Алтайдын Чолмоны

Озодогы тӧрӧӧндӧргӧ јолугып

05.07.2019

Алтай Республиканыҥ маймандар отогыныҥ чыгартулу улузы — Россияныҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ башкартузыныҥ качызы, Алтайдыҥ эл бичиичизи Бронтой Бедюров, тӱӱкичи Олег Майчиков, Оҥдой аймакта Балдардыҥ јайаандыгыныҥ тӧс јериниҥ ӱредӱчизи, јурукчы Борис Киндиков наймандардыҥ кичӱ изӱ айдыҥ 14-15 кӱндеринде Кыргызстан Республиканыҥ Кадамжай калазында ӧткӧн јуунында турушкан.

Бу солун јол-јорык керегинде Олег Владимирович Майчиков куучындайт.

–Кадамжай – Кыргызстанныҥ сыраҥай тӱштӱгинде, Узбекистанла гран-кыйудагы Баткен областьтыҥ тӧс калазы. Бу јерде 80 муҥ кире наймандар јуртап турган эмтир. Киргизияда наймандардыҥ тоозы 250-300 муҥ кире кижи деп айдышкан.

Конференция Чингис каанныҥ империязында атту-чуулу найман черӱ башчы, ойгорчы, кӱӱчи Кет Буканыҥ кӱӱ-кожоҥыныҥ 790 јылдыгына учурлалган. Ондо Казахстанныҥ, Узбекистанныҥ, Таджикистанныҥ, Китайдыҥ наймандарыныҥ элчилери турушкан. Россиядаҥ бис ӱчӱ болгоныс.

Јуунда билимчилер наймандардыҥ тӱӱкизи ле культуразы керегинде јетирӱлер эткен. Бронтой Янгович Таян-каанныҥ уулы Кучлук (Кушлук, Кучулук) каан керегинде кыргыс тилле јетирӱ эткен.

–Конференция кайда ӧткӧн?

–Кадамжай каланыҥ Культура байзыҥында. Мында 500 кижи отурар зал јык толо болгон. Јуунныҥ кийнинде чыгып келзеес, тепсеҥ база толтыра улус. Бронтой Янговичле эзендежерге, фотого тӱжерге турган улус очередьте. Оны улус сӱрекей тооп, «тӧр ака» деп адап турганын кӧрдис.

Курултайдыҥ экинчи бӧлӱги Кӧк-Мойнак деген јайлуда ӧткӧн. 20-деҥ ажыра кийис айылдар тургузылган элбек јерде ойын-кӧргӱзӱлер, спорттыҥ маргаандары ӧтти. Ӧскӧ эл тергеелердеҥ келген айылчыларды солун ла кереес јерлериле таныштырган јорык база болгон.

–«Кет Буканыҥ кожоҥы» деп айдарыҥда, бу не кижи ле 700 јылдаҥ ажыра ӧйгӧ ундылбас кандый кожоҥго учурлалган јуулыш?

–Кет Бука (бичиктерде анайда ок Кит Бука, Китбуга, Кетбуга-нойон деп адалат) – Чингис каанныҥ черӱ башчыларыныҥ бирӱзи болгон найман кижи. Чингис каанныҥ баркызы Кулагула Орто Кӱнчыгыштыҥ ороондорын – Иранды, Иракты, Сирияны, Персияны јуулаарында турушкан. 1260 јылда Палестинаныҥ јеринде, Иерусалимнеҥ тӱштӱктей јаткан Айн-Джанута деген јерде, Египеттиҥ Бейбарска ла Кутузка баштаткан мамлюктарыла јуу-согушта олјого кирип ӧлтӱрткен.

Тӱӱкиде Кет Буканыҥ улу ойгорчы, шӱӱлтеечи, кӱӱ-комусчы болгон ады арткан. Ол Кулагуныҥ балдарын бичикке ӱреткен јетирӱлер бар.

Албатыда чактарга айдылып келген кеп-куучынла, Чингис каанныҥ уулы Джучи куландарга аҥдап турарда, ӱӱрдиҥ башчызы болгон Аксак Кулан оныҥ адына табарган ла каанныҥ уулы аттаҥ јыгылып ӧлгӧн. Джучиниҥ божогоны керегинде јетирӱни адазына айдарга кем де тидинбей турган, не дезе, јаман јетирӱ экелген кижини ӧлтӱрер јаҥду болгон. Улу ойгорчы ла јалтанбас баатыр Кет Бука кайыҥнаҥ топшуур јазап алала, Чингис каанга бойы барган. Каанныҥ: «Не керектӱ келгеҥ, ойгорым?» деген сурагына нени де айтпай, ол топшуурыныҥ ойыныла куландарга аҥдашты, олордыҥ качып маҥтаганын, аттардыҥ сӱрӱшкен тибиртин, Джучиниҥ аттаҥ јыгылганын сӧс јогынаҥ јетирген. Уулыныҥ божогонын Чингис каан оҥдоп ийген, је коркышту јетирӱни экелген кижи бир де сӧс айтпаган учун, оныҥ топшуурын кезедип, «оозына» кайылткан корголјын урзын деп јакыган. Топшуурда (домбрада) ойдык мынайда табылган деп айдыжат. Тӱрк калыктарда «Аксак Кулан», «Ай-ханым» деген ле ӧскӧ дӧ јарлу кӱӱлер бу керегинде чӱмделген.

–Ондогы маймандар слерге тӧрӧӧнзиди бе, канча чактарга тили, јаҥы ӧскӧ болуп калган улус болбой?

–Эйе, мусульман јаҥду. Кыргызтардыҥ тили биске јуук. Озогы алтай сӧстӧр танылып турар. Темдектезе, ӧлӧҥди олор «от» деп айдып турган эмтир. «Одор» деген сӧс «оттоҥ» бӱткен. Отты база от деп айдып јат. «Бис 800 јыл мынаҥ кайра Кушлук каанла кожо Алтайдаҥ келгенис» деп айтканын канча катап укканыс. Оныҥ учун биске ајару да, тоомјы да аҥылу болгон. Алтай деп јаҥыс Туулу Алтайды эмес, эмдиги ӧйдӧ канча ороондордыҥ эл-тергеезине кирген элбек јерлер адалганын оҥдоор керек.

XII-XIII чактарда наймандардыҥ эл-тергеези — государствозы Орхон суудаҥ ала Кара Эрчиштиҥ бажына јетире болгон не. Олор Тӧс Азияныҥ эҥ јуучыл, кӱчтӱ, бойы бичик-таҥмалу кӧчкӱн калыктарыныҥ бирӱзи болгон.

Чингис каан монголдорды бириктиреле, каандыгын элбедип турарда, олорго бакпай, јаҥыс наймандар удура јуулашкан. 1204 јылда монголдор наймандардыҥ Тайан кааныныҥ (бойыныҥ ады Бай-Бука эмезе Тайбука), 1206 јылда (кезик јетирӱлерле 1202 јылда) дезе Буюрук каанныҥ черӱзин оодо соккон. Тайан каан ла Буюрук каан наймандардыҥ Инанч кааныныҥ уулдары болгон. Тайан каан бу јуу-согуштарда божогон. Оныҥ уулы Кучулук каан Хангайдаҥ Алтай јаар ырбаган ла монголдорго оодо соктырткан меркиттердиҥ, кереиттердиҥ арткан-калганыла биригип, Чингис каанныҥ истежип келген черӱзиле Бухтармада јуу-согушта јеҥдирткен. Наймандардыҥ арткан-калганына Семиречье јаар качарга келишкен. Тянь-Шань ла Памир туулардыҥ ӧзӧгинде, Алатау кырлардыҥ эдегинде эмди јаткан наймандар Кучулуктыҥ аргадап алган јонынаҥ ӧзӱп чыккан.

Сӧс келижерде, Кучулук Тӧс Алтайдаҥ, Туулу Алтайдаҥ келген деген эрмек бар. Кӱӱнзеген кижи маймандар, олордыҥ каандары, тӱӱкизи керегинде Интернеттеҥ кандый ла јетирӱлерди таап алар аргалу.

–Эмдиги ӧйдӧ маймандар (найман деп айтпай, алтайлап ла айдайын) кайда бар, Олег?

–Эмдиги тӱрк калыктардыҥ ончозына јуугында – каракалпактарда, ногайларда, татарларда ла оноҥ до ӧскӧлӧринде майман кан бар. Казахтардыҥ 10% ажыразы – 1,5 миллион кижи – маймандар деген јетирӱлерди кычыргам. Олор буряттарда, якуттарда, Китайда ла Монголияда, Узбекистанда, Таджикистанда, Афганистанда ла о. ӧ. эл тергеелерде јаткан калыктардыҥ ортозында бар…

–Алтай Республикада маймандар канча кире не?

–Бу јанынаҥ чокым чоттомолдор јок. 1897 јылдыҥ тооалыжыла, Алтайдыҥ јети тӧчининде јаткан 36 сӧӧктӧҥ маймандар, тодоштордыҥ ла иркиттердиҥ кийнинде, тоозыла ӱчинчи јерде турган –1912 кижи болгон. Тургуза ӧйдӧ республикада маймандар Оҥдой, Шабалин, Кӧксуу-Оозы аймактарда чук јадат. Текши тоозын бодоштыра чоттозо, 10 муҥ кире кижи болгодый.

–Кеп-куучындарла, алтайыстыҥ кӧп саба маймандары 17-18 чактарда Эрчиштеҥ келген.

–Туваныҥ тӱӱкизи керегинде бичиктерде 1600-чи јылдардыҥ бажында «Самарган Ыргай со своим улусом перекочевали на берега Катуни» деген јетирӱ бар. Буюрук каан монголдорго оодо соктырала, эмдиги Тува јаар качканы тӱӱкиде айдылат. Оҥдой аймактыҥ Кулады јуртыныҥ јеринде Самарган деген кыр бар. Азыйда Чамал аймакта маймандар кӧп болгон. Майман сӧӧктӱ совет алтай бичиичи Павел Васильевич Кучияктыҥ угы-тӧзин кӧргӧжин, ондо Самаргай Ыргай деген кижи чыгып јат. Ондо Талайшикши ле Талаймерген деген уулдар болгон. Талайшикшизи темир согор ус болгон, Талаймергени – кӧмӱр кӱйдӱрер. Бу монголдорло јуулажып ла качып, Алтайына 400 јылдыҥ бажында келген маймандар болор бо?

Јаҥыс та маймандар эмес, кыпчактар, тодоштор, тӧӧлӧстӧр, меркиттер, туматтар, Алтайдыҥ ӧскӧ дӧ кӧп лӧ ас тоолу сӧӧктӧри тӱӱкизин шиҥдеп, казынып келзе, туулар ортодо кичӱ Алтайдыҥ оок калыгы эмес, јаркынду тӱӱкилӱ, тереҥ тазыл-тамырлу јаан Алтайда, Тӧс Азияда јаткан калыктардыҥ ук-тукумы болгоныс чыгып келер.

Бу јол-јорыкка барып келерге, озо чакта тӧрӧӧндӧргӧ јолугарга болушкан ага-карындаштарыска: Семен Тузачиновко, Чагаш Бардинге, Родион Букачаковко, Андрей Мунатовко, Сергей Тобоевке, Эрчим Сарбашевке, Анатолий Атаровко, о. ӧ. јаан быйанысты айдадыс.

Светлана КЫДЫЕВА куучындашкан