Алтайдын Чолмоны

Ӧрттӧрди болдыртпазын ајаруда тудар

14.05.2019

Кӱӱк айдыҥ 7-чи кӱнинде Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ, башкарузыныҥ председателиниҥ молјуларын удурумга бӱдӱрип турган Олег Хорохордин республикада кызалаҥду айалгаларла тартыжары ла ӧрт болбозын јеткилдеери аайынча иштеп турган камыстыҥ ээчиде јуунын ӧткӱрген.

Олег Хорохордин јуунныҥ ижин баштап, бойыныҥ куучынында мынайда темдектеген: «Калганчы он јылдыҥ туркунына Россия Федерацияныҥ тергеелеринде јаан ӧрттӧр болоры кӧптӧп турганы темдектелет. Эл-јонныҥ јадын-јӱрӱмине качалаҥын јетирген јаан ӧрттӧр 2010 јылда Тӧс федерал округта, 2015 јылда Хакасияда ла быјыл кандык айда Забайкальский крайда болгон. Кӱӱк айдыҥ баштапкы кӱндеринде андый ӧрттӧр Курганский областьта улус јаткан 20 тураны јоголтып салган. Таҥ эртедеҥ ширтеп кӧргӧниле, Оренбургский областьта отко он тура алдырткан. Бу болгон бастыра ӧрттӧр јурт ээлемге айдары јок јаан коромјы јетирген, оноҥ улам улус божогон, ороонныҥ инфраструктуразы ла эл-јонныҥ јӧӧжӧзи  ӱрелген.»

Башчыныҥ айтканыла, отло колбулу јеткерлӱ учуралдар улус кӧп лӧ сабазында ӧртти болдыртпазын јеткилдеер некелтелерди толо бӱдӱрбей турган шылтактардаҥ улам болуп јат. Јурт ээлемниҥ јерлеринде кургак ӧлӧҥ ӧртӧлӧт. Улус анайда ок дачаларын,  садтарын ла огородторын арутап, сӱрее-чӧпти ӧртӧгилейт. Оноҥ улам ӧрт башталат. Чындап та, Алтай Республиканыҥ јеринде мындый айалгаларды болдырпазын јеткилдеерге бу суракты кызалаҥду айалгаларла тартыжары аайынча комиссияныҥ јуунына чыгарып, шӱӱлтелерле угужып, тузалу ла керектӱ јӧптӧр чыгарып алар некелтелер турат.

Тергееде ӧрт болбозын јеткилдеери аайынча кандый иштер ӧткӱрилип турганы керегинде јетирӱни Россияныҥ МЧС-ныҥ Алтай Республикадагы башкартузыныҥ јааны Андрей Бурлаков эткен.  Јыл башталганынаҥ ала бистиҥ тергеениҥ јурт ээлеминде тӧрт ӧрт болгоны темдектелген. Бир ӧрт Кош-Агаш, ӱч ӧрт Улаган аймакта чыккан. Кӧксуу-Оозы, Майма ла Кан-Оозы аймактардыҥ фермерлериниҥ ле аргачыларыныҥ ээленген јерлеринде кургак ӧлӧҥ кӱйген. МЧС-тыҥ Алтай Республикадагы башкартузы бӱгӱнги кӱнде чочыдулу айалгалар болор аргалу 736 объектти бойыныҥ ајарузында  тудат. Бу јерлерде ӧрттӧрдиҥ айалгаларын шиҥдеп турган федерал органдар улай ла мониторинг ӧткӱрет. Тооломго СПК-лар, СПоК-тор, ООО-лор, КФХ-лар, ЛПХ-лар, пасекалар ла оноҥ до ӧскӧлӧри кирип јат. Бу объекттер кичӱ аргачылыктыҥ предприятиелериниҥ тоозына кирет. 2016-2018 јылдарда олор «шиҥжӱниҥ каникулдарында» болгондор ло оноҥ  улам олордо кандый да шиҥжӱлӱ иштер ӧткӱрилбеген. 2019 јылда Россия Федерацияныҥ Генеральный прокуратуразы кичӱ аргачылыктыҥ объекттерин шиҥдеп кӧрӧри аайынча јӧп чыгарган. Бистиҥ тергееде шиҥжӱлӱ иштер Чамал аймакта «Эјеган» деп ООО-до, Шабалин аймакта  Барагаштагы СПК-да ла «Марала-Толусома» деген ООО-до ӧткӱрилер. Чамал аймакта дезе  шиҥжӱлӱ иштер ӧдӱп калган. Ӧрт чыгарыла  колбулу сурактарда олорго ајару болбогон.

Россияныҥ МЧС-ныҥ Алтай Республикадагы башкартузыныҥ јааны А. Бурлаковтыҥ јуунда айтканыла, тергееде бӱгӱнги кӱнге јетире ӧрткӧ алдырткадый 73 јуртта 203 километр јер шиҥделип кӧрӱлген. Ӧрт болбозын јеткилдеерге јурт јеезелердиҥ гран-кыйуларыныҥ јерлерин тракторло сӱретен иштер бастыра муниципал тӧзӧлмӧлӧрдӧ тӧзӧмӧлдӱ ӧткӧн. Је бу иштер Чой аймакта јӱк ле 40%, Улаган аймакта 85% ле Турачак аймакта 91% бӱткен. Шабалин аймакта дезе ӧрткӧ алдырткадый јурттар јок. Республикада ӧрт болбозын текши јеткилдеерге јурт ээлем аайынча министерствого кӱӱк айдыҥ 9-чы кӱнине јетире тергееде иштеп турган товарэдеечилердиҥ реестрин тургузып, оны МЧС-тыҥ башкартузына ийер керек. Јурт ээлем аайынча министерство анайда ок кӱӱк айдыҥ 15-чи кӱнине јетире товар эдеечилер ортодо ӧртлӧ тартыжары аайынча јартамалду иштерди ӧткӱрип, ол керегинде јетирӱни МЧС-ка кӱӱк айдыҥ 17-чи кӱнине јетире эдер  учурлу. Јуунда МЧС-тыҥ башкатузыныҥ јааны олор бу сурактарды бойлорыныҥ ајарузында кыйалтазы јогынаҥ тудар деп айткан.

Кызалаҥду айалгаларла тартыжары ла ӧрт болбозын јеткилдеери аайынча иштеп турган аҥылу камыстыҥ јуунында тергеениҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧриниҥ јаандарына кӧрӱколбу ажыра база чокым јакылталар берилген. Муниципал тӧзӧлмӧлӧр быјылгы јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 8-чи кӱнинеҥ ала бистиҥ тергееде ӧртлӧ тартыжарыныҥ аҥылу режими тӱгенгенче јетире јурт јеезелердиҥ јаандарыла кожо олордыҥ јаткан јеринде айалгаларды шиҥжӱлеп, ӧрт болдыртпазын бастыра јанынаҥ јеткилдеер учурлу. Некелтелерди бускан ла бӱдӱрбеген учуралдар керегинде МЧС-тыҥ тергеелик башкартузына јетирер керек. Бу аайынча бӱткен иштердиҥ турурултазы  МЧС-тыҥ башкартузында 2019 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ баштапкы кӱнинде кӧрӱлер. Муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ КЧС-тары ла ОПБ-лары кӱӱк айдыҥ 15-чи кӱнине јетире Алтай Республиканыҥ ар-бӱткенниҥ байлыктары, экология ла туризм аайынча министерствозыныҥ тергеелик бӧлӱктериле ӧртлӧ тартыжарыныҥ јӧптӧжӱлерин  тургузып, оны тузаланарын баштаар учурлу.

Тергеениҥ ар-бӱткенниҥ байлыктары, экология ла туризм аайынча министри Евгений Ларинниҥ айтканыла, Алтай Республикада кандык айдыҥ 15-чи кӱнинеҥ ала ӧртлӧ тартыжарыныҥ аҥылу режими иштеп јат. Республиканыҥ агаш аайынча фондында кандык айдаҥ ала сегис ӧрт болгон. Текши кеми 9,64 гектар јерде беш ӧрт ӧчӱрилген. Кӱӱк айдыҥ алтынчы кӱнине јетире Майма аймакта 12,0 гектар јерде ӱч ӧрт чыккан. Бу ӧрттӧрдиҥ ончозы бир кӱнниҥ туркунына ӧчӱрилген. Олор ӧртлӧ тартыжарыныҥ ээжилери бузулганыла колбулу. Майма аймактыҥ јеринде ӧрт чыкканы керегинде керек МЧС-тыҥ башкартузына ла јаҥ корулаар органдарга табыштырылган. Тургуза ӧйдӧ бурулу улусты бедиреп табары аайынча иштер ӧдӱп јат.

Е. Ларин тергеениҥ агаш аайынча фондында  ӧртлӧ тартыжатан аҥылу 12 автоном учреждение тӧзӧлгӧн деген. Олордо химический станциялар иштеп јат. Агаш аайынча фондто  анайда ок ӧртлӧ тартыжарына керектӱ јазал-инвентарьлардыҥ 20 пункты тӧзӧлгӧн деп темдектеген.  Аҥылу автоном учреждениелер 222 специалистле јеткилделген. Министерство олорго ӧрт ӧчӱрерге 53 техника чыгарган. Олордыҥ тоозында суу тартатан башка-башка бӱдӱмдӱ автоцистерналар, аҥылу тракторлор ло бульдозерлер бар. «Авиалесоохрана» автоном учреждениениҥ ишчилери Ми-8Т вертолетто аҥылу технический белетениш ӧткӧндӧр. Десантно-пожарный службаныҥ ӱредӱзин 55 кижи, ширтеечи-летчиктердиҥ курстарын 5 кижи ӧткӧн. Јаскыда ла јайгыда ӧрттӧрди ӧчӱреринде бистиҥ тергееде Ми-8 таҥмалу эки, R-44 таҥмалу бир вертолет тузаланылар. Ми-8 МТВ 1 таҥмалу вертолет дезе тургуза ӧйдӧ Энгельс калада ремонтто. Ол бу ла кӱӱк айда чыныкталып јазалар.

Ар-бӱткенниҥ байлыктары, экология ла туризм аайынча министерство аҥылу коруда турган Катунский, Алтайский заповедниктердиҥ, Сайлукемдеги нацпарктыҥ башкартуларыла олордыҥ јерлеринде ӧрт ӧчӱрери јанынаҥ јӧптӧжӱлер тургускан. Быјылгы јылда ӧртлӧ тартыжарына текши тооло 1308 кижи ле 459 техника белетелген. Министерстводо тӱндӱ-тӱштӱ тергеелик диспетчерский служба ла бӱдӱмјиниҥ 8-800-100-94-00 номерлӱ телефоны иштеп јат. Горно-Алтайсктагы, Оҥдойдогы авиабӧлӱктерде ле «Карасук» деген пунктта ӧрт ӧчӱреринде тузаланатан артыкташкан авиабензин белетелген.

Јурт ээлемниҥ министри Владислав Тахановтыҥ айтканыла, олордыҥ ведомствозында 2019 јылда ӧртлӧ тартыжарыныҥ аҥылу планы тургузылып јӧптӧлгӧн. Бу план аайынча бастыра муниципал тӧзӧлмӧлӧр јакылталар алган.  Јурт ээлемниҥ ишчилери јаскы иштерди ӧткӱрип турала, кургак ӧлӧҥди ӧртӧбӧс, аҥылу техниканы, артыкташкан солярканы, сӱркӱшти ле бензинди ӧйинде белетеп алар учурлу. Ӧртлӧ тартыжарыныҥ сурактары министерствоныҥ коллегиязында ла јаскы иштерди ӧткӱрерине учурлалган јуундарда кӧрӱлип шӱӱжилген. Тургуза ӧйдӧ Алтай Республиканыҥ јурт ээлеминде 1231 ээлем иштеп јат.  Ол тоодо јурт ээлемниҥ 95 предприятиези, 1091 фермер (крестьян) ээлем ле 45 кооператив. Министр јурт ээлемниҥ ишчилери республикада ӧртлӧ колбулу чочыдулу айалгаларды болдыртпазын јеткилдеерге бастыра ийде-кӱчин салып иштеп јадылар деп угускан.

Кызалаҥду айалгаларла тартыжары ла ӧрт болбозын јеткилдеери аайынча иштеп турган камыстыҥ башкаруда болгон јуунында Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ, министерстволордыҥ, комитеттердиҥ, јаҥ корулаачы органдардыҥ чыгартулу улузы ла бир кезек аймактардыҥ јаандары турушкан. МЧС-тыҥ тергеелик бӧлӱгиниҥ јааны А. Бурлаков бу јуунда анайда ок јаскы сууулардыҥ айалгазы керегинде јетирӱ эткен. Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ, башкарузыныҥ председателиниҥ молјуларын удурумга бӱдӱрип турган О. Хорохордин јуун ӧйинде муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ јаандарыла видеокӧрӱ ажыра колбу туткан.

П. КАБАР