Алтайдын Чолмоны

Ишке тебӱ берген бичик

25.06.2019

Кичӱ изӱ айдыҥ 19-чы кӱнинде Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик  институдында башка-башка албатылар турушкан «Алтайское языкознание: проблемы и исследования» деп адалган бастырароссиялык билим-практикалык конференция ижин баштады. Ол ӱч кӱнниҥ туркунына улалган. Анда алтай билимчилердеҥ башка, Новосибирсктиҥ, Калмык јериниҥ, Кемеровоныҥ, Тываныҥ, Хакасияныҥ, Кыргыз јериниҥ билимчилери бойыныҥ учурлу билим иштериле коллегаларын таныштырды.

Бастырароссиялык билим-практикалык конференцияныҥ ижи-тожы 1869 јылда Казань калада кепке базылып чыккан «Грамматика алтайского языка» деп бичиктиҥ 150-чи јылдыгыла колболгон. Бу бичик тӱрк тилдӱ албатылардыҥ телекейлик алтын кӧмзӧзиниҥ эҥ баалу табынтыларыныҥ бирӱзи деп чотолот. Оны Алтай духовный миссияныҥ туружаачылары, архимандрит Макарий Невский, протоиерей Василий Иванович Вербицкий ле јарлу орус востоковед, ӱредӱчи-миссионер, библеист, Россияныҥ билимдериниҥ академиязыныҥ турчызы Николай Иванович Ильминский тургускан. Бичикти тереҥжиде шиҥдеп, бийик кемине шак бу кижи јетирген деп, кӧп билимчилер бир шӱӱлтеге келгилейт. Тургуза ӧйдӧ «Грамматика алтайского языка» билим ишке јолын јаҥы баштап јаткан ла ченемелдӱ де кажы ла билимчи-ученыйдыҥ столында беленде јаткан баштапкы болушчы бичиги болуп јат. Билимчилерге бу бичикти 2005 јылда «Ак Чечек» басма такып чыгарганы јаан арга берген. Анайып, озогы бичик экинчи јӱрӱм алган ла бӱгӱнги кӱнде јаан учурлу боло берген.

Конференцияны Алтаистиканыҥ С. С. Су-разаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдыныҥ директоры, тӱӱкилик билимдердиҥ кандидады Н. В. Екеев уткуулыла ачты.

–Бис ончобыс билерис, эдилген иштердиҥ бир канчазы керектелбей, анайып ла ундылып калат.  Је ончо иштерде андый салым эмес, кандый да иштер озогыдаҥ артып, јаҥыдаҥ тебӱ де алынат. Андый иштердиҥ тоозында «Грамматика алтайского языка». Бистиҥ таланы алза, ӧткӧн чактыҥ 20-чи, 30-чы јылдарында бичикчи улус кӧптӧп, алтай албаты ортозынаҥ лингвист-билимчилер чыгып баштаган. Олор база алтай тилдиҥ учурын јылыйтпазы јанынаҥ кӧп иштер эткен.

Алтай Республиканыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министриниҥ баштапкы ордынчызы, педагогика билимдердиҥ кандидады О. Б. Болтошева айылчыларды база уткыды:

–Кӱндӱлӱ айылчылар, «Грамматика алтайского языка» бичиктиҥ кепке базылганы алтай албатыга јаан учурлу. Ол «Грамматиканы» эмди бис шиҥдеп ле байыдары јанынаҥ иштеп јадыс. Онызын алтай тилле чыгып турган бичиктер, школдордо ӱренерине ууландырылып, алтай тилле јазалып турган бичиктер, телекӧрӱлтеде ле радиодо тӧрӧл тилле ӧткӱрилип турган берилтелер керелейт. Анайда ок школдордо ло балдардыҥ садында кичинек болчомдор тилин ӱренет. Тилдиҥ сурактары кӧп, оныҥ учун конференцияныҥ ижи тӱжӱмдӱ болзын, билимчилер бир аай јӧптӧжип, курч сурактардыҥ аайына чыксын деп кӱӱнзейдим.

АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ ӱредӱ, культура, спорт, јашӧскӱримниҥ политиказы, јондык биригӱлер ле СМИ-лер аайынча комитединиҥ председатели В. Н. Уханов база бӱгӱнги кӱнде тилдиҥ учуры јаан болгонын, тил јон ортодо колбуларды тыҥыдарыныҥ ла кандый ла коммуникацияларды тударыныҥ тӧзӧлгӧзи болгонын темдектеди. Анайда ок Вячеслав Николаевич иш аайынча Казаньда болуп, Казаньныҥ тӧс библиотеказында ла Татарстан Республиканыҥ парламентинде «Грамматика алтайского языка» бичиктиҥ такып кепке базылганы чеберлелгенин кӧргӧнин айтты. Онызы тӱрк тилдӱ карындаштык албаты бойыныҥ тилиле чыккан бичиктердиҥ тӧзӧлгӧзи шак бу алтай грамматика болгонын баалаганын кӧргӱзет.

Бойыныҥ јанынаҥ парламентарий кӱӱк айда албатылардыҥ керектери аайынча «Реализация Стратегии государственной национальной политики Российской Федерации на период до 2025 года в Республике Алтай» деп темала Эл Курултайда ӧткӧн јуунда эки суракка ајару сураганын угусты. Баштапкызы — каладагы 7-чи таҥмалу школды алтай литератураныҥ классиктериниҥ бирӱзиниҥ адыла адап, анда алтай тилди тереҥжиде ӱренер лингвистический ууламјылу гимназия ачары. Онызы калыктыҥ энчизин, тилди чеберлеп аларына эдилген јакшынак баштаҥкайлу јаан алтам болор эди. Экинчизи дезе тилдерди чеберлеп алары ла оныҥ ӧзӱмин јарандырары јанынаҥ сурактарды госпрограммага кыйалтазы јогынаҥ кийдирери, оны чыҥдый, быжу јазайла, Госдумага јетирери.

Айылчы билимчилердиҥ докладтары ончозы тилле колбулу болды. Кызыл каладаҥ келген јиит билимчи Саян Дановович Саая ӧйдиҥ некелтезине келиштире сӱрекей јилбилӱ иш баштап алган эмтир. Оныҥ темазы «Интерфейс на тувинском языке на основе социальной сети «ВКонтакте» деп адалган. Айдарда, ӧткӱрип турган ченелте ижи Интернетле колбулу эмтир. Ол орус тилдеҥ бойыныҥ тӧрӧл тилине јаҥы ӧйдӧ Интернетле кожо табылып келген сӧстӧрди кӧчӱрип, оны јииттер ортодо тузаланарын шиҥдейт. Ого ӱзеери тувин алфавитле бичинерине јилбиркедер амадула тувин раскладка јазаган эмтир. Яндекс ажыра сурак берип турган Алисаны Интернетле берижип турган улус ончозы јакшы билер. Саян Дановович ол Алисаны бойыныҥ нӧкӧриле кожо тувиндеп куучындаарына «ӱредип», белетеп турус деп куучындады. Анайда ок айдыҥ јаҥырып-эскиргенин кӧргӱскен кӱнликте качан чачты кестиртери де кожо кӧргӱзилген. Бу кӱнлик анчада ла парикмахерлер ортодо јаан суруда деп, јиит билимчи айткан.

Конференцияныҥ ижи ӧйинде «Подвижники алтайской филологии» деп адалган тегерик стол база ӧткӧн. Анда јарлу тюрколог Н. П. Дыренкованыҥ, билимчи-лингвисттер В. Н. Тадыкинниҥ ле Е. Н. Чунжекованыҥ юбилейлик јаштарына учурлай, олордыҥ билимдик энчизи керегинде толо јетирӱлер эдилди.

М. ЯБЫКОВА