Алтайдын Чолмоны

«База да бир эмешке кадырынар керек…»

31.05.2019

«Јылдыстыктыҥ» кандык айда чыккан номеринде бис јииттерди командала ойноор бӱдӱмле — волейболло, оныла јилбиркеп турган јиит спортчы кысла  таныштырган эдис. Јашӧскӱримниҥ газединиҥ бӱгӱнги айылчызы Сурлай ТОВАРОВА  дезе спорттыҥ база бир солун бӱдӱмиле — јеҥил атлетикала тазыктырынат. Чапты сӧӧктӱ кыс Горно-Алтайскта 13-чи таҥмалу школдо 9-чы «б» класста ӱренет.

—Сурлай, сени јеҥил атлетикага биједеҥ келген дежет. Ол керегинде меге таныштарым айтты. Культура артист болотон кижини канайып ычкынган болотон?

—Спорт јанынаҥ јилбӱлер, байла, артыктаган (каткырат). Мениҥ энем артист кижи. Ол кӧп јылдардыҥ туркунына ады-чуузы элбеде јарлалган «Алтам» ансамбльда бијелеген. Бу ӧмӧликти  искусство сӱӱчилер бијениҥ театры деп јакшы билер. Баштапкы класста энем мени «Алтамныҥ» оогош туружаачыларыныҥ студиязына экелген. Ого бӱдӱн-јарым јыл јӱргем. Чачкам. Ӱчинчи класста ойто јӱрӱп баштагам. Бир јыл ӧдӧрдӧ, спортко кӧчкӧм. Јаан эјем Айару каланыҥ спортшколыныҥ јеҥил атлетика аайынча бӧлӱгиниҥ јарын кычырып, ого бойы ла барып, мени секцияга бичидип салган.

Анайып, тӧртинчи класста бијеге ле јеҥил атлетикага јӱрӱп баштагам. Бијениҥ студиязында репетиция тӱгензе, пуантылардыҥ ордына кроссовкаларды кийип, театрдаҥ чыгара јӱгӱрип, «Динамо» стадионго шуҥганча келетем. Бир канча ӧйгӧ ары калбаҥ, бери калбаҥ болуп јӱрген эдим. Баштапкы ӧйлӧрдӧ кӱч болгон. Је јеҥил атлетикага табынча темигип, кӧндӱге береримде, энем меге спортчы болорго (кӱлӱмзиренет) јӧбин берген. Бијени артыргызып, јӱгӱрип баштаганымнаҥ бери эмди алты јыл болды.

—Сен артист улустыҥ билезинде чыдап јадырыҥ. Бу бӧлӱктиҥ улузы су-кадыгына јаан ајару эдетен эди. Сцена ол — кыймык ине. Ӱстине јаантайын јол-јорыктар. Ого чыдажар ла кижи чыдажар. Сценада сӱрлӱ, јараш ла кӧрӱмјилӱ болоры база јаан учурлу. Билегерде спорт сӱӱчилер база бар ба?

—Ада-энем Григорий Иванович Товаров ло Айсулу Михайловна Кудачинова деп улус болор. Адам спортло туку школдоҥ ло бери најылажат. Абаканда кӱӱлик училищеде ӱренип турала јеҥил атлетиканыҥ ла волейболдыҥ маргаандарында кӧп катап турушкан. Медальдарын ла дипломдорын эмдиге јетире чеберлейт. Энем јиит тужында волейболды база ойногон. Олор бастыра ла јӱрӱминде культурада иштегендер. Экилези Алтай Республиканыҥ нерелӱ артисттери. Адам эмди калада бир де маргаандарды ӧткӱрбей јат. Оны эҥ чындык «оорычылардыҥ»  бирӱзи деп айдарга јараар. Энем дезе мени маргаандарга апарат.

Јаан эјелерим Айару ла Толунай туку ла школдоҥ бери волейбол ойногылап јат. Бойыныҥ ӧйинде Горно-Алтайсктыҥ јуунты командазы учун туружып, маргаандарда кӧп јеҥӱлӱ јерлер алган. Мен олордоҥ тем аладым. Айару иштеп јат. Толунай дезе Горно-Алтайсктагы госуниверситеттиҥ биология ла химия аайынча факультединде ӱчинчи курста ӱренет. Бистиҥ физкультурага ла спортко јайылган јилбӱлерис качан да ӧчпӧс деп сананып турум.

—Кӱӱн-санааҥды «Јылдыстыктыҥ» кӧп кычыраачылары јарадар деп сананып турум. Бооду ла ӧчӧмик  кӱӱндӱ улусты спорт ол ло тарый јеектер болбой. Ол јӱректери типилдеген, кӧстӧри чагылган капшуун, чыйрак ла омок улусты јарадатан эди. А тазыктыраачыҥла баштапкы таныжу кандый болды?

—Тазыктыраачымнаҥ, Вячеслав Борисович Ждановтоҥ, мен озо баштап эмеш јалтангам. Ол Лондондо болгон Олимпий ойындардыҥ финалында турушкан ады-јолы элбеде јарлу Елена Аржакованы таскаткан тазыктыраачы болуп јат. Вячеслав Борисовичте Россияныҥ спортыныҥ нерелӱ тазыктыраачызы деген бийик нере бар. Баштапкы кӱнде ол меге нени де айтпаган. Сын-аркамды, сӧӧк-тайактарымды «иштедерге» бӱктеп, толгоп, «изидинип» турарымда, јаҥыс ла тууразынаҥ ајыктаган. «Динамоныҥ» јалаҥында болгон баштапкы тазыктыру шак андый айалгада ӧткӧн. Оноҥ эрмектежип, текши тилди табышканыс.

Секцияга јӱрӱп турган кыстар дезе кыјыраҥтып, чек куучындашпас болгондор. Јарышта чаканактарыла тӱрткӱлеп, тегелеп туратандар. Оныҥ бажында менде ый-сыгыт кӧп болгон. Секцияны чачарга да санангам. Је ада-энем јанымда болуп, токтодып алгандар. Маргаандар башталарда, ончозы бойыныҥ јерине тура берген. Тумчуктарын каҥкайткан байагы кыстар (каткырат) једимдеримди кӧрӱп, јана баскандар. Эмди бис бир нак команда.

—Сурлай, баштапкы маргаандарыҥды эске алынып, ол керегинде куучындап берзеҥ?

—Ол каланыҥ маргаандары болгон. Анда Соок Таадактыҥ сыйы ойнолгон. Маргаандар башталар алдында сӱрекей тыҥ ӧкпӧӧргӧм. Је бу маргаандарда 30 метрге јарышта экинчи јер алгам. 500 метрге болгон јарышта финишке ончолорынаҥ озо келгем. Баштапкы ла ченелтеде алтын ла мӧҥӱн медальдар ойноп алганыма не аайлу тыҥ сӱӱнгем! Ол кӱн менеҥ ырысту кижи ак-јарыкта, байла, болбогон. Анайып, табынча кӧндӱгип, эмди маргаандарга ӱренижип ле темигип калдым. Је ӧкпӧӧриштер тӱҥей ле болуп јат.

Барнаулда јарлу тазыктыраачы В. Ф. Чистяковтыҥ эземине учурлай ӧткӧн турнир санаамда јакшы артып калды. Анда 600 метрге јарышта база баштапкы јер алгам. Былтыр Алтай Республиканыҥ ӱренчиктериниҥ кичӱ олимпий Ойындарында бийигине калып, 3-чи јерге чыккам. 800 метрге јарышта 2-чи болгом. Бу ла олимпиадада кыстарла кожо 4х400 метрге эстафетада туружып, каланыҥ јуунты командазына алтын медальдар экелгенис. Бисте јеҥил атлетикала «Алтын кӱс» деген маргаандар база јаантайын ӧткӱрилет. Анда база јакшы туружадым. Кезикте алтын, мӧҥӱн, кӱлер медальдарды сооро до тударга келижет. Спорт ол спорт ине.

—Јеҥил атлетикада спринт, кросс, орто ло ыраак кемине јарыжатан, буудактарды ажыра калып јӱгӱретен бӱдӱмдер бар. Сеге олордыҥ кажызы јарап јат?

—Турушкан маргаандарым керегинде куучындап турала, Сочиде болгон бастырароссиялык турнир јанынаҥ айдарга ундып салтырым. Талдаштарды ӧдӱп, мындый кемдӱ маргаандарда туружар ырыс меге база келишкен эди. Сочиде Россияныҥ јарлу спортчыларыла маргыжып, бойыма јаан ченемел алгам деп айдарга турум. Кара талайдыҥ јаказындагы стадиондо 600 метрди 1 минут 53  секунд ӧйгӧ јӱгӱрип, ӱчинчи јер алганым, акту бойыма, байла, коомой эмес једим деп айдарга јараар.

Тургуза ӧйдӧ кӧп лӧ сабазында 1500 ле 800 метрге јӱгӱрип јадырым. 800 метрди бир јанынаҥ спринт те деп айдарга јараар болбой. Мен оны 2 минут 40 секунд ӧйгӧ јӱгӱредим. Барнаулда болгон маргаандарда 1500 метрди 5 минут 26 секунд ӧйгӧ јӱгӱргем. Бӱгӱнги кӱнде ол мениҥ таҥынаҥ бойымныҥ рекордым болуп јат. Барнаулда ӧткӧн ачык турнирге энем база барып јӱрген. Трибунада отурала, мени сӱрекей тыҥ јӧмӧгӧн эди.

—Јеҥил атлетикада јолын јаҥы ла баштап турган спортчылар кандый кӧрӱм-турумду улус болор учурлу? Сен, спорттыҥ телекейинде каан абакай деп адаткан сыраҥай ла јеҥил эмес  бу бӱдӱмле алтынчы јыл тазыктырынып јаткан кижи, олорго нени айдар эдиҥ, Сурлай?

—Бисте ӧскӧ бӱдӱмдердеҥ тыҥ ла башказы јок. Је уур-кӱчтердеҥ јана баспас керек. Јеҥил атлетика кижидеҥ бийик кӱӱн-тап некеп јат. Бис неделеде беш катап тазыктырынып јадырыс. Вячеслав Борисовичте кажы ла кӱнге план-график бар. Понедельниктер сайын ийде-кӱч алынар упражнениелерди бӱдӱрип турубыс. Бу кӱнде «Спартак» стадионды айландыра ас ла салза јирме катап јӱгӱрип, кӧп лӧ сабазында штангала «иштейдис».  Вторник кӱндерде буттарысты тыҥыдып, стадионныҥ тепкиштериле ӧрӧ-тӧмӧн јӱгӱредис. Четвергтер сайын — кросс. «Спартактыҥ» јӱгӱретен јолын 25 катаптаҥ ас эмес айланып јадырыс. Пятница кӱндерде — спринт. 60 ла 200 метрлерге тӱрген јӱгӱрерине тазыктырынадыс. Кажы ла катап, ай-кӱнниҥ кандый ла айалгазында, озо Горно-Алтайсктаҥ ала Алферово јуртка јетире јӱгӱрип, тапту «изидинип» јадырыс. Мындый јӱгӱриштиҥ кийнинде «Динамодо»  тазыктыру кӧнӱ бойы башталат.  Бу кезикте кижиниҥ кӱӱнине тийетен сӱрекей чылазынду иш. Је ол јогынаҥ спортто болбой јат.

Тазыктыраачы дезе улай ла бескени  керектӱ кеминде тудар керек деп јакып јат. Мениҥ бескем бӱгӱнги кӱнде 50 килограмм. Сыным дезе, 1 метр 71 сантиметр. Вячеслав Борисович ӱстине база да бир эмешке кадырынар керек деп некеп јат. Айдарда, меге бескени чачып, јууны база да «кайылтар» керек. Ыраагына јӱгӱрип турган спортчыныҥ буттары узун ла коо болзо, бир де артык болбос. Онызы  јаан алтамдар эдерге керектӱ. Спринтте туружып турган кижиниҥ буттарыныҥ балтырлары дезе эмеш «семис», тыҥ ла кӱчтӱ болзо, јакшы.

—Сурлай, сен республиканыҥ эҥ јаан маргаандарыныҥ бирӱзинде — ӱренчиктердиҥ кичӱ олимпий Ойындарында, эстафетада туружып, јеҥӱ алганыҥ керегинде айттыҥ. Ол јанынаҥ кысктарта да болзо, куунындап берзеҥ…

—Эстафеталарда тазыктыраачылар јаҥжыкканы аайынча баштапкы бӧлӱк-этапта спринтти јакшы јӱгӱрип турган кижини тургузып јат.  Экинчи ле ӱчинчи этаптарга ыраагына јӱгӱрип турган спортчыларды «божоткылап» јадылар. Калганчы бӧлӱкке ойто ло тӱрген јӱгӱриштӱ туружаачы чыгат. В. Б. Жданов бисти олимпиадада 4х400 метрге эстафетада база анайда бӧлӱген. 400 метрди озо Дарья Кротова јӱгӱрген. Ол ӧскӧ кыстарды чик јок акалап, эстафетаны Аделина Джабатаевага табыштырган. Аделинаныҥ јӱгӱрижин мен улалткам ла адакы учында эстафетаны спринтти јакшы јӱгӱрип турган база бир ӱӱре-јелебиске, Евдокияга, табыштыргам. Анайып, јеҥгенис.

—Калганчыда амадулар керегинде сурап укпас аргам јок.

—Амадулар кажы ла кижиде бар эмей. Је олор эмди тургуза акту бойымныҥ јажыттарым болзын. Тургуза ӧйдӧ школдо тогузынчы класстыҥ экзамендерин табыштырып турум. Барнаулда олимпий училищениҥ јеҥил атлетика аайынча бӧлӱгине кирип ӱренер кӱӱним бар. Бир сӧслӧ айтса, јӱрӱмимди јаан спортко учурлап, јаан маргаандарда туружар санаалу кижи мен.

—Јӱрӱмиҥниҥ јолдоры јаантайын ачык болзын. Школдо экзамендерди јакшы темдектерге табыштырып, тургускан амадуларыҥа јединип, ада-энеҥди, тазыктыраачыҥды, спорт сӱӱчилерди бийик једимдериҥле сӱӱндирип јӱр деп кӱӱнзеп турум.

—Айтканаарла болзын.

Куучын-эрмекти П. КАБАР ӧткӱрген