Алтайдын Чолмоны

Олег Хорохордин таланыҥ јайзаҥдарыла тушташты

23.07.2019

Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱреечи Олег Хорохордин калада алтай ук-тӧстӧрдиҥ јайзаҥдарыла, онойдо ок эл-јондыктыҥ ӧскӧ дӧ чыгартулу улузыла тушташты.

Туштажуны ачып тура, ол келген ончо улуска јаан алкыш-быйанын айтты. Таланыҥ удурумга башчызыныҥ айтканыла, ада-ӧбӧкӧлӧрдиҥ јаҥжыккан јаҥжыгуларын, чӱм-јаҥын баалап тоогоны Алтайдыҥ ар-бӱткенин, байлыгын корып алар јаан арга болуп јат. Ӧс тургун калыктыҥ ар-бӱткенге чебер ле каруулу болгонын республикада амыр-энчӱ јуртап јаткан башка-башка укту-тӧстӱ калыктардыҥ чыгартулу улузы база акту кӱӱндеринеҥ јӧмӧп јатканы јарамыкту.

«Таланыҥ башкараачызы болуп тура, бу ончо байлыкты чебер корып, је ол ок ӧйдӧ ичкери ӧскӱрерин бойымныҥ тӧс лӧ каруулу керегим, ижим деп кӧрӧдим. Ичкери ӧзӱм кайкалга бодолду ар-бӱткендик объекттерге, экологияга, эл культурага, кӧгӱс байлыкка ла агару, байлу јерлерге бир де каршузын јетирбезин деген амадула ондый эптӱ ле теҥ-тай эп-арганы табары сӱреен керектӱ» — деп айтты.

Олег Хорохордин туштажуныҥ туружаачыларына республиканыҥ ичкери ӧзӱми, јаан јолы јанынаҥ тӧзӧлгӧн программа керегинде айтты. Шак бу программа «јондык» учурын алынып ийди — јондык, онойдо ок каланыҥ эл-јоны бу программага бойлорыныҥ шӱӱлтелерин кийдирет. Темдектезе, ичкери ӧзӱмниҥ 7 јаан ӱлекериниҥ бирӱзи — Алтаистиканыҥ ла тюркологияныҥ тӧс јерин тӧзӧӧри, иштедери. Шак бу тӧс јерде алтаистика ла тюркология бӧлӱгиниҥ јаан учурлу шиҥжӱлӱ ижи ӧткӱрилер. Бӱгӱнги ӧдӱп јаткан туштажуныҥ адакы турултазы база бу да ӱлекерге кирет.

Туштажу ӧйинде тоҥжоондордыҥ тоомјылу јайзаҥы Иван Охрин јайзаҥдардыҥ баштаҥкайыла алтай калыктыҥ орус каандыкка киргениниҥ тӱӱкилик учуры јанынаҥ айтты. Республикада бала каан Елизавета Петровнага учурлалган кереес бар. Бала каан 1756 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 2-чи кӱнинде јараткан јарлыгыла Россия каандыгына алтай калыкты алары јанынаҥ Сибирь администрацияга јӧбин берген. Тоҥжоондордыҥ јайзаҥы эмдиги ӧйдиҥ тӱӱкизи јанынаҥ айдып тура, Горно-Алтайский автономный областьтыҥ башкараачызы, государственный ишчи Михаил Карамаевтиҥ эземин кереестеп, оныҥ монументин тургузары јанынаҥ шӱӱлтезин айтты. И. Охрин мынаҥ да ары мындый туштажулар улай ла ӧтсин деп кӱӱнзеди. Оныҥ темдектегениле, мындый ачык-јарык, тӧзӧмӧлдӱ туштажу баштапкы катап ӧткӧн.

Олег Хорохординниҥ чокымдаганыла, таҥынаҥ да, ӧмӧ-јӧмӧ дӧ мындый туштажулар мынаҥ да ары улай ла болор: «Мен бодозом, бу сӱреен керектӱ, тузалу. Экијандай колбулар кыска ӧйдиҥ бажында ла ӧдӱп турар».

Кӧбӧк сӧӧктӱлердиҥ чыгартулу кижизи Таукен Яйтынов бойыныҥ куучын-эрмегинде калыктыҥ тилин, культуразын ла чӱм-јаҥын корып алары келер ӱйелерге сӱреен керектӱзин чокымдады. Бӱгӱнги кӱнде балдарга учурлалган чыҥдый чӱмдемел бичиктер јетпей јатканын база темдектеди. Бюджетти тургузар тужында бу ууламјыга керектӱ акча-манаттыҥ кеми кӧдӱрилери јанынаҥ ол бойыныҥ ижемјизин айтты.

Куучын-эрмек онойдо ок каланыҥ ла талалык кӧдӱриҥилерди белетеп ӧткӱреринде  оныҥ чӱм-јаҥла колбулу бӧлӱги јанынаҥ база болды. Кӧдӱриҥилердиҥ чӱм-јаҥла колбулу шак мындый бӧлӱги сӱреен учурлу. Нениҥ учун дезе мында јаҥжыккан јаҥжыгулар, чӱм-јаҥ элбеде кӧргӱзилет. Онойдо ок бӱгӱнги кӱнде бу учурлу ууламјыдагы байлык ченемелди чеберлеп, оноҥ ары тереҥжиде, элбеде апарары база каруулу иш. Келер ӱйелерге керектӱ. Бӱгӱнги јашӧскӱрим тилиниҥ, культуразыныҥ, чӱм-јаҥыныҥ учурын мындый кӧдӱриҥилердеҥ кӧргӧни, ӱренгени, таскаганы сӱреен јарамыкту деп куучын-эрмекте темдектелди.

Таланыҥ башчызыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱреечи бу јолду шӱӱлтени јӧмӧп јаратты. Оныҥ темдектегениле, алтай тил аайынча ӧткӧн советте бичиктерди тӧрӧл тилле кепке базары јанынаҥ сурак кӧрӱлген. Балдарга керектӱ бичиктер јанынаҥ куучын база ӧткӧн, керектӱ, чокым јакылталар берилген.

Шабалин аймактаҥ очылардыҥ чыгартулу кижизи, аймактыҥ эл башчызы болгон Семен Делдошпоев тургуза ӧйдӧ республиканыҥ Бичиичилер отогында иштеер кып јок деп айтты. Онойдо ок иштиҥ улузыныҥ, озочылдардыҥ тоомјызын кӧдӱрери, ишмекчи профессиялардыҥ учурын элбеде јартаары јанынаҥ бойыныҥ шӱӱлтезин айтты. Семен Кымовичтиҥ алкы бойыныҥ шӱӱлтезиле: «Кажы ла аймакта иштиҥ улузына кереестер тургузылар учурлу. Онойдо ок кадровый политика јанынаҥ суракта, кыйалта јогынаҥ паритет, теп-теҥ айалга болор учурлу». Куучын-эрмегиниҥ учында ол башчыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱреечи Олег Хорохординге ачык-јарык айалгада ӧткӧн эрмек-куучын учун быйанын айтты.

Олег Хорохордин Бичиичилердиҥ биригӱзиниҥ отурар, иштеер јери јанынаҥ сурак кӧрӱлет, шӱӱжилет деп айтты. Нениҥ учун дезе бу сурак аайынча баштанулар болгон. Кадровый сурак јанынаҥ: «Мениҥ билеримле, паритет бузулбай јат ла ол бузулбас — мен ондый ишти чокым темдектебейдим» — деп угусты.

Туштажуда јурт ээлемди јӧмӧӧри, ар-бӱткенге каршуны јетирерин јабызадары јанынаҥ бойыныҥ сӧзин, шӱӱлтезин маймандардыҥ јайзаҥы Семен Тузачинов айтты. «Ичкери, ӧрӧ ӧзӱп баратаныныҥ эп-аргазы бӱгӱнги кӱнде јурт ээлем ле туризм деп айдарга јараар. Је ол ок ӧйдӧ тӧс амаду, керек — ар-бӱткенди корып алары. Бӱгӱнги кӱнде республикага ӧрӧ ӧзӧргӧ, балансты буспазынаҥ, мындый ууламјыларды аҥылап кӧрӧдим. Мында сырьены — этти, сӱтти, мӧтти, эм-том ӧлӧҥди, аҥныҥ мӱӱзин, сууны, суузындарды билгир ле чыҥдый белетеери. Туризмниҥ ӧзӱминде тӧс ајаруны экотуризмге, этнический туризмге, «јажыл тураларга» эдер керек. Биске онойдо ок санаторно-курортный комплексти база ӧскӱрер керек» — деп, удурумга башчы айтты.

Улаган аймактыҥ ас тоолу тургун калыгы телеҥиттердиҥ «Такылган» деген общиназыныҥ башкараачызы, тӧӧлӧстӧр отогыныҥ чыгартулу кижизи Айдар Тазрашев туштажуныҥ јаан учурын аҥылап темдектеди. «Аайына чыккадый сурактарга бис бойыстыҥ иштеп јаткан ижисте  јаантайын учурап јадыс. Је бу сурактарды таланыҥ башкартузыла туштажып шӱӱжери, кӧрӧри сӱреен керектӱ. Мен сананзам, бистиҥ ыраакта турган јурттарыста јакшы колбу ла Интернет болзо, таланыҥ ончо улузына башка-башка јерлердеҥ јолго чыгары мынаҥ ары астаар эди. Онызы дезе ӱзеери чыгымдарды да болдыртпазы јарт ине.

Јаан јашту, тоомјылу аксагалдардыҥ айткан сӧзи, шӱӱлтелери алтай тилди, чӱм-јаҥды, јаҥжыгуларды корып чеберлеерине јаҥыс ла тузазын јетирер эди» — деп, Айдар Тазрашев айтты.

Туштажуда онойдо ок куучын-эрмекти АР-дыҥ Јондык палатазыныҥ, ОНФ-ныҥ талалык штабыныҥ турчызы, чаптылардыҥ чыгартулу кижизи Борис Алушкин, тоҥжоондордыҥ јарлу јондык-политикалык ишчизи Степан Тюхтенев, маймандардыҥ чыгартулу кижизи Чагаш Бардин, АР-дыҥ депутады, тодоштордыҥ чыгартулу кижизи Геннадий Сумин, иркиттердиҥ јайзаҥы Василий Кудирмеков ло ӧскӧлӧри де айттылар. Ачык-јарык туштажуныҥ туружаачылары Олег Хорохординле таланыҥ социально-экономикалык ӧзӱмин ле јондык-политикалык айалгазын ӧмӧ-јӧмӧ шӱӱштилер.

К. Пиянтинова

А. Тырышкинниҥ фотојуругы