Алтайдын Чолмоны

«Албатыныҥ керексигенин бӱдӱрген программа болор»

04.06.2019

Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ, башкарузыныҥ председателиниҥ молјуларын удурумга бӱдӱреечи Олег Хорохордин ишмекчи јол-јорыкла кӱӱк айдыҥ 28-чи кӱнинде Чамал аймакта болгон.

Јол-јорык Чамал аймакта албаты устарыныҥ «Сартакпайдыҥ согооны» деген јерин ле Аскат јуртта  Г. И. Чорос-Гуркинниҥ музей-јуртын кӧрӧринеҥ башталган. Тургуза ӧйдӧ бу јорыкчылар кӧп болуп турган тӧс јерлер. Эзенде атту-чуулу алтай јурукчыныҥ чыкканынаҥ ала 150 јылдыгы темдектелер. Музей-јурттыҥ башкараачызы Евгений Тукуеков Чорос-Гуркинниҥ јаткан јерин орныктырар ла јазаар иштер керегинде куучындап, ылтам бӱдӱретен керектерге, ол тоодо јолды ла кӧлӱктер турар јерди јазаар иштерге ајару эткен.

Олег Хорохордин Аскаттыҥ, Эликманардыҥ ла Чамалдыҥ школдорында, Эликманардагы ла Чамалдагы эмчиликтерде, аймактыҥ ӧскӧ дӧ јонјӱрӱмдик учреждениелеринде, анайда ок Чамалдагы ГЭС-те ле «Рублевка» деген РК-да болуп, ондо иштеген улусла тушташкан ла Кадын кечире кӱрлердиҥ айалгазын кӧргӧн. Эл-јонло элбек кемдӱ туштажу Чамалдыҥ Культура байзыҥында ӧткӧн. Ондо аймактыҥ ла јурт јеезелердиҥ депутаттары, јурттардыҥ старосталары, кӱӱнзеген ончо улус туружып, АР-дыҥ башчызыныҥ ижин удурумга бӱдӱреечи кижиге јилбиркеген сурактарын берген.

«Јаҥыртулу иштер башталып калган»

Россия Федерацияныҥ президенти В. В. Путин Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ, башкарузыныҥ председателиниҥ молјуларын удурумга бӱдӱрерге оны быјыл тулаан айда тургузып турарда, бу тергеениҥ јонјӱрӱмдик ле экономикалык айалгазын ајарулу кӧрӱп, ӧзӱмин буудактаган шылтактарды чокымдап, мында јаткан албаты-јонныҥ јадын-јӱрӱминиҥ кемин бийиктедерге эдетен иштерди темдектеерин таҥынаҥ туштажуда јакыган деп, Олег Хорохордин Чамалда эл-јонло ӧткӧн туштажуда айткан.

Бу ӧйгӧ јетире республиканыҥ, Чамалла кожо, тогус аймагын айланып келгенин ол куучындаган. Иш аайынча мындый јол-јорыктар тергееде айалганы бойыныҥ кӧзиле кӧрӧр, улустыҥ айткан шӱӱлтелерин угар ла тӧс ле элдеҥ озо эдетен иштерди темдектеер јаан учурлу арга болгонын О. Л. Хорохордин айткан. Мыныла коштой АР-дыҥ башкарузыныҥ ижин јаҥырта тӧзӧӧр,  аппарадыныҥ ижин јуунак ла турулталу эдер, иштеген улузын јаҥыртар иш ӧткӧнин ол угускан.

«Республикада мен мынаҥ озо эҥ кӧп Чамал аймакта болгом – деп, Олег Хорохордин куучындаган. –Кӱӱк айдыҥ 1-кы кӱнинде республикада туристтердиҥ ӧйин ачарында, оноҥ «Турсибте» туризмге учурлалган јаан јуунныҥ ижинде турушкам. Кичӱ изӱ айдыҥ 12-чи кӱнине јетире ончо муниципал тӧзӧлмӧлӧрди эбирип келерин темдектейдим, тургуза ӧйдӧ артканы – Майма аймак ла Горно-Алтайск кала. Је оныҥ да кийнинде бу јол-јорыктарым улалар».

Республикада аайына чыгатан эҥ ӧҥзӱре сурактар  – кӧп улуста иш јок болгоны, эл-јонныҥ јабыс кирелтелери ле электројеткилдеш учун тӧлӧгӧн бийик баалар деп, Олег Хорохордин айткан. Коммунал јеткилдештердиҥ чыҥдыйыныҥ, су-кадыкты корыыр ла ӱредӱлик бӧлӱктерде иштеер кадрлар јетпей турганыныҥ сурактары анайда ок курч турат.

«Кӧп сурактардыҥ аайына эл ӱлекерлердиҥ јӧмӧлтӧзиле чыгар арга бар. Республика 12 федерал ӱлекерлердиҥ 10-ында туружат. Онойдо, «Јеткер јок ло чыҥдый јолдор» деген бистиҥ тергееге сӱрекей керектӱ ӱлекер аайынча республикага беш јылга 11,5 миллиард салковой чыгарылган. Тургуза ӧйдӧ бистеги тергеелик јолдордыҥ 35% јорыктаар некелтелерге келижип јат, бу кӧргӱзӱни 50% јетирер амаду тургузылган.

Республикада башкартуда иштеер улусты талдаарыныҥ «Алтай Республиканыҥ ӧзӱминиҥ командазы» («Команда РАзвития») деп адалган ачык конкурска эл-јонныҥ јилбӱзи јаан болгонын АР-дыҥ башкараачызыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱреечи јетирген. Мӧрӧй јарлалган баштапкы ла кӱнде ондо туружарга кӱӱнзегендердеҥ 400 угузу бичик келген, тургуза ӧйдӧ бу тоо эки катапка кӧптӧгӧн. Башкарту иште иштеер кадрларды белетеген бу  конкурсты государстволык башкартуныҥ РФ-тыҥ президентеги эҥ бийик школы – Албаты ээлеминиҥ ле госслужбаныҥ Россиядагы академиязы – ороонныҥ 10 тергеезинде ӧткӱрип јат ла јаткан эл-јоны ас бистиҥ тергееде ого јилбӱ  тӧзӧӧчилерди кайкаткан эмтир.

Мӧрӧй эки бӧлӱкле куран айдыҥ 25-чи кӱнине јетире улалар, ондо 25 јаштаҥ ала 55 јашка јетире, јаргы керекке кирбеген, бийик ӱредӱлӱ ле башкарту иште 1 јылдаҥ ас эмес иштеген кажы ла кижи туружар аргалу. «Академия башкарту иште иштеер бийик билгирлерлӱ специалисттерди белетейт. Мен бойым бу академияны божотком – деп, Олег Хорохордин туштажуда айткан. –Јарлалган мӧрӧйдӧ јеҥип чыгары – чыннаҥ тоомјылу керек».

Республиканыҥ јондыгыныҥ чыгартулу улузыныҥ јуунында Алтай Республиканыҥ ӧзӱминиҥ тӧс јерин тӧзӧӧри керегинде шӱӱлте јӧптӧлгӧнин Олег Хорохордин Чамалдагы туштажуда база куучындаган.  Бу тӧс јер республиканыҥ ӧзӱми керегинде эл-јонныҥ айткан шӱӱлтелерин јууп ла ылгап-ширтеп, келер беш јылга ӧзӱмниҥ программазын тургузар. «Ол албатылык программа болорына мен иженедим, оны  бӱдӱрери  јондыктыҥ ширтӱзинде болор – деп, ол айткан. –Бу башкартуныҥ ижи эл-јонго ачык ла јарт болорыныҥ, албатыныҥ керексигенин јаҥ бӱдӱргениниҥ программазы болор учурлу».

«Бис јерлик улус эмес ине»

Чамал аймак республикада туризм анчада ла јаан ӧзӱм алынган јерлердиҥ бирӱзи болуп јат. Ол Шабалин аймактаҥ айрылып, таҥынаҥ башкарынып јатканы тӱӱкилик кемјӱле удабаган. Оныҥ јонјӱрӱмдик кӧп учреждениелериниҥ айалгазы коомой болгоныныҥ тӧс шылтагы, байла, мында. Темдектезе,  аймактыҥ тӧс јуртында культураныҥ туразы эски ле ӧйдиҥ некелтелерине келишпей јат, озодо котельный болгон тураны келиштире јазаган јерде спорттыҥ тӧс јери иштейт. Ӱч јыл мынаҥ кайра аймак эмдиги ӧйдиҥ ончо некелтелерине келишкен эмчилик тудуп алган, је ондо иштеер специалисттер једишпей јат. Мындый курч сурактар аймакта кӧп.

Туштажуда Эликманар јурттыҥ школыныҥ ла балдардыҥ садыныҥ сурактарын улус курч тургускан. Аймактыҥ јааны Александр Алисовтыҥ айтканыла, аймактыҥ депутаттарыла јӧптӧшкӧниле, бу јуртта јаҥы школды, балдардыҥ садын ла ФАП-ты бир јерде тудар шӱӱлте јарадылган. Чамалда 125 бала јӱрер садик эзенде тудулып чыгар, ээчий 100 бала јӱрер детсадты Эликманарда тудары темдектелген. Клубтар баштап Оносто, оноҥ Бешпелтирде ле Чамалда тудулар деп, аймактыҥ јааны айткан. Спорттыҥ тӧс јерин Чамалда тудары планда, быјыл дезе јайгыда волейбол ло баскетбол, кышкыда ойноор јер јуртта јазалар.

«Школдор, балдардыҥ садтары, эмчиликтер, спорттыҥ ла јашӧскӱримниҥ тӧс јерлери керегинде сурактарды кажы ла јуртка барзаҥ, эл-јон тургузат. Јуук беш јылга биске кайда нени тудар ла јазаар керек, ого текши чотло канча кире акча керек – ширтеп-чоттооктор деп, мен ӱредӱликтиҥ, су-кадыкты корыырыныҥ, культураныҥ министрлерине айткам» – деп, Олег Хорохордин туштажуда айткан.

Кӧп сурактар сӱрее-чӧпти јуунадары јанынаҥ болгон. Турбазалар чачынты-сӱреезин Толгойокко тартып апарат. Бу јерде сӱреени јуунада салар јер база јазалбаган. «Эбире јер, агаш аразы салкын учурып экелген сӱрееге бастырган» ­ – деп, туштажуда бир кижи ачынып айткан. Сӱрееле иштеген «Коммунальщик» деген предприятие алган молјуларын толо кеминде бӱдӱрбей турганы керегинде комыдалдар база кӧп болгон. Чамалдагы ГЭС турган јерде иштеген аргачылар «Коммунальщикле» јӧптӧжӱ тургузып, акчаны тӧлӧп салган, је сӱрее-чӧп ӧйинде чыгара тартылбай јат. Мындый ок комыдалдарды эл-јон айдат. Чамал туристтер анчада ла кӧп келип турган аймак. Суулардыҥ јараттары, арка-кобылар сӱрееге кӧмӱлген деп, улус айткан.

Аймактыҥ јааны Александр Алисовтыҥ јетиргениле, Толгойокто сӱрее чоккон јерди чедендеер иш јуук ӧйлӧрдӧ башталар. Је бу сӱреениҥ сурагын чечпес. Бу јерде сӱрееле иштеер завод тудары темдектелет.

Олег Хорохординниҥ айтканыла, «Коммунальщиктиҥ» ижи јанынаҥ ӧскӧ дӧ јерлердеҥ комыдалдар кӧп, оныҥ учун јуук ӧйлӧрдӧ ол бу предприятиениҥ башкараачыларыла јолугып, ишти не буудактаганыныҥ јартына чыгарга турган. Ол анайда ок башкаруда сӱреениҥ сурагыла јаан јуун ӧткӱрерге турганын угускан. Ондо «Экология» деген эл ӱлекер аайынча чыгарылган акчаны турулта-тузалу чыгымдаары шӱӱжилер. Ӱлекердиҥ амадузы  – сӱрее-чӧплӧ иштеер заводторды тудары. «Бӱгӱн айалга кӱч, сӱрее-чӧп јуур контейнерлерле де республика јӱк 10% јеткилделген»  – деп, Олег Хорохордин туштажуда айткан.

Айулу, Аскат, Ороктой, Эликманар јурттардыҥ улузы Кадын суу кечире кӧлӱктер јӱрер ле јойу кечер кӱрлердиҥ айалгазы керегинде комыдалдарын ла шӱӱлтелерин туштажуда угускан. Анайда ок тергеелик јолдорды јазаары керегинде сурактар кӧп болгон.

Олег Хорохординниҥ јетиргениле, Чамал аймакта 153 км јолдорды јазаары темдектелген. Бого 1 млрд 350 млн салковой  чыгарылып јат. Текши айдар болзо, республика тергеелик јолдор јазаарга јаан кемдӱ акча алган, биске 2024 јылга јетире чыгарылып турган акча 11,5 млрд салковой болзо, одоштой Алтайский крайга, темдектезе, 1,7 миллиард салковой берилген деп, ол айткан. «Чуйдыҥ јолын Федерация јеткилдеп јат, оныҥ айалгазы јакшы. Эмди Алтын-Кӧлгӧ јетире Телецкий тракт деп адалган јолды федерал кемине табыштырып јадыс, оны јакшы кеминде тударына федерал акча чыгарылар. Айса болзо, республикадаҥ Казахстан јаар јолды база федерал кемине кӧчӱрер арга келижер. 5,3 миллиард салковой Урлу-Аспактаҥ Караколдыҥ кӧлдӧри јаар јолды тударга чыгарылып јат. Мынаҥ кӧргӧжин, јолдордыҥ айалгазы тергееде јуук ӧйлӧрдӧ јаранар» – деп, Олег Хорохордин айткан.

Туштажуда ар-бӱткенниҥ кереези болгон Караколдыҥ кӧлдӧри јаар јолды тударын јаратпай турган шӱӱлтелер база айдылган. «Эмди де бу кӧлдӧр јаар улустыҥ јойу баскан јолдоры сӱрееге бастырган. Кӧлӱктер јӱрер јол болзо, бу кереести јылыйтып койорыс. Ар-бӱткен кӧӧркийде ӱн бар эмес, бис бу керегинде айтпазас, кем айдар?» – деп, јуунда бир кижи айдынган.

«Республиканыҥ ӧзӱмин кичееп турган болзобыс, биске туризмди, ол тоодо этнический, кышкы, јурттагы туризмди ӧскӱрер керек. Оноҥ акча иштеп, улустыҥ ишјалын бийиктедер, јадын-јӱрӱминиҥ кемин кӧдӱрер, школдор, балдардыҥ садтарын ла о. ӧ. тудар. Эмезе нени де этпей отурар… Караколдыҥ кӧлдӧри јаар јолды бу кереести јоголторго эмес, карын, телекейге кӧргӱзерге тудуп јадыс. Ончо иш јасак аайынча ӧдӧр. Ар-бӱткенди бузарга јерлик улус эмес ине бис, кандый јерде јуртаарыс бойыстаҥ база камаанду» – деп, Олег Хорохордин айткан.

Кадынныҥ јараттарын турбазалар сууга кийдире туй чедендеп алганы керегинде туштажуда база айдылган.

АР-дыҥ ар-бӱткенниҥ байлыктары аайынча министерствозы Кадынныҥ јараттарыныҥ текши тузаланар кыйуларын (суудаҥ 20 метрге ыраада кыйу-јер) ла корулу јерин (200 метр) 2019-2020 јылдарда темдектеерин туштажуда угускан. Сууныҥ јараттары таҥынаҥ улуска энчиленерге де, удурумга тузаланарга да берилер учуры јок.

АР-дыҥ башчызыныҥ, башкарузыныҥ председателиниҥ молјуларын удурумга бӱдӱреечи кижиге туштажуда база да кӧп сурактар берилген. «Бу бистиҥ калганчы туштажубыс эмес. База да јолугарыс ла турган сурактардыҥ аайына чыгарга кожо иштеерис» – деп, Олег Хорохордин айткан.

Светлана КЫДЫЕВА