Алтайдын Чолмоны

Владимир Путинле «чике куучын»: тӧс сурактар

25.06.2019

Россия Федерацияныҥ президенти Владимир Путинле быјылгы «чике куучын» кичӱ изӱ айдыҥ 20-зинчи кӱнинде ӧткӧн.

Ол 4 саат 16 минутка улалган. Бу ӧйгӧ президент 81 суракка каруу берген.

Президентле «чике куучынга» текши тооло 2,6 миллионноҥ ажыра сурактар келген.

Анчада ла су-кадыкты корыыры, ӱредӱлик, ЖКХ, ипотека, экология ла јонјӱрӱмдик учурлу ӧскӧ дӧ сурактар кӧп болгон.

Владимир Путинниҥ улустыҥ сурактарына кӧнӱ эфирде каруулар берери быјыл 17-чи катап ӧткӧн. Баштапкы мындый  куучын 2001 јылда ӧткӧн, ол эки саатка улалган болгон. 2013 јылда ӧткӧн 11-чи «чике куучын» эҥ узун деп чотолот – ол беш саатка јуук ӧйгӧ улалган.

Эл ӱлекерлер керегинде

Бу иштердиҥ амадузы – экономиканы јаҥы јолго тургузары, иштиҥ эрчимин бийиктедери ле, бого тӧзӧлгӧлӧнип, эл-јонныҥ јадын-јӱрӱминиҥ кемин бийиктедери, бистиҥ государствоныҥ јеткер јок болорын узак ӧйгӧ јеткилдеери деп, президент айткан.

Је эл ӱлекерлерди јӱрӱмде бӱдӱрерге, ичкери алтам эдерге акчаны кайдаҥ да табар керек болгон. Бюджетти толтырарга башкаруга НДС деген каланды 18-теҥ 20 процентке јетире кӧдӱрерге келишкен. Ол јадын-јӱрӱмге салтарын јетирерин бис билгенис, је кыска ӧйгӧ деп, Владимир Путин темдектеген.

Темдектелген иштер башка-башка ууламјыларга бӧлилген, кажызына ла (јолдорго, су-кадыкты корыырына, ӱредӱликке, билимге ле о. ӧ.) канча кире акча керек болгоны чоттолгон. Јолдорды јазаарга 2024 јылга јетире 6,5 триллион салковой керек болгонын президент ајарган.

Кажы ла ууламјы аайынча  иштиҥ турулталары кандый болоры чокым темдектелген.

«Эмдиги ӱйе коммунизмде јадар деп, совет ӧйдӧ айдып туратан. «Эмдиги ӱйе» дегени не, кемге де јарт эмес болгон. Коммунизмниҥ ордына 1980 јылда Москвада олимпий ойындар ӧткӱргендер» – деп, Владимир Путин айткан.

Тӧс бӱдӱретен иш  – бистиҥ экономиканыҥ тӧзӧлгӧзин кубултары, оны бийик технологиялык, цифровой эдери.

Эл ӱлекерлердиҥ турулталары эмди, быјыл, ээчий јылда ла оныҥ да кийнинде билдирер учурлу. Ол улустыҥ кирелтелеринде, ишјалда кӧрӱнер керек,  јарамыкту кубулталар эмди де бар деп, президент айткан.

 

Эл-јонныҥ кирелтелери керегинде

Бу эҥ курч јаан учурлу сурактардыҥ бирӱзи деп, президент темдектеген.

Эл-јонныҥ чыннаҥ кирелтелери (реальные доходы) бир канча јылдарга јабызаганын ла эҥ кӱч айалга 2016 јылда болгонын ајарып, мыныҥ шылтагы тыш айалгаларла, санкцияларла да эмес, бистиҥ гран ары јаны јаар саткан јаҥжыккан товарларысла – нефтьле, газла, углеводородторло, темирле, о. ӧ. рыноктогы айалгала колбулу болгонын Владимир Путин айткан.

Тургуза ӧйдӧ улустыҥ кирелтелери табынча кӧдӱрилип баштаганын темдектеп, эл-јонныҥ чыннаҥ кирелтелери ле ишјалы – эки башка оҥдомол болгонын ол ајарган. Чыннаҥ кирелтелер кӧп кӧргӱзӱлердеҥ – кирелтелердеҥ ле чыгымдардаҥ турат, бӱгӱнги чыгымдардыҥ кӧргӱзӱлериниҥ бирӱзи дезе банктарга тӧлӧгӧн кредиттер болгонын ол айткан.

Ишјалды алза, 2017 јылда экономикада орто ишјалдыҥ кеми 33,2 муҥ салковой болгон болзо,  2019 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ кӧргӱзӱлериле 45 муҥ салковойго јеткенин государствоныҥ башкараачызы угузып, је ууламјылар ла тергеелер аайынча (темдектезе, акча-манатла, нефтьле иштеген бӧлӱктерде эмезе транспортто улустыҥ ишјалы, Москвада эмезе Тувада тӧлӧлгӧни) тӱҥей эмес болгонын ајарган.

Ишјалдыҥ эҥ ас кемин (МРОТ) јадын-јӱрӱмге керектӱ эҥ ас акчаныҥ кемине јетире кӧдӱргени 44 млн кижиниҥ ишјалына кожулта эдер арга бергенин президент јетирген.

«Бӱткӱл кӱн иштеген айлык ишјал 10 муҥ салковой болгоны неге де јарабас,  нениҥ учун дезе МРОТ бӱгӱн 11280 салковой» – деп, «чике куучында» ишјал аайынча ого баштанган кижиниҥ сурагына каруу берип, Владимир Путин айткан.

2012 јылдыҥ јарлыгы јаҥныҥ бастыра кеминде иштегендерди ишјалды кӧдӱрери аайынча иштеткенин ле оныҥ турулталары барын ол темдектеген.

2019 јылда военнослужащийлердиҥ, МЧС-тыҥ ишчилериниҥ алган акчазы кӧдӱрилерин, пенсияларга индексация эдилерин Владимир Путин угускан.

Инфляцияныҥ кеми былтыр 4,3% болгон, јажы једип, пенсияга чыккандардыҥ страховой пенсияларына быјыл эдилген индексация 7,05% деп, президент айткан.

Пенсионерлердиҥ јадын-јӱрӱмге керектӱ эҥ ас акчазы бийиктегениле колбой 2019 јылдыҥ кандык айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала государстволык ла социальный пенсиялар 2% бийиктеген. Ӱлӱрген айдыҥ 1-кы кӱнинеҥ ала јуучыл пенсионерлердиҥ пенсиязы 4,3% бийиктеер.

 

Су-кадыкты корыырыныҥ сурактары

«Чике куучында» президентке медболуштыҥ эл-јонго эҥ јуук болгон бӧлӱги –ФАП-тар керегинде, эт-канныҥ чокым ооруларыныҥ специалисттери једишпей турганы ла эмдерле јеткилдеш керегинде сурактар болгон.

Ороонныҥ кезик тергеелеринде ФАП-тардыҥ ла амбулаториялардыҥ тоозы астаганыла Владимир Путин јӧпсинип, су-кадыктыҥ министрин ле тергеелердиҥ башкараачыларын бу айалгага ајару этсин деп сураган.

Јуук ӧйлӧрдӧ јаҥы 390 фельдшерско-акушерский пункттар тудулары ла 1200 ФАП-тар јаҥырта јазалары керегинде ол јетирген. Ас улус јаткан јерлерде медболуш јетирер мобильный пункттар ӧзӱм алынат деп, ол айткан. Тургуза ӧйдӧ 3800 мобильный бригадалар тӧзӧлгӧн лӧ јуук ӱч јылга база 1200-зи тӧзӧлӧри темдектелген. Јуртта иштеерге медишчилерди јилбиркедери керегинде айдып, мында турган тӧс сурактардыҥ бирӱзи јадар јер керегинде сурак болгонын президент ајарган. «Эмчилерди ле фельдшерлерди јурт јерлерде иштеерге јилбиркедерге, бис федерал бюджеттеҥ 1 миллион ло 500 муҥ салковойды чыгарадыс, је медишчилердиҥ јадар јериниҥ сурактарыла тергеениҥ ле јербойындагы јаҥдар иштеер, бойыныҥ бюджеттеринде бого акча чыгарар учурлу» – деп, Владимир Путин темдектеген.

Ороондо специалисттер ле орто медишчилер једишпей турганын ишјалды кӧдӱрип, аайына чыгар арга барын ол ајарган. Врачтардыҥ ишјалы быјыл 5%, орто медишчилерди  3,5% ле кичӱ персоналдыҥ 3,9% бийиктегенин айдып, Москвада, Санкт-Петербургта эмчилердиҥ ишјалы 70 муҥ салковойдоҥ ажыра болгон болзо, сӱрекей ас ишјалду тергеелер база бар болгонын темдектеп, бу айалганы тӱзедер керек деген.

 

Эмдерле јеткилдеш керегинде

Эл-јонды эмдерле јеткилдеерге акча федерал ла тергеелердиҥ бюджеттеринеҥ чыгарылат.

Јеҥилтелӱ эмдерди садып аларга федерал бюджеттеҥ 156 млрд салковой акча чыгарылганы ла олор тергеелерге кочкор айда бӱткӱлинче кӧчӱрилгени «чике куучында» айдылган. Је ороонныҥ кӧп тергеелеринде эмдерди садып алар аукциондорды ӧткӱрери, јетирӱлик аргаларды ла о. ӧ. иштерди једикпестӱ тӧзӧгӧни эл-јонды эмдерле јеткилдеерине салтарын јетиргенин президент темдектеп, бу суракты ајаруга алзын деп, тергеелердиҥ башкааачыларына јакыган.

 

Сӱрее-чӧп керегинде

Сӱрее-чӧпти јуунадар сурактарды «чике куучында» Свердловский, Новгородский ле Нижегородский областьтардыҥ улузы кӧдӱрген.

Бу сурактыҥ аайына чыгарга государстволык кеминде иштеери эки јыл кире мынаҥ кайра башталганын президент угускан. 2017 јылда ӧткӧн «чике куучында» Балашиханыҥ эл-јоны сӱрее-чӧп јуунадылбай турганына комыдаган болгон.

«Бисте сӱрее-чӧп онјылдыктарга јуунадылбай јаткан ла оныла кем де иштебеген – деп, Владимир Путин айткан. –Ороондо јылдыҥ сайын ташталган сӱрее-чӧптиҥ кеми 70 миллион тонна, бу сӱрее-чӧплӧ промышленный кеминде иштеери дезе тӧзӧлбӧгӧн».

Сӱрее-чӧптиҥ сурагын туура салбай, ол аайынча эмди ле иштеер керек деп, государствоныҥ башкараачызы темдектеген. Программа аайынча сӱрее-чӧплӧ иштеер 200 комплекс тудары темдектелген. Олорго чыгарылар акчаныҥ текши кеми 300 млрд салковойдоҥ ажыра, бу акчаныҥ ӱчинчи ӱлӱзи – бюджеттиҥ акчазы, артканы аргачылыктаҥ келер учурлу.

Сӱрее-чӧпти јуунадар јаҥыртуларла коштой оны чыгара тарткан учун тӧлӧмирлер бийиктегенине комыдалдар «чике куучында» айдылган. «Реформадаҥ озо 91 салковой тӧлӧгӧнис. Јаҥыртулар башталган кийнинде, сӱрее-чӧпти јуунадар иште не де кубулбаган, је кандык айда 133 салковой, кӱӱк айда 266 салковой тӧлӧӧр квитанциялар келген» – деп, Омсктыҥ кижизи комыдаган.

Сӱрее-чӧп керегинде суракты бис јуукта кӧргӧнис ле сӱреени чыгара тартарын туралардыҥ управляющий компанияларына ба айса тергеелик операторлорго бо – кемизине берерин талдаар тап-эрикти тергеениҥ башкараачызына молјогоныс деп, президент јартаган.

Ајару некеген сурактар эмди де барын темдектеп, сӱреени чыгара тартарыныҥ баазын мынаҥ озо кем де чоттобогон деп, президент айткан. Оноҥ, айылдыҥ јанында сӱрее-чӧптиҥ чогунтызы болзын деп кем де кӱӱнзебей јат, је сӱреени ыраада тартары – ӱзеери чыгымдарлу иш деп, ол ајарган.

Јаҥыртулу иштер башталганын, оныҥ турулталарын улус тургуза ӧйдӧ кӧрӧр учурлу деп, Владимир Путин темдектеген.

 

Балдарлу билелерди јӧмӧӧри

«Чике куучында» 1,5-3 јашту балдарга болуш эдип 50 салковой акча тӧлӧлип турганы керегинде сурак болгон.

Бу бюджеттеҥ чыгарган акча эмес, оны ишбереечи тӧлӧп јат деп, президент айткан.

Балдарлу билелерди јӧмӧӧргӧ энениҥ капиталы тӧлӧлгӧнин ле мындый иштерди башкару улалтканын Владимир Путин темдектеп, баштапкы ла экинчи балдарлу болгон билелерди јӧмӧӧр јаҥы арга јуукта јӧптӧлгӧнин куучындаган. 1,5-3 јашту балдарга јӧмӧлтӧ эдип берген акчаныҥ кеми тергееде јадын-јӱрӱмге керектӱ эҥ ас акчаныҥ (прожиточный минимум) кеми кире болор, ороондо бу кӧргӱзӱ 11 муҥ салковой кире. Бу акча бир кижиге келишкен кирелтениҥ кеми 1,5 «прожиточный минимум» ла оноҥ до ас болгон билелерге тӧлӧлип јат.

2020 јылдаҥ ала мындый јӧмӧлтӧ акча биледе бир кижиге келишкен кирелте эки «прожиточный минимум» болгон оогош балдарлу билелерге тӧлӧлӧр. Государствоныҥ башкараачызыныҥ айтканыла, ороондо билелердиҥ 70% бу јӧмӧлтӧни алар.

Ороондо демографиялык айалга јанынаҥ сурактар турган тергеелер бар, олордыҥ тоозы – 65. Бу јерлерде ӱч оогош балдарлу билелерге мындый јӧмӧлтӧ эдер сурак тургуза ӧйдӧ шӱӱжилгенин президент јетирген ле Сибирьдиҥ ле Уралдыҥ тергеелерине ајару этсин деп башкаруга баштанган.

Кӧп балдарлу билелер ипотеканы 6% алар арга 2022 јылга јетире берилгенин президент «чике куучында» айткан. Банктар кӧп балдарлу билелерге јеҥилтелӱ ипотеканы тузаланар арга бербей турганында башкаруныҥ јастыразы бар болгонын Владимир Путин темдектеген, оныҥ шӱӱлтезиле, акча-манат аайынча министерство финансовый организацияларга орныктыру акчаны керектӱ кеминде чыгарбаган.

 

Турултага тӱрген иштеер керек

Россияныҥ эл-јоны ла государство бирлик иштеп ле учурлу кубулталар ӧткӱрип ийер аргалу болгонында алаҥзу јок. Темдек – бастыра калганчы јылдар, качан Россия сӱрекей тыҥ тыш табарулардыҥ айалгаларында болгоны. Экономиканы бузарга, Москвага санкциялар салынган. А турултазы – бӱткӱл бӧлӱктердиҥ ӧзӱми. Озочылдардыҥ тоозында аграрный бӧлӱк.

«Меге, бу залда отурган кажы ла кижиге 10 јыл кайра кем де удабас 25,7 миллиард долларга јуртээлемдик продукция экспортировать эдерис деп айткан болзо, бис ол кижиниҥ јӱзине кӧрӱп, каткырар эдис. Колын тудуп, мынайда айдар эдис: јылу сӧстӧр учун быйан слерге, је бӱтпейтен амадулар эмтир. Бӱгӱн дезе керек андый болуп калды. Эмди бис 2024 јылда јуртээлемдик экспортты 45 миллиард долларга јетирерге амадайдыс» – деп, РФ-тыҥ президенти айткан.

Телекейде болуп турган калганчы керектер ле США-ныҥ бойыныҥ ла партнерлорыла баштаган саду јуулары бойыныҥ ӧйинде јана баскандар ол тушта јастыра керек эткенин ӧй кӧргӱсти.

«Бис бӱткӱлинче јана баспас ла бойыстыҥ национальный тӧзӧлгӧлӱ јилбӱлериске тӱкӱрип салзаас, кандый бир кубулталар болор бо? Айса болзо, кандый да тыш сигналдар болор, је јаан кубулталар болбос. Кӧрӱгер, Китайдыҥ Албаты Республиказыныҥ Крымла да, Донбассла да кандый да колбузы јок, чын ба? Бисти Донбассты оккупировать эдип турганыс деп бурулайдылар, онызы кӧк тӧгӱн. Је Китайдыҥ мында кандый да колбузы јок, а оныҥ товарларына тарифтер бийиктеп ле бийиктеп јат. Айдарда, эмди табару Huawei-ге эдилет. Ол кайдаҥ алынган ла учуры неде? Учуры јаҥыс – Китайдыҥ ӧзӱм алынарын токтодоры. Китай США-дый глобальный державаныҥ глобальный конкуренти боло берген учун. Андый ла немени Россияла кылынадылар, мынаҥ да ары андый ла болор. Оныҥ учун, кӱнниҥ алдында јакшынак јерди аларга турган болзос, биске олордоҥ кӱчтӱ болор керек, ол тоодо ло озо ло баштап экономикада» –  деп,  В. Путин айткан.

 

Коррупцияла колбой

Кӧп сурактар коррупцияла колбулу болгон. Бир јанынаҥ коррупцияла колбой туттурткан улус ла уголовный керектер ачылганы керегинде јетирӱлер улайын келет. Мынызы мындый каршулу керекти кылынып, кату каруузынаҥ качарга там ла кӱч болуп турганын темдектейт. Је ӧскӧ јанынаҥ алза, кезик уурылардыҥ кеминеҥ кижиниҥ куйка бажы јимирей берет.

«Захарченконыҥ тогус миллиарды – купюраларла толтырылган бӱткӱл кош тартар кӧлӱк. Бу айрылган миллиардтар кайдӧӧн барар, коррупцияныҥ јайылып барганы учун кем каруулу? А Слер, јасактарды бӱдӱрериниҥ гаранты болуп тура, мындый коомой керектер учун бойоорды каруулу деп бодойдоор бо?» –  деп, президенттеҥ Магаданныҥ кижизи Вячеслав Корчанов сураган.

«Је, баштапкызында, мындый коомой керектер учун бойымды каруулу деп чотойдым. Анайда чотобогон болзом, слер нени де билбес эдер. Айса болзо, мыны туйуктап саларыс, айса болзо, бӧктӧп саларыс деп, меге јаантайын айдыжат. Мен дезе јаантайын «јок» деген каруу јандырадым. Каршулу керекле, коррупцияла, граждандардыҥ шылтузында байыганыла колбулу керектерге туштаган соҥында, озо ло баштап бис оны учына јетирер учурлу, экинчизинде, оны јажырбас керек. Ол акча кайдаҥ табылат? Јарт, коррупционный схемалардаҥ, бизнестеҥ. Мында, ээжи аайынча эки јаны бурулу – бирӱлери апарып јат, башкалары берип јат. Ол акча кайдӧӧн барат? Государствоныҥ кирелтезине эмей. Јамылулар, јаҥ корыыр бӧлӱктиҥ чыгартулу улузы аҥылу айалгада, олордоҥ суру да аҥылу болор» –  деп, ороонныҥ башкараачызы айткан.

Ол складтап салган миллиардтар керегинде уккан соҥында, сагыжарга озо ло баштап кандый сӧстӧр келген  деген сурак база болгон.

«Је кезик учуралдарда андый сӧстӧрди чыгара айтпас керек. Мында чын ла каткыргадый не де јок. Андый миллиардтар керегинде угуп, айдар сӧзиҥ јок боло берет, печатный сӧс керегинде айдадым. Је такып айдайын, мынызы бистиҥ андый каршулу керекле тартыжарысты токтотпос учурлу. Эҥ тӧс сурак – кату каруузынаҥ качып болбозы» –  деп, президент айткан.

 

Наркотиктер керегинде

Јуукта Москвада журналист Иван Голунов туттурткан эди. Удабай ла оны актагылап салган. Наркотиктердиҥ јасакка келишпес ӧдӱштирӱзи керегинде тизимди декриминализировать эдер деген куучындар эл-јон ортодо башталган. Бу јанынаҥ нени айдараар деген сурак болгон.

– Бу бӧлӱкти либерализовать эдер керек пе? Мен сананзам, јок. Нениҥ учун дезе, ол ороонго, калыкка, бистиҥ албатыга јаан јеткерлӱ болор. Оныҥ учун кижи, кичинек те болзо, дозаларды тартып, таркадып турган болзо, ол учун каруузына турар учурлу. Мында кандый да либерализация болбос керек. Башка сурак — ол јаҥ корыыр органдардыҥ ижиниҥ шиҥжӱзин аайлу-башту эдери. Олор јанынаҥ кандый да јаҥбузуштар болбозын, отчетторго ло болуп улусты катуныҥ јерине отургыспазын деп. Ол журналистле болгон учуралдый учуралдар болбозын деп. Чындап, ол учун генералдар да ижинеҥ јайымдалган эди. Андый айалганы тӧзӧгӧн бастыра бурулу улусты илелеери аайынча керектӱ шылу иштер ӧдӧр деп иженедим. Мен Генпрокуратурала, ФСБ-ла, ичбойындагы керектердиҥ министерствозыла база куучындажарым. Айса болзо, МВД-да аҥылу башка ууламјы тӧзӧӧр керек болор, бу бӧлӱкти шиҥдейтен. Је анайда ок ФСБ бу ишле тыҥыда иштеер учурлу – деп, Владимир Путин айткан.

Чокым темдек – бӱгӱн полицияныҥ наркотиктерле тартыжары аайынча бӧлӱгиниҥ экс-јааны туттурткан. Ол фальсификациялар ла чыдуларын бойыныҥ јилбӱлерине келиштирте тузаланганы учун буруладат.

 

Россия ла айылдаштары керегинде

Украинада президентке Зеленский талдалганынаҥ ала айалга солынган ба деген суракка Владимир Путин Зеленскийди ол КВН ойноп турардаҥ ала билерин айткан.

– Јайалталу кижи, оныҥ кайда да 2000 јылдарда Москвада ӧткӧн КВН-да турушканы санаама кирет, јайалталу ла каткымчылу болгон эди. Је эмди бистиҥ кӧргӧнис каткымчылу эмес. Бу комедия эмес —  трагедия. Ол «сепаратисттерле», бу непризнанный деген  республикалардыҥ чыгартулу улузыла, куучындашпаска турганын угускан. Андый болзо, бу сурактыҥ аайына канайда чыгар? Эмдиги тӱӱкиде андый темдек јок, мындый ӧӧн-бӧкӧндӧр чике диалог јогынаҥ чечилбей јат. Оноҥ болгой, ВСУ јанынаҥ адыштар кӧптӧгӧн. Талдаштардыҥ кампаниязында адыштар токтоор, блокада божоор деп айдылган эди. Бу ууламјыда не де эдилбей јат – деп, президент темдектеген.

Россияныҥ президентиле Горно-Алтайсктыҥ аэропортынаҥ видеоколбу база болгон ло нениҥ учун авиаодыруга баалар бийиктейт деген сурак берилген.

– Бу аэропорт керегинде айдар болзо, ол мениҥ чике јакарум аайынча тудулган. Не дезе, мынаҥ озо Горно-Алтайсктӧӧн јаҥыс ла Барнаул ажыра учар арга болгон. Мынызы дезе анда туристический аргаларды ӧскӱрерине буудагын јетиретен. Је аргалар анда јаан ла келип турган туристтердиҥ тоозы кӧптӧй бергенин угарга јакшы. Ол бистиҥ амадаган амадубыс. Је улус тартары керегинде текшилей алза, олордыҥ тоозы кӧптӧйт. Авиационный билеттерге тарифтердиҥ кеми бийиктеп турганында бир де јакшы неме јок. Бу ууламјыда башкару керектӱ алтамдарды эдип ле јат. Бис бастыра авиационный перевозкаларга НДС-тыҥ кемин артыргызып салганыс, ол тоодо Москва ажыра учуштардыҥ. Мында ӧскӧ сурактар тура берген. Олор озо ло баштап аэропорттордо самолеттордыҥ јеткилдежиниҥ чыгымдарыла колбулу.

Тӧс сурактардыҥ бирӱзи – авиационный керосинниҥ баазы. Андый сурак чын ла турат. Ол бистиҥ «налоговый маневрды» јӱрӱмде кийдирип баштаганыстаҥ улам чыккан. Бис нефтепродукталардыҥ госпошлиназыныҥ экспортынаҥ мойноп баштаганыс. Оныҥ ордына јердиҥ байлыктарын казарына каландарды бийиктедедис. Мынызы компаниялардыҥ болгодый јылыйтуларын компенсировать ла рынокты турумкай эдер амадула ӧткӱрилет. Кайра јандырылар акциз керегинде јӧп јарадылган. Анайып, скважина ажыра  алынган акча бистиҥ нефтепродукталардыҥ переработчиктерине бӧлӱктеп табыштырылар. Мынайда моторный одыруныҥ (дизель ле бензин) рыногы турумкай боло берер. Је эдилген бу алтамдар айалганы оҥдолторына јетпеген. Оныҥ учун башкару одыруныҥ баазы бааланганыла колбулу сурактардыҥ аайына «ручной режимде» чыгар учурлу – деп, президент айткан.

Бу сурактыҥ аайына чыгатан база бир эп-арга белетелген. Оныҥ учуры мындый – компанияларга акчаныҥ бир бӧлӱги јандырылат. Не дезе, ол компаниялар нефтепродукталарды тыш рынокто саткан болзо, кӧп кирелте иштеп алар эди. Быјыл бир баррель учун 55 доллар баа тургузылган. Байа башкаланыш (разница) бюджеттеҥ компенсироваться эдилер. Баа тӱшкен соҥында, нефтяной компаниялар байа башкалынышты бюджетке јандырар учурлу.

Ичбойында рынокто моторный одыруныҥ айалгазын турумкай эдер эп-аргаларга авиационный керосин кийдирилбегенинеҥ улам мындый сурактар чыга берген. Ӧткӧн јылда авиационный одыруныҥ баазы 9,5 процентке бааланган. Мынаҥ улам билеттердиҥ де баазы бийиктей берген. Мынаҥ озо јылдарда андый неме темдектелбейтен. Одыруныҥ баазы јылында кайда да 2 ле процентке бийиктейтен. Бу эдилген јастырыш тӱрген-тӱкей тӱзедилер учурлу  деп, Путин айткан.

 

Уйат керегинде

Слерге кезикте уйатту болот по деген суракка В. Путин мындый каруу јандырган:

– Бу андый кокыр айасту сурак эмес ле ол керегинде канча миллион аудиторияга айдатаны тегин керек эмес. Эйе, кажы ла кижиге чилеп, уйатту болуп турбай. Кайда да 2000 јылдардыҥ бажында кайдӧӧн дӧ, кандый да тергеедӧӧн учуп келгенис. Иштеер кӱнниҥ учы, тӱнге јууктай, кӱс болгон ошкош, јут-јулакай, балкаш, мен кӧлӱкке барып јаткам. Кенейте кайдаҥ да јажы јаандап калган ӱй кижи чыгып келеле, та нени де айдып, тизелене берген. Ол меге колдоҥ бичип салган чаазын берген. Мен оныҥ баштанузын кыйалтазы јогынаҥ кӧрӧрим деп айдып, байа чаазынды алала, болушчыларыма бергем. Олор дезе оны јылыйтып салган. Качан да ол учуралды ундыбазым. Меге ол учун эмди де уйатту. Оныҥ учун меге једип турган баштанулардыҥ бастыразын кӧрӧргӧ кичеенедим. Оноҥ бери кӧп тоолу андый баштануларды кычырып, ол ӱй кижиниҥ берген чаазында катуныҥ јеринде отурган уулына болуш керегинде эмезе ого тӱҥейлеш баштану болгон деп сананадым. Је керек анда эмес, керек оны јылыйтып салгандарында.

–Президент болорго чӧкӧбӧдӧр бӧ?

–Јок, андый болгон болзо, президенттиҥ бу ӧйине баллотироваться этпес эдим.

 (Электрон СМИ-лердеҥ)