Алтайдын Чолмоны

100 кӱн: Олег Хорохординниҥ бӱдӱрген ижи

05.07.2019

2019 јыл Россияга оныҥ кӧп тоолу тергеелеринде, ол тоодо Алтай Республикада, талдаштар ӧдӧриле аҥылу болуп јат. Ӧдӱп јаткан јылдыҥ тулаан айыныҥ 20-чи кӱнинде Россияныҥ президенти Владимир Путин Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱреечизине Олег Хорохординди кӧстӧгӧн.

Ӧткӧн неделениҥ учкаары, кичӱ изӱ айдыҥ 29-чы кӱнинде, Олег Хорохординниҥ Алтай Республиканы башкарып баштаганынаҥ ала јӱс кӱн ӧткӧн. Бу ӧйдиҥ туркунына јаҥы башкараачы республиканыҥ бастыра 11 муниципал тӧзӧлмӧзинде болуп, эл-јонло туштажулар ӧткӱрген, јербойындагы улустыҥ кӧдӱрип турган курч сурактарыла јууктада танышкан, кӧп солун ӱлекер-проекттерге старт берген, тергеебисте тудулып јаткан јонјӱрӱмдик учурлу јаан объекттердиҥ бастыразында болуп, тудум иштер канайда ӧдӱп јатканын шиҥдеген, башкаруда кадровый кубулталар эдерге јазанганын угускан, тергеебиске јарамыкту болгодый сурактар аайынча федерал министрлерле туштажулар ӧткӱрген ле оноҥ до ӧскӧ керектер эткен.

Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱреечизиниҥ бу ӧйдиҥ туркунына эткен керектери керегинде элбек јетирӱлер эдер  республикан эп-аргаларда кӧп бичилген, айдылган ла кӧргӱзилген.

Бӱгӱн бис удурумга башчы Олег Хорохордин бу јӱс кӱнниҥ туркунына кандый иштер бӱдӱргениниҥ тооломын тургусканыс. Ого јетирӱлер толо кирбеген де болзо, је бу тооломноҥ јербойында јаҥныҥ органдары бу ӧйдиҥ туркунына нени эткенин билип алар арга бар.

(Улалганы 3-чи бӱкте)

—Алтай Республиканыҥ Ӧзӱмниҥ тӧс јерин тӧзӧгӧн. Бу тӧс јердиҥ амадузы – тергеениҥ ӧзӱминиҥ стратегиязын белетеери. Оныҥ ижинде јарлу јондык ишчилер ле специалисттер туружат, кӱӱнзеген улус бойлорыныҥ шӱӱлтелерин айдар аргалу. Стратегия текшиалбатылык шӱӱжӱниҥ турулталары аайынча јӧптӧлӧр лӧ јаҥныҥ органдарына тӧс документ болор.

—Кадровый резервтиҥ «Ӧзӱмниҥ командазы» деп конкурсын јарлаган. Конкурс куран айдыҥ учында тӱгенер. Оныҥ јеҥӱчилдери башкараачы јамыларда иштеер тӧс претенденттер болор. Конкурс ишке јиит, јайалталу ла эрчимдӱ башкараачыларды јилбиркедер ле јамылу иштерде јаҥыс ла тӧрӧӧн-туугандар иштеп турган деген суракты чечер амадула ӧткӱрилет. Јаҥы башкараачы мынаҥ озо болгон «бердниковский» командадаҥ айрыларга јӱткигенин кӧргӱскен, баштапкы вице-премьер Роберт Пальталлердиҥ отставказын јараткан. Мынайып, баштапкы «экономический» вице-премьердиҥ молјуларын бойына алынган.

—Алтай Республикадӧӧн учар јаҥы авиаперевозчикти – «Победа» авиа-компанияны јилбиркеткен. Онызы Москвадӧӧн авиабилеттердиҥ баазын эки катап кирезине јабызаткан. Тергеениҥ эл-јонына ороонныҥ тӧс калазына јеткедий, ороонныҥ кӱнбадыш талазынаҥ туристтерге Туулу Алтайга келгедий јакшынак айалга тӧзӧлгӧн.

—Тергее ичинде авиаперевозкалардыҥ ӧзӱминиҥ сурактары аайынча эрчимдӱ иштеген. Јуукта Горно-Алтайсктаҥ Кош-Агаштӧӧн баштапкы технический авиа-рейс болгон. Бу республика ичинде јаантайынгы ла чартерный рейстерди орныктырарына эдилген баштапкы алтам болуп јат.

—Бастыра тӧс соцсетьтерде бойыныҥ бӱктерин тӧзӧгӧн лӧ олордо јаантайын бойыныҥ ижи керегинде айдат. Тергеелик ле муниципал администрациялардыҥ ишчилерин эл-јонныҥ комыдалдарына тӧзӧлгӧлӱ каруулар јандырзын деп молјогон. Граждандардыҥ баштануларына тӱрген ајарулар эдилер боло берген. Эмди тергеениҥ башкараачызына бойыныҥ сурагыла баштанар арганы айлар, керек дезе јылдар туркунына сакыбас керек, ого чике баштанар арга бар. Ого социальный сетьтер ажыра бичиирге јараар. Удурумга башчы андый баштануларды кычырып, айдылган сурактарды шиҥдеп, ол сурактарды аайлаштырары аайынча јакылталар берип турганын ченемел кӧргӱзет.

—Алтай Республиканыҥ бастыра аймактарында болгон, јербойында айалгаларла тереҥжиде танышкан, эл-јонло, предприятиелердиҥ ле учреждениелердиҥ башкараачыларыла тушташкан. Тергеениҥ јаан учурлу бастыра соцобъекттеринде болгон.

—Федерал ӱч министрле ишмекчи туштажулар ӧткӱрип, јурт ээлемниҥ, јол-транспортный колбуныҥ, туризмниҥ ле ӱредӱниҥ ӧзӱминиҥ сурактары аайынча Алтай Республикага ӱзеери јӧмӧлтӧ јетирери керегинде јӧптӧшкӧн.

—Казахстандӧӧн јол тудары ла тергееде јолдор јазаар иштерге чыгарылып турган акча-манаттыҥ кемин кӧптӧдӧри аайынча сурактар јанынаҥ Минтранстыҥ јӧмӧлтӧзин алган. Анайда ок Алтын-Кӧлгӧ јетире јол федерал статус аларын темдектеткен.

—Тарифтердиҥ сурагына учурлалган бир канча јуун ӧткӱрген. Сурак курч турат ла оныҥ аайына бир ле уунда чыгарга келишпейт. Ондый да болзо, бу бӧлӱкте иштеп турган бастыра каруулу јамылуларга коммуналка ла электроэнергия учун тӧлӧмирлерди јабызадар эп-аргаларды бедирезин деп јакару берген.

—«Чыҥдый ла јеткер јок автомобильный јолдор» деген ӱлекер аайынча јолдорды јазаар јаан иштер баштаган: 2020 јылдыҥ учына јетире узуны 180 километрдеҥ кӧп јолдор јазалар. Майма јуртта Советский оромдо, Горно-Алтайсктыҥ оромдорында ла ӧскӧ дӧ јурттарда сакылталу јазал иштер башталган. Олор куран айда тӱгенер. Олег Хорохордин јазал иштерди ле чыгарылып турган акча-манат канайда чыгымдалып турганын таҥынаҥ бойы шиҥжӱде тударын угускан.

—Сӱрее-чӧпти арутаарыныҥ сурагын таҥынаҥ шиҥжӱге алган. «Сӱрее-чӧптиҥ реформазы» — текши ороон ичинде, ол тоодо Алтай Республикада эҥ ӧҥзӱре сурактардыҥ бирӱзи болуп јат. Удурумга башчы јамылулардаҥ сӱрее-чӧптиҥ сурагыла јазап иштезин деп некейт. Кезикте эл-јонныҥ комыдалдары аайынча јарабас јерлерде ташталган сӱрее-чӧпти арутап саларга бир канча саат ӧй керек болуп калат. Тӱрген аайына чыгар эп-аргадаҥ башка таштанчыларды ылгап јууры, олорды чыгара тартырары учун тарифтерди јабызадары аайынча иш ӧткӱрилет.

—«Су-кадык» деген автопоезд» деп јонјӱрӱмдик медицинский ӱлекер иштеп баштаган. Республиканыҥ эл-јоны кайдӧӧн дӧ барбай, бийик квалификациялу врачтардыҥ болужын бу ӱлекер аайынча јербойында ла алар аргалу. Јаан изӱ айдыҥ 7-чи кӱнинде баштапкы автопоезд Кан-Оозы ла Кӧксуу-Оозы аймактардӧӧн барар. Врачтардыҥ бригадалары кажы ла аймакта бир неделениҥ туркунына иштеер.

—Алтын-Кӧлди чеберлеп алары аайынча программа кеминде бир јерде туруп калган иштерди кӧндӱктирген. Хорохордин ӧткӱрген јуунныҥ кийнинде јакылталар берилген ле Артыбашта сууӧткӱш тудулып башталган.

Олег Хорохординниҥ аайына чыгарында турушкан кӧп тоолу сурактар болгон. Олордыҥ бир канчазын ла тоолоп ийели. Темдектезе, ол Кош-Агаш аймакта јол-јорыкта болордо, Тӧбӧлӧрдиҥ эл-јоны ичер сууныҥ сурагын кӧдӱрген, Оҥдойдо дезе эҥ курч сурактардыҥ бирӱзи јемирилген кӱр болгоны јарталган. Бу сурактардыҥ аайына чыгарын јаҥы башкараачы таҥынаҥ бойыныҥ шиҥжӱзине алган. Анайда ок Паспарты јурттагы школ ло Майма јуртта спорттыҥ «Атлант» комплекси тузаланарына јаҥы ӱредӱлӱ јыл башталарына јетире табыштырыларын ајаруда тудат.

Јаҥы Белтирдиҥ эл-јонында клуб јок. Учреждение ӧйинде тудуларын јербойыныҥ јаҥдары бойыныҥ ајарузында тутсын деп, Олег Хорохордин олорго баштанган. Анайда ок ол Кан-Оозында балдардыҥ эскирген садигиле колбулу суракты тӱрген аайлаштырзын деп јакылта берген. Анда 125 бала јӱрер садик келер јылдыҥ учына јетире тудулып калар учурлу. Алтай јурукчы Г. И. Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 150 јылдыгына учурлай оныҥ Оностогы музей-туразы орныктырылар. Кызыл-Ӧзӧктӧ јаҥы микрорайонныҥ ӱлекери белетелер.

Јондык транспортто Сбербанктыҥ «Мир» картазын тузаланып, јеҥилтелӱ јорыктаарыныҥ тӧлӧмирлери аайынча ӱлекердиҥ стартын ол кичӱ изӱ айда берген. Бу ӱлекер јеҥилтелӱ јеткилдештерди тузаланып турган граждандардыҥ јӱрӱмин јеҥилтер.

Рафтингле ӧткӧн телекейлик чемпионаттыҥ призерлорыла туштажу ӧйинде Олег Хорохордин Горно-Алтайскта гребной канал ла чакпынду суудагы спорттыҥ бӱдӱмдерин ӧскӱрери аайынча Сибирьдиҥ тергеелик тӧс јерин тӧзӧӧриниҥ аргаларын шиҥдеп кӧрзин деген јакылта берген.

Јуукта ӱредӱниҥ федерал министриле ӧткӧн туштажуда ол Российский академияныҥ Сибирьдеги бӧлӱгиниҥ «Алтайда ченелтелер ӧткӱрер јурт ээлеми» деп билим учреждениезиниҥ Шабалин аймакта тузаланылбай турган јерлерин муниципалитетке табыштырзын деген шӱӱлтеле окылу баштанган. Бу сурак чечилген соҥында, улус јадар туралар тударыла, јурт ээлемниҥ ӧзӱмиле колбулу кӧп тоолу сурактардыҥ аайына чыгар арга болор.

«Ак турада» јаантайын болуп тургандардыҥ ла јаҥныҥ органдарыныҥ ишчилериниҥ темдектегениле, јаҥы башкараачы келгениле колбой башкаруныҥ ижиниҥ аайы солынган. Озо ло баштап ишти бӱдӱрер дисциплина бийиктеген. «Иш – ол мениҥ јадын-јӱрӱмимниҥ бӱдӱми» — деп, Хорохордин айдат. Ол таҥкы тартпайт, ачу аш ичпейт, су-кадыгы бек, оныҥ учун јаантайын иштейт. Онызын бойы башкарып турган ишчилеринеҥ де некейт.

*  *  *

Галина ЗЫРЯНОВА,

И. З. Шуклинниҥ адыла адалган 6-чы таҥмалу лицейдиҥ директоры:

«Ӧзӱмниҥ командазы» деп адалган конкурс керегинде тергеебистиҥ јӱрӱминде не болуп турганыла јилбиркеп турган кажы ла кижи билер болбой. Конкурстыҥ туружаачыларын баалайтан, јеҥӱчилдерди талдаар ээжи-некелтелер чындык болор учурлу. Не дезе, кадрлар «решают все». Бу куру сӧстӧр эмес — ол бӱгӱнги кӱнниҥ некелтези. Бу конкурс республиканыҥ ӧзӱми учун санааркап, оны ӧзӱм алындырарына иштеерге јӱткиген улустаҥ турган команданы тӧзӧӧрине тебӱ берер учурлу. Командага киретен улус ӱредӱзи, ченемели, ичкери барарга јӱткимели ле туза экелери јанынаҥ бааланар учурлу.  

Алтай Республиканыҥ Ӧзӱмниҥ тӧс јери ачылар тушта темдектелген амадулар јӱрӱмде бӱткен соҥында, сӱрекей јакшы болор эди. Тергеениҥ кажы ла кижизинде республиканыҥ ӧзӱминиҥ стратегиязында туружар арга болзо, ол анда туружып тура, кандый да буудактар сеспезе, чокым ӱлӱзин јетирип ийзе, бу номенклатурный тӧс јер эмес, а чындап ла иштеп турган Тӧс јер, республиканыҥ ӧзӱминиҥ тӧзӧгӧзи боло берер эди.

Транспортный логистика ӧзӱм алынза, келер ӧйдӧ республика ӧзӱм алынар, ӱзеери федерал акчалар јилбиркедилер, туризм ӧзӧр, јаҥы иштеер јерлер, ыраак аймактардыҥ улузына јарамыкту айалгалар тӧзӧлӧр».

Насыр САЛМАХАЕВ,

АР-дыҥ су-кадыкты корыырыныҥ «Республикан эмчилик» деп бюджетный учреждениезиниҥ приемный бӧлӱгиниҥ заведующийи, врач-хирург:

«Авиаколбуны ӧскӱрери керегинде јакшы солун болды. Бу ӱлекер јӱрӱмде бӱтсе, Кош-Агаштаҥ ла Кӧксуу-Оозынаҥ Горно-Алтайсктӧӧн учуп келетени сӱрекей эптӱ болор эди. Ол јурттардагы аэродромдор орныктырылып, јаҥыртылган болзо, јакшы болор эди. 80-чи јылдарда канайда учканысты эске алынадым — сӱрекей эптӱ болгон. Иштеер јерлер де тӧзӧлӧр, туристтер де кӧптӧӧр эди.

«Ӧзӱмниҥ командазы» — јакшы программа. Бойыстыҥ кадрларысты ӧскӱрер, улус јадар јакшы јерлер ле акча иштеп алар айалгалар тӧзӧӧр керек. Мында јербойында чыккан, тергеедеги иштиҥ ле јӱрӱмниҥ айалгаларын билер улус иштезин деп. Јиит специалисттерге шеф-таскадаачылар јӧптӧӧр керек. Олор јииттерди ишке ууламјылаар ла бу улус учун каруулу болор эди.

Бис Медицинаныҥ ишчизиниҥ кӱнинде Олег Леонидович Хорохординле тушташканыс. Кадровый суракты кӧдӱргенис, перинатальный тӧс јер тудары керегинде куучындашканыс.

Ол јиит, келер ӧйдиҥ ченемелдӱ башкараачызы. Куру сӧстӧр айтпайт, кандый ла суракты тереҥжиде билерге кичеенет».

Людмила МАНАТОВА,

В. К. Плакастыҥ адыла адалган республикан гимназияныҥ директоры:

«Алтай Республиканыҥ Ӧзӱмниҥ тӧс јери – тергеебистиҥ ӧзӱмине јӱткиген кӧп тоолу улустыҥ, тӧрӧлчи кӱӱндӱлердиҥ јилбӱлери бириккен јер болор учурлу. Демократияныҥ тӧзӧлгӧзинде турган, Александр Васильевич Бердниковло јуук колбуда иштеген ле республикада бастыра тӧс ӱлекерлер ле учурлу керектер керегинде билер улус Тӧс јердиҥ ижинде эрчимдӱ туружат. Мынызы стратегияны тӧзӧӧринде бар ченемел-јаҥжыгуларды улалтарын јеткилдеер.

Удурумга башчы Олег Хорохординниҥ Майма аймакла јол-јорыктарыныҥ уч-турулталарына јаан ајару эдедис. Јакшы кубулталар болор, кӧп тоолу сурактар чечилер ле Александровкада школ тудулар, Сайдыс, Бӱлӱлӱ ле Александровка јурттарда јакшы инфраструктура тӧзӧлӧр деп иженедис.

Фермер ээлемдерге јӧмӧлтӧ јетирер деген јаан учурлу сурак кӧдӱрилген. Улус керектӱ болушты канайда аларын билбес. Андый болушты бастыразы алар аргалу болор учурлу. Улусты госјӧмӧлтӧни тузаланарына ӱредер керек.

«Ӧзӱмниҥ командазы» — јакшынак шӱӱлте. Социальный лифттер иштеер учурлу. Конкурста талдалган баштапкы улус Алтай Республикада кандый аргалар бар болгонын кӧргӱзер учурлу. Мынызы јаан керек. Улус тергеебисте ле јатсын ла мында ла иштезин».