетеп иштеген јерлерин чокымдап, кемјип, кадастровый номерлерле тоолом тургускан. Бу иш былтыр ӧткӧн. Ээлемди јаҥырта тӧзӧӧр керектер башталган, эмди ол «Опытная станция Алтайского экспериментального хозяйства» деп адалат. 2019 јылдыҥ учына јетире, јурттыҥ јерин элбедип, Камайда 95 ле Акјолдо 95 участокты јурт јеезеге берилери темдектелген. Бу јерлерди элдеҥ озо тура тударга јер алар јеҥилтелӱ улуска: кӧп балдарлу билелерге, ӧскӱстерге, кенектерге, јуучыл керектердиҥ туружаачыларына берер.
«Мораторий» деген немени 2-3 катап тургускан. Бу башталган кандый ла ишти буудактап салат – деп, Александр Егузеков айдат. –Јер јанынаҥ сурак јуук ӧйлӧрдӧ аайлалып чыгарына улус тӱҥей ле иженип јат. Республиканыҥ башчызы болуп јаҥы кижи турза, бу сурактыҥ аай-бажына чыгар, улус јерин алар деп».
Акјолдогы јурт јеезениҥ јааныныҥ ӧскӧ кӧдӱрген сурактарын, бӱдӱрген ижин бичибей, эҥ курч турган бу суракты бичиирин Александр Егузеков сураган.

С. ЧАГАНДЫК