Алтайдын Чолмоны

Ајаруда отчет ло Ӧзӱмниҥ тӧс јерин тӧзӧӧри

21.05.2019

Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ  43-чи сессиязы кӱӱк айдыҥ 17-чи кӱнинде ӧткӧн. Сессияныҥ ижинде Россия Федерацияныҥ Федерация Совединиҥ сенаторлоры Владимир Полетаев, Татьяна Гигель, Государственный Думаныҥ депутады Иван Белеков, тап-эрик корыыр органдардыҥ, республикан јаҥныҥ органдарыныҥ ла федерал службалардыҥ, јондык биригӱлердиҥ чыгартулу улузы, аймактардыҥ ла аймак Советтердиҥ јаандары, республикан ла муниципал СМИ-лердиҥ редакторлоры ла ӧскӧ дӧ окылу улус турушкан.

Сессияныҥ сурактарына кӧчӧрдӧҥ озо спикер Владимир Тюлентин депутат Алена Казанцевага узак јылдарга јасакчы органда ак-чек ле каруулу иштегени учун Россия Федерацияныҥ Федерация Совединиҥ Кӱндӱлӱ грамотазын табыштырган.

Шӱӱжилген  сурактардыҥ ортозында тӧс сурак – ол  Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ ла башкарузыныҥ председателиниҥ ижин удурумга бӱдӱреечи Олег Хорохординниҥ башкаруныҥ 2018 јылдагы ижи-тожы керегинде отчеды болгон. Отчетто темдектелгениле, республикада бир канча бӧлӱктерде  кӧргӱзӱлер бир кеминде јакшы да болзо,  республика јадын-јӱрӱмниҥ ле јонјӱрӱмдик-экономикалык ӧзӱмниҥ кемиле ороондо калганчы јерлерде турат. Эҥ ле курч турган сурактардыҥ тоозында: тергее иш јок  ло   ишјал јабыс  болгоны, тергеелик ле јербойыныҥ коомой јолдоры, јаҥныҥ органдарында коррупция бары, су-кадыкты корыырында јеткилдештердиҥ чыҥдыйы јабыс ла коомой болгоны. Бу кӧргӱзӱлерле тергее Россияда   калганчы јерлерде турат.

Врио онойдо ок государствоныҥ акча-манадын турулталу ла чике тузаланып, чыгымдап турганын кату шиҥжӱде тудары керектӱзин айткан, ол тоодо јурт ээлемди  ле  аргачылыкты јӧмӧӧрине, јолдорды јазаарына чыгарылганын. Национальный программалардыҥ акча-манадын кандый керектерде тузаланарын эл-јонло шӱӱжерине база ајару эткен. Тергееде тӧс ајаруны јурт ээлемди, туризмди, су-кадыкты корыырын, ӱредӱликти ле экономикага инвестицияларды тартарын ӧскӱрерине эдери айдылган.

Отчетто башкараачылардыҥ кадрларын јаҥыртарга ла башкарар иштиҥ турултазын тыҥыдарга кадрлардыҥ  «Команда РАзвития»  деп кӧмзӧзин тӧзӧӧр программа тургузылары айдылган.

АР-дыҥ башчызыныҥ ла башкарузыныҥ предсдеателиниҥ ижин удурумга бӱдӱреечи Олег Хорохордин тергееге келгенинеҥ бери беш аймакта болгонын айдып, кичӱ изӱ айдыҥ 5-чи кӱнине јетире бастыра аймактарда болорго турганын угускан. Ол эл-јонло туштажып, олордыҥ курч сурактарын ачык-јарык ла јайым  шӱӱжерге турганын база айткан.

Отчедында ол Алтай Республиканыҥ Ӧзӱминиҥ тӧс јерин тӧзӧӧри керегинде угускан. Тӧс јерде тергеениҥ ӧзӱминиҥ элбек эл-јондыктыҥ баштаҥкайларына, шӱӱлтелерине тӧзӧлгӧлӧнгӧн јаҥы стратегия тургузылар учурлу деп, ол республиканыҥ депутаттарын бу стратегияга кийдиретен чокым шӱӱлтелерин айдарына кычырган.

Олег  Хорохордин оноҥ ары  стратегия керегинде элбеде куучындаган. «Ончо сурактардыҥ аайына бир   ӧйдӧ лӧ тургуза ла чыгар арга јок. Је бис улус јуук ӧйдӧ јакшы кубулталарды кӧрзин деп, олорды бӱдӱрип баштаарыс. Мен Алтай Республиканыҥ Ӧзӱминиҥ тӧс јерин тӧзӧӧр јӧпкӧ аймактардагы, каладагы јондыктыҥ  чыгартулу  улузыла, эл-јонло јӧптӧжип, куучындажып келгем. Бу тӧс јерге бис эрчимдӱ ле каруулу улусты, башка-башка политический ле јодык институттардыҥ, национальностьтордыҥ чыгартулу улузын, тергеени ӧскӱрерине ле јарандырарына болужар ончо кӱӱнзегендерди кычырадыс. Мен кӧп эл-јон бойына јуук  бӧлӱк-керектерде айалганы оҥдоп турганын кӧрӱп јадым, айалганы јарандырарга  нени эдери јанынаҥ чокым шӱӱлтелер ле ајарулар олордо бар. Улус бу шӱӱлтелерди јаҥдар уксын деп, айдарга туку качан сакыган деп бодойдым.  Ондый арганы бис кажы ла кижиге берерге турубыс.

Тӧс јердиҥ  эҥ учурлу кереги – ол эл-јондыктыҥ санаа-шӱӱлтелерине, баштаҥкайларына тӧзӧлгӧлӧнип, эмди иштеп турган нацӱлекерлерди ле Президенттиҥ ӧскӧ дӧ баштаҥкайларын ајаруга алып, Алтай Республиканыҥ ӧзӱминиҥ јаҥы стратегиязын тургузары. Бис эксперттерди кычырарыс, келген шӱӱлтелерди элбеде шӱӱжерис, оноҥ онойдо ок эл-јонго ачык, јарт болзын деп, стратегияны јарадарыс, оны кожо бӱдӱрерис, эл-јонго оныҥ бӱдӱп турганы керегинде јетирӱ эдерис.

Мен, ороонныҥ Президентиниҥ кӧстӧгӧн кижизи,  бу ишти темдектеп ле салала, ундып койотон   иш эмес деп, окылу угузып турум. Ол эл-јонныҥ алдына ачык, јаҥы политика тӧзӧӧриниҥ акциязы, ол улустыҥ  јадыныныҥ ла эҥке-тоҥко јӱрӱминиҥ кемин бийиктедерине ууламјылу болор».

Олег Хорохордин отчет эдер кӱннеҥ озо депутаттар беш ууламјылу 18 сурак берген ле депутаттар бичилген каруулар алган.   Отчеттыҥ кийнинде партиялардыҥ парламентте фракцияларыныҥ јаандары, депутаттар оны шӱӱжерине кӧчтилер. Олор «Единая Россия» партияныҥ фракциязыныҥ башкараачызы Михаил Терехов, депутаттардыҥ «Патриоты России» биригӱзиниҥ башкараачызы Геннадий Сумин, «Справедливая Россия» партияныҥ фракциязыныҥ башкараачызы Василий Манышев, «КПРФ-тыҥ» фракциязыныҥ башкараачызы Виктор Ромашкин, «ЛДПР-дыҥ» фракциязыныҥ башкараачызы Юрий Орехов, депутат Аскар Тулебаев, АР-дыҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧриниҥ ассоциациязыныҥ председатели, Майма аймактыҥ јааны Роман Птицын. Шӱӱлтелердиҥ учкаары сӧзин учап айткан кижи спикер Владимир Тюлентин.

Шӱӱжӱде куучын айткандар кӧбизинде тергеедеги ончо курч сурактарды кӧдӱргендер. Ол тоодо республикада электрооттыҥ бийик баазы, јолдордыҥ коомой айалгазы, иш јок ло ишјал јабыс болгоны, анчада ла ӱредӱлӱ јашӧскӱрим иш таппай, ӧскӧ тергеелерге јӱре берип турганы, балдардыҥ   пособиезиниҥ сӱреен ас кеми, коомой јадынду билелерге јеҥилтелердиҥ кемин бийиктедери керектӱзи, тергеелик ле муниципал органдарда ишчилердиҥ тоозы кӧптӧгӧни, јӱрӱмдик учурлу кӧп бӧлӱктерде профессионал кадрлар једишпей турганы ла ӧскӧ дӧ сурактар болгон.

 Јӧмӧӧргӧ, туружарга белен…

Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ ижи керегинде отчетту сессияныҥ кийнинде  эл-јондыкта элбек  шӱӱжӱлер болуп туру. Анчада ла Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ ла башкарузыныҥ ижин удурумга бӱдӱреечи Олег Хорохординниҥ АР-дыҥ Ӧзӱминиҥ тӧс јерин тӧзӧӧр лӧ ӧзӱмниҥ стратегиязын тургузып иштеер, бу тӧс јерге эрчимдӱ улус кычырылат деген   јетирӱзи јанынаҥ улус шӱӱлтелерин айдып, иштеерге белен болгондорын угускан.

Александр Карелин, Государственный Думаныҥ депутады, ӱч катап олимпий чемпион:

— Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ сессиязында АР-дыҥ башчызыныҥ ла башкарузыныҥ председателиниҥ ижин удурумга бӱдӱреечи Олег Хорохордин Ӧзӱмниҥ тӧс јерин тӧзӧӧргӧ турганын айткан. Ол тӧс јер  республиканыҥ курч сурактарын шӱӱжерге јилбиркеген, эрчимдӱ ле каруулу улусты олорды бӱдӱрерине тартар арга ачып, элбек јӧптӧжӱ-куучындарга кычырат.

Туулу Алтай кӱрештиҥ телекейлик   картазында озочыл јерде турат. Једимдӱ, јарлу «классиктердиҥ» бирӱзи – Аҥчы Самтаев. Республикада грек-рим кӱрештиҥ јакшынак јаҥжыгулары бар.

Меге Тӧс јердиҥ ижинде туружарга, айтпаза да, јилбилӱ. Туружаачылардыҥ, шӱӱлтелердиҥ тоозы кӧптӧзӧ, Алтай Республиканыҥ ӧзӱминиҥ тӧс ууламјыларын чокымдап аларыс деп иженип турум.

Владимир Петров, «За республику» јондык организацияныҥ председатели:

-Тӧс јер тӧзӧӧр деген шӱӱлтени тыҥ јарадып турум – врио јондыктыҥ, эл-јонныҥ санаа-кӱӱнин уккан, мен Тӧс јерди јӧмӧӧр деп санандым. Мен Тӧс јердиҥ ижин бастыра аргамла јӧмӧӧрим. Республиканыҥ башчызыныҥ ижин удурумга бӱдӱреечи АР-дыҥ экономиказын ӧскӱрерге јакшы программа тургузарга турганы меге сӱреен јараган.  Оны тургузарга эл-јондыктыҥ политикадагы ла ӧскӧ дӧ кӧрӱм-шӱӱлтелеринеҥ камааны јогынаҥ санаа-шӱӱлтелерин угар керек, оныҥ кийнинде республиканы ичкери јолго чыгарарга, оныҥ ӧзӱминиҥ программазын корулап ла бӱдӱрип баштаар керек.

Игорь Вострокнутов, республикан эмчиликтиҥ хирургия бӧлӱгиниҥ јааны:

-Тергеениҥ башчызыныҥ ижин удурумга бӱдӱреечи Олег Хорохординле мен Алтай Республиканыҥ 2024 јылга јетире ӧзӱминиҥ стратегиязын тургузар амадула Алтай Республиканыҥ Ӧзӱминиҥ тӧс јерин тӧзӧӧри јанынаҥ куучындашканыс.  Тӧс ууламјылардыҥ бирӱзи – ол медицинаны мынаҥ ары  јарандырары. Бӱгӱн демография керегинде кӧп куучындайдылар,  улусты чыҥдый эмдегенисле оны јарандырар арга бисте бар. Куучын бӱгӱнги кӱнде сӱреен баалу бийик технологиялык эмдештер керегинде ӧдӧт. Бӱгӱн башталган бу керектерге акча-манат чыгарылза, бис ӧзӱмди улалтар аргалу болорыс. Бу ла тушта бис демографияны јарандырарына јединерис.

Мени стратегияны тургузарына кычырза, мен су-кадыкты корыырыныҥ материально-технический тӧзӧгӧзин, ол тоодо эмчиликтердиҥ бийик технологияла јеткилделерин јарандырарын јӧмӧӧрим. Кадрлар ӧскӱрер сурак база курч. Аймактарда јадар јер тудуп, врачтарды иштедер сурак база баштапкы јерде турат.

Яна Бурлина (Алмадакова), Ӱренчиктердиҥ российский кыймыгузыныҥ Алтай Республикадагы тергеелик бӧлӱгиниҥ координаторы:

— Мындый ӱлекер эртеледе болгон болзо, республиканыҥ ӧзӱми де эрчимдӱ барар эди. Мен бу баштаҥкайды јӧмӧп турум, ол бир площадкада ончо тӧс сурактарды шӱӱжер арга беретен јаан учурлу ӱлекер.  Ончо сурактар учурлу јӧптӧрди јарадардаҥ озо шӱӱжилери сӱреен јарамыкту. Мында јаҥыс ла кандый да јамыларда отурган улус эмес, је эл-јондык элбеде туружар дегени учурлу. Башка-башка   конфессиялардыҥ, профессиялардыҥ улузыныҥ шӱӱлтелерин угары база сӱреен јакшы. Текши керекке јӧмӧлтӧзин јетирерге турган улус кӧп болзо, ончо ло кирези тузалу болоры јарт.

Н. Бельчекова