Алтайдын Чолмоны

Чой аймакка чӧрчӧк айылдаган

14.05.2019

Бу јуукта республикан эл театрдыҥ ӧмӧлиги Чой аймакла гастрольдо болгон. Аймактыҥ Кара-Кӧпши ле Сӧӧй (Сейка) јурттарын наадайлардыҥ «Торко чачак» деген спектакли айылдады. Бӱгӱн јарлалып јаткан бу  бичимел театралдарла кожо бу јол-јорыкка барып, кӧргӧн-укканым керегинде.

Ишле колбой бир ле јерде узак отурып, кандый бир јол-јорык келишсе, кижи кӧп сабада амадап барып јадар: јаҥы јер де кӧрӱп алар, улусла таныжар, олордыҥ јадын-јӱрӱмин кӧрӧр, солун нени-нени билип, ӱренижип калган айалгалардаҥ да амырап алар. Онойып, театрдыҥ ӧмӧлигиле, оныҥ ижиле јууктада  таныжар арга болды.

Јӧптӧжип алган ӧйдӧ театрдыҥ јанына келдим. Мени оныҥ администраторы Айабас Сумачаков уткыды. Ол актерлордыҥ составында бир эмеш солынталар болуп јатканын айтты. Наадайлардыҥ бу спектакль-кӧргӱзӱзинде актерлор сӱрлӱ маскалар кийип ойнойт. Бир актердо ол маскадаҥ тыҥ аллергия болгонынаҥ улам ол јол-јорыкка барып болбозы  јарталган. Оныҥ ордына экинчи составтыҥ актерын алдыртарга келишти. Театрда кажы ла кӧргӱзӱ-спектакльга тӧс составла коштой экинчи состав база белетенет. Кандый бир шылтактардаҥ улам тӧс актер ойында туружып болбозо, ойын-кӧргӱзӱни экинчи состав аргадайт.

Јол-јорыкка эки кӧлӱк берилген эмтир: бирӱзи ПАЗ таҥмалу автобус, экинчизи кош тартар оогош кӧлӱк. Кош тартар кӧлӱкке сценаны кӧргӱзӱге келиштире јазаар, јарыдар јепселдер, декорациялар, керектӱ реквизиттер салылды. Јол-јорыкка барып јаткандардыҥ тоозында актерлор, администратор, костюмер, реквизитор, гример, осветитель, звукооператор, монтировщиктер, тискинчилер болды.

Автобуска кирип, ады-јолымды айдып таныштым. Актерлор: «А-а-а, папарацци-и!» — деп кокырлады. Јолой олордыҥ куучындарын угуп, кӧзнӧктӧҥ ар-бӱткенди, деремнелерди ајыктап јӱрдим. Су-алтай куучын, кокыр, кожоҥдор, ӱлгерлер кунугарга бербеди.

«Гастрольдорго кандый кӱӱндӱ барып јатканаар?» — деген сурагымга олордыҥ кӧбизи бийик кӱӱн-санаалу, ӧрӧ айдылганыла, ӱренижип калган айалгалардаҥ да амырап аларга дештилер. Олорго, бир кӱнниҥ гастрольдорына кӧрӧ, узак ӧйгӧ, коно-тӱне, айларла да, ыраада барза торт эмтир. Канча кире ыраак болзо, јӱрӱм ончо кире солун, кӧрӧӧчилерге де јилбилӱ деп билдирет. Театрларлу башка калаларда јӱрӱп, ондогы коллегаларына јолугып, ченемелле ӱлежер, та кандый да јаҥы тыныш, кӧрӱм алар арга болот. Јаҥыс ол тушта балдарды јуук улуска узак ӧйгӧ артызар деген сурак ӧйкӧйт деп, јиит аткерлор Алина Попошева ла Арунай Тазранова айткан.

Кажы ла јуртта улус театрал кӧргӱзӱлерди башка-башка кеминде уткып турган болуптыр. Театралдардыҥ айтканыла, калганчы гастрольдордо эҥ быйанду кӧрӧӧчилер Мукур Таркатыда, Сугашта, Јабаганда болгон. Кӧксуу-Оозы аймакта спектакльдарга кӧрӧӧчилер келбеген учуралдар болгон. Ондый ок учурал Кан-Оозы аймактыҥ Кырлык јуртында база болгон эмтир. Је бу кӧргӱзӱлер јылдыҥ сайын башкаланат. Алтай јурттарда улус кӧп сабада алтай тилле тургузылган ойындар сакыйт.

Тергеебистиҥ эл драма театрыныҥ ойын-кӧргӱзӱлери анчада ла айылдаш Бийск, Белокуриха калаларда бийик баалалат. Онойдо ок карындаштык тӱрк калыктарла колбу бек, тергеелик театрлардыҥ ӧмӧликтери бой-бойын јакшы уткыйдылар. Актерлор Тыва, Татарстан јаар гастрольдорын јылу эзедет…

Ол ло ӧйдӧ автобустыҥ кӧзнӧгинеҥ деремнелердиҥ јӱрӱми кӧрӱнет. Чой јаар улус кайыҥ агаштаҥ арбынду одын белетеп алтыр. Кӧп айылдардыҥ јанында ооктодо јарып салган кайыҥ агаштыҥ кулаштары турат. Бийиктей јерлерде, агаш-таш ортозында палаткалар кӧрӱнет — улус калбалап, акча-манат иштейт. Олордыҥ кезиктери јууп алган калбазын јолдыҥ јанында ла садып отурат.

Кара-Кӧпши јуртта спектакль школдыҥ туразында ӧдӧр деп јӧптӧлгӧн. Ол деремнениҥ ортозында сары сайдингле јабылган, јакшынак эдип јазалган тура эмтир. Ичине кирип барзаҥ, телкем, ончо неме ӧйдиҥ некелтелерине келиштире јазалган. Актовый залы, сценазы да јаан, кӧрӧӧчилерде јымжак, јаҥы, эптӱ отургыштар. Балдарга јазалган ӱредӱлик айалгалар бу јуртта бийик кеминде деп темдектедим.

Кызычактар ла уулчактар кӧзнӧктӱ эжиктиҥ кийнинде энчикпей сакып, сценада нени эдип јатканын шыгалап турдылар. Сценаныҥ ары јанында кыпта актерлор (А. Тазранова, А. Попошева, В. Сумачакова, С. Чельчикова, А. Унатов, Э. Колбин, Э. Садыков, Б. Турлунов) кӧргӱзӱге белетенет: кеп-кийимин кийет, јӱске будук салат, сӧстӧрин айдып, тамактарын «белетейт». Олорго костюмер М. Махина, гример А. Мантокова болужат. Сценаныҥ бойында монтировщиктер (Э. Екешев, Д. Сарыков) иштенет. Олор керектӱ фон болор бӧсти тагып, кадап, јарангыштар јапшырып, тӱрген-тӱрген иштенедилер. Јарыткыштарды осветитель Д. Унатов башкарат, кӱӱле, бичилген ӱндерле — звукооператор Р. Мамаков. Реквизитор О. Тижимеева јаан кайырчактаҥ маскалар, наадайлар ла керектӱ башка да эдимдер чыгарат. Ол бу кӧргӱзӱге керектӱ маскалар Кемеровский областьтагы устарга јакыдып эдилгенин, олор та кандый да аҥылу ийделӱ болгонын куучындады. Чындап та, бу маскалардыҥ бӱдӱми, ӧҥдӧри кандый да куулгазынду ла, керек дезе, коркымчылу да деп билдирет, олор кӧрӧӧчилерди тармадагандый, чӧрчӧк јерине апарып, санаазында узак ӧйгӧ артат…

Кара-Кӧпшиде кӧрӧӧчилер кӧп болды. Орус, кайлык укту балдар бирде каткырып, бирде јалтанып, спектакльды соныркап кӧрдилер. Театралдар ончозы ӧмӧ-јӧмӧ, јакшы иштеген. Кийнинде актерлор балдардыҥ алдына эҥчейип, келгени учун быйанын айдып, олорды спектакльдарла јилбиркеп, калада театрдыҥ бойына да айылдап келзин деп кычырдылар. Оноҥ тӱрген-тӱкей јуунып, ашканадаҥ ажанып алала, экинчи јуртка ууландыс.

Сӧӧй јурттыҥ Культура байзыҥы база ӧйдиҥ некелтелериле јазалган деп айдар керек. Сценаныҥ, залдыҥ полында ламинат јайылган, јымжак отургыштар, сӱреен бийик потолоктоҥ ала бойы ачылып-јабылар кӧжӧгӧлӧр илилген. Байзыҥда бойыныҥ јакшынак кӱӱлик, ӱнделтер аппаратуразы бар. Ас болчомдор јуулган да болзо, чӧрчӧк кажызына ла куулгазын сыйлаган, јараган. Чой аймак театралдарды јаҥы туштажуларга кычырды.

Јолой ло актер улустыҥ јажытту аҥылуларыла, гастрольдо јӱрӱмиле колбулу кӧп айалгаларды, не-немелерди Эмиль Колбин куучындады. Ол эҥ ле озо јаан коллегазы Валерий Киндиковты јылу сӧстӧрлӧ эзетти: «Бу кижи бар тушта гастрольдор анчада ла јилбилӱ ле сӱӱнчилӱ ӧдӱп туратан. Валерий Коммунистович кӧлӱкке отурганынаҥ ла ала керектӱ јерге јеткенче, јӱрӱминде болгон солун, каткымчылу, кайкамчылу учуралдарын куучындаар болгон. Кажы ла гастрольдо јаҥы куучын». Реквизитле колбулу бир учурал: бир спектакльдыҥ учында В. Киндиков ойногон герой ӧштӱзиниҥ мойнын бычакла кезер керек болгон. Ӧй келерде, карманында бычак табылбаста, ченемели јаан актер эки сабарын јаба тудуп, ӧштӱзиниҥ мойнына јыжыптыр. Онойып аргазын тапкан. Залда улус кезиги кӧрӱп, кӱлӱмзиренген де болзо, спектакльдыҥ аайы ӱзӱлбей, оноҥ ары улалган. Кийнинде бу учурал актерлор ортозында кокыр куучын болуп калган.

Актерлор аҥылу кылык-бӱдӱмдӱ улус ине. Гастрольдордыҥ узун јолы, ойнойтон персонажтыҥ кылыгы, бойыныҥ кылыгы, кӱӱн-санаазы ончозы биригип, актерлорго психологический јанынаҥ кӱч те болор аргалу. Айландыра улуска кезикте кыјыраҥтып та турар. Кунукчылду, ыйлаарга керектӱ роль ойногондо, кезик улус јӱрӱминде болгон чын јылыйтуларды, ачу-коронды эске алынат. Кийнинде оноҥ шык ла отурып, кемле де куучындашпай турган учуралдар болот… Је онызы профессияныҥ аҥылузы, ол бойы ла ӧдӱп калат. Актер-карындаштар оок-табыр ачыныштарга тыҥ ајару этпей, бой-бойын оҥдожып јӱрет.

«Текши алза, ӧмӧлигис коркышту нак — деп, ӱнделтеечи оператор Радик Мамаков айткан. —Башка тергеелерле јорыктаарыста, ондогы техперсонал кайкап, бис актерлорло јаантайын мынайып јакшы куучындажып, бӧлӱнишпей јӱрӱп турганыс па деп сурагылайтан. Чындап  та, бисте ондый неме јок. Гастрольдордо бор-карды актерлор до тажып, кадажып болужат. Јаҥыс ла калганчы ӧйдӧ техишчилер акча-манаттыҥ сурактары аайынча театрдаҥ дирекцияга кӧчӱрилгени бисти бӧлийт» (кӱлӱмзиренет).

Оныҥ айтканыла, спектакль баштап ла тургузылып јатса, режиссердыҥ санаазын, амадаганын билип алзаҥ, оноҥ ары иш кӧндӱгип барат. Актердыҥ ойынын тыҥыдып, кӧрӧӧчиге керектӱ јетирӱ эдеринде эптӱ эдилген-тургузылган јарангыштар, јаркын, кӱӱ ӧйлӱ-ӧйинде болгоны база јаан камаанын јетирет. Театрда кандый ла јамыда иштеп турган кижи кичинек те болзо јайаан кӧрӱмдӱ болор керек. Керек дезе, сценаныҥ кӧжӧгӧзи де кӱӱге келиштире ачылат.

Радик театрда јети јыл кире иштейт. Тӧрӧӧндӧри тӱндӱк калалардӧӧн ишке кычырат — ишјал ондо канча катапка кӧп. Је јиит кижи эм тургуза театрдаҥ, ӧмӧлигинеҥ барар кӱӱни јок. Оныҥ јӱрегин театрдыҥ аҥылу јӱрӱми, куулгазын кейи олјолоп алган деп билдирет.

Театрдыҥ ӧмӧлигиле кожо ӧткӧн бу јол-јорык санаамда јакшы ис-эзем болуп артар. Јорыкчыларым нак, су-алтай, кокырчы, јилбилӱ улус болуптыр. Бастыразы артист јайалталу албаты, байла, мени тӧгӱндеп, ойнобогон ло болбой (кокыр).

Э. КУДАЧИНА