Алтайдын Чолмоны

«Ӧй кубулып, бойыныҥ сурактарын тургузат…»

06.08.2019

Алтай Республиканыҥ ич политиказыныҥ, јонјӱрӱмдик бӧлӱгиниҥ, ӱредӱликтиҥ, су-кадыкты корыырыныҥ ла культураныҥ сурактары – ол республикада кажы ла кижиниҥ де, текши тергеениҥ де јадын-јӱрӱмине камаанду эҥ јаан учурлу сурактар. Алтай Республиканыҥ министрлер кабинединде бу сурактар учун каруулу ишти Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызы Наталья Михайловна Екеева бӱдӱрет. Ол бистиҥ тергееде де, ороондо до государственный ла политический иштерде ченемелдӱ, билгири јаан ишчи. Бу јаан учурлу сурактар јанынаҥ тергеедеги бӱгӱнги айалга керегинде куучынды Наталья Екеевала ӧткӱрдис.

– Наталья Михайловна, тургуза ӧйдӧ аймактарда «Ийделӱ Алтай» деп муниципал форумдар эрчимдӱ ӧдӱп туру. Бу јаан иштиҥ амадузы кандый, келер ӧйдӧ сакылталу турулталары кандый болор?

– Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱреечи Олег Леонидович Хорохординниҥ баштаҥкайыла тергееде «Алтай Республиканыҥ ӧзӱминиҥ тӧс јери» тӧзӧлгӧн. Оныҥ амадуларыныҥ тоозында республиканыҥ эл-јонын јериниҥ ӧзӱминиҥ программазын тургузарында туружарына јилбиркедип тартары. Онойдо ок республиканыҥ ченемелдӱ ле баштаҥкайлу улузынаҥ «Ӧзӱмниҥ командазы» тӧзӧлгӧн. Олордыҥ амадузы – республиканыҥ беш јылга ӧзӱминиҥ программазын тургузары. Форумдар дезе бу программага тергеениҥ эл-јоныныҥ шӱӱлтелерин, ајару эткен курч сурактарын элбеде кийдирер амадула ӧткӱрилет. Бӱткӱл тергеениҥ ӧзӱминиҥ программазын тегин эл-јон эмес, специалисттер тургузар учурлу деп, бу баштаҥкайды јаратпай да тургандар болгон. Је программа эл-јонныҥ јадын-јӱрӱмин јарамыкту, јеткил ле эптӱ эдерине ууламјылу тургузылып јат. Эл-јонго јакшы, јарамыкту айалгада јуртаарга, иштеерге ле бала-барказын азырап чыдадарга не јетпей јат, не буудак эдип јат – оны угары учурлу. Элбек, текши сӧстӧрлӧ тургузылган программаларда чокым не керегинде айдылганы, неге учурлалганы јарт эмес те болуп јат.

Форумдарда кажы ла кижиге јуук сурактар айдылат: балдардыҥ садиктери, јолдор, чыҥдый суула, медицинала јеткилдештер… Олег Хорохордин программада тӧс јети ууламјы темдектеп алган. Эмди аймактарла јол-јорыктарда, муниципал форумдарда улустыҥ шӱӱлтелери ајаруга алынза, олор кубулары јарт. Темдектезе, Шабалин аймакта јолдорды јазаар, тӧс јурттыҥ јолдорын јакалай јарыткыштар тургузар сурактар тургузылат. Апшыйакту–Каспа јаар, Јекјиектӧӧн лӧ бу јурттыҥ ичинде јолдор. Чакырды ажыра јол јазалары темдектелет.

Онойдо ок јуртээлем производствоныҥ сурагы курч турат. Јурт ээлемдерге иштеерге јерлер једишпейт, Чаргыдагы ченелтелӱ ээлемниҥ јерлерин јурт ээлемниҥ ишчилерине ӱлештирер сурактыҥ аайына чыгар иштер ӧдӧт. Онойдо ок иштеп алган сырьены, продукцияны садарыныҥ, јербойында не-неме иштеп аларыныҥ сурактары тургузылат. Курч сурактар – ол јолдор јазаарыныҥ ла јурт ээлемди ӧскӱрериниҥ сурактары. Бу ууламјыларды, алдындазына кӧрӧ, бийик кеминде ӧскӱрерине база ајару эдер керек. Јонјӱрӱмдик учурлу сурактар – ол балдардыҥ садиктери, медицинаныҥ ла ӧскӧ дӧ јеткилдештердиҥ чыҥдыйын бийиктедери. Форумдарда айдылган, кӧдӱрилген сурактар уч-турултазында тергеениҥ ӧзӱминиҥ текши программазына кирери учурлу.

– Јербойында јуртээлем продукция эдип чыгарар сурак туку качаннаҥ бери турат. Бойыныҥ сырьезынаҥ аш-курсак ла ӧскӧ дӧ не-неме эдип чыгарарын озогызынаҥ бийик кеминде ӧткӱрер деген суракты Слер чокымдап ийзеер.

– Јербойында продукция эдип чыгарар сурак удаган. Је продукцияны чыҥдыйы јанынаҥ бийик кеминде эдери база курч сурак. Јурт ээлемдердиҥ ижиниҥ материально-технический јанынаҥ, ол тоодо механизацияла јепселгенин, алдындагы ӧйдӧ јерлерди кургадарыныҥ ла сугарарыныҥ ченемелин орныктырарыныҥ, јуртээлем ишчилердиҥ федерал программаларда эрчимдӱ туружарыныҥ сурактарына ајару керек. Темдектезе, Чаргыда сӱтле иштеер заводто чыҥдый сыр, сарју аларга чыҥдыйы бийик сӱт једишпей јат. Чыҥдый сӱт болзын деп, уй-малды чыҥдый азыралла азыраар керек. Ол ок ӧйдӧ продукцияны иштеп аларыныҥ чыгымынаҥ оны садар баазы јабыс болбозын кичеер керек. Мында кооперативтер тӧзӧгӧни јакшы болор эди.

– Слердиҥ молјулу ижигерге тергеениҥ јонјӱрӱмдик бӧлӱгиндеги јаан каруулу иштер, объекттер база кирет. Ол јанынаҥ нени айдараар?

– Јӱрӱмниҥ кубулганыла, ичкери ӧзӱмиле коштой јонјӱрӱмдик бӧлӱк база улайын кубулат, оныҥ учун бу бӧлӱктиҥ айалгазы улайын ла ајару некейт. Кӧп ууламјыларла федерал нацӱлекерлер иштейт, олор аайынча тергееде јолдыҥ карталары тургузылат. Карталар дезе балдардыҥ, эл-јонныҥ тоозынаҥ, кандый объект качан тудулганынаҥ ла качан ремонтолгонынаҥ камаанду тургузылат. Республиканыҥ ӧзӱминиҥ программазында культураныҥ ӧзӱми база темдектелет. Республика культура аайынча ӱч нацӱлекердиҥ ончозында туружат. Культураны ӧскӱрерине акча-манат салылат. Бистиҥ тергеениҥ культуразы бай ла јӱзӱн-башка. Оны корыыры ла ӧскӱрери каруулу керек. Культураныҥ јурттарда тураларына ремонт эдер, кажы ла муниципалитетте культураныҥ учреждениелерин кӱӱлик ле ӧскӧ дӧ јепселдерле јеткилдеер керек. Программада беш аймакты (Улаган, Кош-Агаш, Турачак, Кан-Оозы ла Кӧксуу-Оозы) автоклубтарла јеткилдеери (бир автоклубтыҥ орто баазы 5 млн салковой), Кӧксуу-Оозы ла Кош-Агаш аймактарда текши баазыла 15 млн салковойдыҥ модельный библиотекаларын тӧзӧӧри темдектелет. Јаҥы Белтирдеги Культураныҥ 150 јерлӱ туразын тударына 10,7 млн салковой чыгарылган. Шабалин аймакты алза, Культураныҥ Каспадагы туразында, албаты јайаандыгыныҥ Чаргыдагы туразында ла база тӧрт аймактыҥ Онос, Кӱпчеген, Кайрукун ла Телеҥит-Сортогой јурттарында капремонтко. Культураныҥ бу тӧрт лӧ Каспадагы тураларга капремонтко текши тоозыла 38,2 млн салковой чыгарылган. Айдарда, автоклубтарга ла капремонтко текши тоозыла 62 млн. салковой чыгарылат.

РФ-тыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ ордынчызы Ольга Голодец тергееге келип јӱрерде, культураныҥ ла кеендиктиҥ колледжиниҥ материально-технический тӧзӧгӧзин јаанадары, Эл музейди ле Эл библиотеканы ремонтооры керегинде куучын ӧткӧн. Бу иштерди бир уунда эмес, ээчий-теечий бӱдӱрерис. «Чаҥкыр Алтай» театрды орныктырып алдыс. Калыктыҥ Эл Ойын ла «Алтайдыҥ суучактары» байрамдары ороонныҥ эҥ артык эл байрамдарыныҥ тоозына кирди. Олорды онлайн ажыра кӧргӱзери пландалат.

Ӱредӱлик ле билим јанынаҥ айтса, республика эки нацӱлекерде («Ӱредӱлик» ле «Демография») туружат ла сегис тергеелик ӱлекер тургузып иштейт. Ол тоодо «Ӱредӱлик» нацӱлекердиҥ јети ӱлекеринде ле «Демографияныҥ» бир ӱлекеринде туружат. 2019 јылда федерал бюджеттеҥ 1474,0 млн салковойдыҥ субсидиязына јӧптӧжӱ тургузылган. Тергеелик ӱлекерлердиҥ тоозында «Бӱгӱнги школ», «Балдарлу билелерди јӧмӧӧри», «Јондык эрчим» ле «Јиит профессионалдар», «Кажы ла баланыҥ једими». Бу ууламјыларла кӧп иштер ӧткӱрилет ле ӧткӱрилери темдектелет. Темдектезе, балдарлу билелерди јӧмӧӧр ӱлекерле балдардыҥ садиктеринде консультациялардыҥ 15 тӧс јери тӧзӧлгӧн. Олордо ада-энелерге психолого-педагогикалык, методикалык ла консультациялык болуш јетирилет. «Јонјӱрӱмдик эрчим» ӱлекерле балдар ла јашӧскӱрим ортодо волонтерствоны, олордыҥ јайалталарын ӧскӱрер амаду тургузылат. 2024 јылга јетире эл-јонныҥ 20%, јашӧскӱримниҥ 45% доброволецтердиҥ ижине, студенттердиҥ 70% студенттердиҥ клубтарында ишке тартары пландалган. Тергееде волонтерлордыҥ кыймыгузыныҥ сурактары аайынча координационный совет тӧзӧлгӧн. Беш туштажуда 200 студент турушкан. «Јиит профессионалдар» — профессионал ӱредӱни јаҥыртары, ол тоодо адаптивный, практикалу ла ээлгир программаларды бастыра профессионал ӱредӱлӱ организацияларга 2024 јылда кийдирери пландалат. «Кажы ла баланыҥ једими» — 2024 јылга јетире балдардыҥ 80% ӱзеери ӱредӱле јеткилдеер, ӱзеери ӱредӱниҥ чыҥдыйын ла эп-аргаларын јаҥыртар амаду тургузат. Федерал бюджеттеҥ бу ӱлекерге 119,8 млн салковой чыгарылары темдектелген. «Эпшилерди ишле јеткилдеерине јӧмӧлтӧ — 3 јашка јетире балдардыҥ дошкольный ӱредӱзине айалга тӧзӧӧр» ӱлекерле 2021 јылга јетире дошкольный ӱредӱ берер 22 объект тудары пландалат. 2018 јылдаҥ бери 6 ондый объект тудулат ла быјыл табыштырылар. Федерал бюджеттеҥ текши тооло 1039,4 млн салковой чыгарылар.

– Бистиҥ республикада ондор тоолу национальностьтор јуртайт. Тергеебис калыктар, культуралар, мӱргӱӱл јаҥдар ла конфессиялар ортодо амыр айалга турумкай турганыла аҥыланат. Бу государственный политикадаҥ камаанду јаан учурлу иш база Слердиҥ молјулу, каруулу ижигер, Наталья Михайловна…

– Эйе, бистиҥ тергееде 90-ноҥ ажыра нациялар, ук улус јуртайт. Республика калыктар ортодо, культуралар ла конфессиялар ортодо јакшы айалгазыла аҥыланат. Оныҥ шылтагы – тергееде башка-башка ук калыктар чактарла коштой јуртап, культуразыла, јаҥжыгуларыла ӧдӱжип, байып, тӧрӧӧнзижип калганында. Тергеениҥ башкарузы бу јакшынак јаҥжыгуны быжулап, нациялар ортодо ишти бир ууламјылу ӧткӱрерге национальный политиканыҥ ла јондыкла колбулардыҥ комитедин тӧзӧгӧн, Најылыктыҥ туразы ачылган. Тергеениҥ бӱдӱреечи јаҥыныҥ ла нациялардыҥ јондык биригӱлериле кӱнӱҥги, бир чук ижи јакшы турулта берет.

– Слер культуралар, нациялар ортодо колбуларды тыҥыдар амадула тергееде нациялардыҥ культураларыныҥ тӧс јерин тӧзӧӧр баштаҥкай эткенеер. Ол керегинде куучындап берзеер?

– Ондый тӧс јер ачар шӱӱлтени јондык биригӱлер айткан. Ондо бу организациялар, биригӱлер туштажып, јӱзӱн-башка керектер, туштажулар, кӧрӱлер, кӱрее-куучындар ӧткӱрер аргалу болор. Најылыктыҥ туразында зал кӧп керектерге тапчы болуп турганын јӱрӱм кӧргӱсти. Ондый тӧс јер тудар јер «Чаҥкыр Алтайдыҥ» јанында. Оны тудары культураныҥ ӧзӱминиҥ программазында бар. Оны онойдо ок РФ-тыҥ культуразыныҥ министерствозы, тергееде јуукта ишмекчи јорыкла келип јӱрген Ольга Голодец база јӧмӧгӧн.

База бир баштаҥкай – ол Алтаистиканыҥ ла тӱркологияныҥ тӧс јерин тӧзӧӧри. Алтай тӱрк калыктардыҥ тӱӱкилик тӧрӧли болуп турган адында ондый алтаистика ла тӱркология јанынаҥ билим-ӱредӱлӱ ле культуралык тӧс јер (јаҥжыккан алтай культураныҥ тӧс јери) бисте болор учурлу. Бу ӱлекер эмди тура санаада, је оны Олег Леонидович јӧмӧп турган.

– Куран ай — ӱредӱлӱ организацияларды ӱредӱлӱ јаҥы јылга белетеер ӧй. Мында иш кандый кеминде ӧдӧт?

– Бу иш јылдыҥ ла ӧдӱп јат. Кочкор-тулаан айларда ла бу ишти ӧткӱрери јанынаҥ јолдыҥ картазы тургузылат. Јаҥы ӱредӱлӱ јылга белетенери ле ремонт ӧткӱрери аайынча тӧзӧлгӧн группаныҥ эки јаан јууны ӧткӧн. Тергеениҥ ончо ӱредӱлӱ организацияларыныҥ сыгын айдыҥ 1-кы кӱнине белени башка-башка. Паспартыда школ ӧйинде тудулып, ишке табыштырылар учурлу. Ӱстиги-Апшыйактуда школдыҥ туразы планла 2020 јылда табыштырылар керек, је башкару балдар келиштире јазалган тураларда ӱренип турганын оҥдоп, тӧс туразын быјыл јетире тударга јат. Капитальный ремонт керексип турган школдор бар. Мыйтуда школдыҥ стенелери јарылып туру, јаҥы школдыҥ ӱлекер-сметалу документтерин јазадар керек. Школдорды бир сменала ӱредерине кӧчӱрерге бюджетте акча салылган, јаҥы 19 школ тудар керек. Шабалинде школ тапчы боло берген, оны нацӱлекерле тудары пландалат. Бистиҥ кӧп школдор бӱгӱнги некелтелерге келишпей јат. Эмди спортзалду, курсак азар, азыраар јерлерлӱ, спортплощадкалу школдор тудар јаан программа керек.

– Куучын-эрмек учун јаан быйан, Наталья Михайловна. Тузалу ижигер турулталу болзын!

 Н. Бельчекова