Алтайдын Чолмоны

Азыралды артыгынча белетейт…

20.08.2019

Редакцияныҥ кандый бир ээлем керегинде бичимел белетезин деген јакылтазын алып, эҥ јуук ээлемдердиҥ бирӱзи — Майма аймактыҥ Алферово jуртыныҥ jанында турган «Фокин» деп крестьян ээлемге бардым.

Бир канча јыл кайра оныҥ башкараачызы Николай Фокинле эрмек-куучын база ӧткӱрген эдим. Николай Михайловичке телефон согуп, эртен тура крестьян ээлемниҥ јеринде јолыгар болдыс. Эртезинде јарым сегисте једип барзам, ээлемниҥ ишчилери јуулышкан турды. Николай Фокин јеҥил јорыкту кӧлӱгиле канча канистр солярка экелип, ишчилерине ӱлейт. Теҥери айас, айдарда, азырал белетеер иш бӱгӱн де бийик кеминде ӧдӧр. «Фокинниҥ» ишчилери канистраларда соляркаларды алып, кемизи тракторына, кемизи «КамАЗ» кӧлӱгине уруп турды. Тискинчилердиҥ бирӱзи ээлемниҥ башкараачызынаҥ: «Сӱркӱш экелдиҥ бе?» — деп сурайт. Николай Михайлович тӱргендеп турала, сӱркӱш аларын ундыганын айдып, «эмди ле барып экелерим» дийт. Таҥла ишке чыгарга јаткан улуска качалаҥым јетирип турганымнаҥ бир эмеш эпјоксынып та турган болзом, је Николай Михайловичке сурактарымды берип баштадым. Айткан сӧс — аткан ок, кече куучындажып алганыс та, ээлемниҥ башкараачызы кайда баратан эди, эрмек-куучынын баштаган.

—Республикабыста јурт ээлемниҥ канча министри солынган, је школдыҥ кажы ла балазына бир стакан сӱт берер керек деген ээжи-ууламјы солынбаган. Бу система иштеер учурлу. Бис эм тургуза 80 уй саайдыс. Јаҥы јылга јетире олордыҥ тоозы кӧптӧй берер. Нениҥ учун дезе бис тӧрӧйтӧн укту алтан уй садып алганыс. Сростненский деген уктаҥ, ӱрени француз. Уй саарына керектӱ јазалдарды јаҥыртадыс. 200 муҥ салковойго российский јазалдар алганыс, олорды кондырадыс. Јаҥыс ла уйларды кийдиреле, саайтан бу двордыҥ ичин череттеерине кайда да 200 муҥ салковой чыгымдадыс, 1,5 тонна черет алганыс. Двордыҥ кӧзнӧктӧрин пластик кӧзнӧктӧргӧ солыйдыс. Олордыҥ баазы база јеҥил эмес — деп куучындады.

Ол кире акчаны иштеп аладар ба эмезе јурт ээлем аайынча министерство болужат па деген сурагыма мындый каруу алдым:

—Бис бир неделе туркунына јаҥыс ла сӱттеҥ 220-240 муҥ салковой иштеп аладыс. Кажы ла вторник кӱн ол акча чодыска кӧчӱп јат. Ол акчага бу иштерди бӱдӱредис. Эмди азырал белетеер иш ӧдӧт. Сӱттиҥ акчазы одыру-сӱркӱш аларга база барат.

Бир канча јыл кайра «Фокин» деп крестьян ээлем кӱн туркунына бир тонна сӱт саап алатан ла онызын «Майма-молокого» табыштырып туратан болгон. Сӱт учун акча ӧйинде тӧлӧлбӧйтӧн. Тургуза ӧйдӧ «Фокин» саап алган сӱдин Чаргыдагы сарју-сыр эдер заводко табыштырып турган эмтир.

Алтай Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозы «Фокинге» болуш јетиреринеҥ мойношпой турганын Николай Михайлович база темдектеген ле оноҥ ары куучынын мынайда улалткан:

—Јай ӧйинде уйларды ӧскӧ јерде саайдыс. Ого јетире јол коркышту коомой айалгада болгон. Ол јолго гравий тӧгӱп, јазап алдыс. Эмди сӱт тартар кӧлӱк ол дворго јетире јайым јӱре берет. Эмди он беш «КамАЗ» щебень тартыртып, бу двордыҥ јанына јайарыс. Двордыҥ тыштын база будыганыс. Мынайып, иштеп турган јеристи јаҥыртадыс. Улустыҥ кӱӱн-санаазы да јарыыр ине.

Бӱгӱн бу ээлем бир кӱнде 1,5 тонна сӱт иштеп алат. Республикан министерствоныҥ политиказы – республиканыҥ јеринде иштеп алган сӱт республиканыҥ ичинде ле артар учурлу. Бу јакшы шӱӱлте болгонын ченемелдӱ башкараачы темдектейт.

—Эмди бисти сӱттеҥ продукция этсин деп, акча чыгарары аайынча сурак шӱӱжилет. Сӱттиҥ переработказын эдип баштазаас, эдип чыгарган продукцияла эмчиликти ле ӧскӧ дӧ соцобъекттерди јеткилдеерис — деп, Николай Фокин айткан.

Ээлемниҥ бӱгӱнги кӱнге јетире белетеп алган азыралыныҥ кеми озолондыра темдектелген кеминеҥ ажа берген. Мал-ашка азыралды артыктай белетеп алганы јакшы эмей. Эмди ол тюктарды јуунадып, јууктада тартып экелер керек. Бу крестьян ээлем качан да тууразынаҥ азырал албайт. Ол керегинде оныҥ башкараачызы оморкогон айасту айдат.

Тургуза ӧйдӧ ээлемде 25 кижи иштейт. Ишјалдыҥ орто кеми 20 муҥ салковой. Трактористтердиҥ бирӱзи кече кӱн туркунына 130 тюк ӧлӧҥ белетегем деди. «Бир тюкты 10 салковойдоҥ деп чоттозоос, бир кӱнде ол 1300 салковой иштеп алган» — деп, Николай Михайлович айдат. Техниканыҥ јарымызыныҥ тузаланган ӧйи 15-20 јылдаҥ ажып калган. 30 та јылдаҥ ашканы бар, је бастыразы ла бойыныҥ кеминде маҥтап, иштеп јат. Ээлемниҥ ишчилери техниканы бойлоры ла јазап алат.

«Фокин» крестьян ээлем сӱттеҥир уйлардаҥ ӧскӧ јылкы мал база тудат. Эмди анда кайда да 40 кире ат бар. Јылкыны ол Казахстаннаҥ келген садучыларга садат. Азырал артыгынча болордо, аттарыныҥ да арга-кӱчи јакшы.

Бу ээлемниҥ тӱӱкизин алар болзо, ол туку 1989 јылда тӧзӧлгӧн. Ол тушта, ороондо колхозтор, совхозтор jайрадылып башталган ӧйдӧ, Алфероводо кӧп ээлемдер тӧзӧлгӧн, jе бӱгӱнги кӱнде олордоҥ jаҥыс ла бу ээлем арткан. Оны узак jылдарга улай Николай Фокин башкарып келген. Ол бойы Алтайский крайдыҥ Троицкий районыныҥ Южаково jуртында чыккан. 1975 jылда jурт ээлемниҥ Бийсктеги техникумында техник-механиктиҥ ӱредӱзин алып, направление аайынча Кызыл-Ӧзӧктиҥ совхозына иштеп келген. Оноҥ ло бери мында артып калган. Николай Фокин мында иштеп тура, jурт ээлемниҥ Барнаулдагы институдында заочно агрономныҥ ӱредӱзин алган. Оныҥ ишмекчи jолы механиктиҥ ижинеҥ башталган. Кийнинде ӧйлӧрдӧ ол бригадир, инженер, управляющий болуп иштеген ле соҥында бу ээлемди тӧзӧгӧн. Баштап тарый ээлем эттеҥир мал ӧскӱрген. Jе бир канча ӧйдӧҥ сӱттеҥир уйларды база ӧскӱрип баштаган. Бу крестьян ээлем каладаҥ ыраак эмес учун, бери практика ӧдӧргӧ, jурт ээлемниҥ колледжинде ӱренип турган студенттер jаантайын келет.

Ээлем сӱттеҥир уй-мал ӧскӱрерине кӧчкӧн соҥында, тергеениҥ јурт ээлем аайынча министерствозы уйлар саарына керектӱ jазалдар аларга, субсидия акчала болуш jетирген. Анайып уй саар аппараттар алынган. Алдында jылдарда уй саачыларды табатаны кӱчке келижетен. Је эмди олор бойлоры келет. Не дезе, бӱгӱнги уй саар jазалдарла бу ишти эдетени канча катапка jеҥил болуп калган. Эмди уй саачы сӱтти кӧнӧклӧ тажыбай jат, казан-бочко jунбайт. Бу jазал баштап уйдыҥ эмчегин массажтайт, оноҥ саайт, уй саачыга уйды саары токтогоны керегинде табыш эдет. Уй саачы jок болзо, уйдыҥ эмчегинеҥ бойы ла уштыла берет. Бу јазалдыҥ болужыла кандый уй кандый кӱнде канча литр сӱт бергенин кӧрӱп ийер арга бар.

Германияныҥ бу баалу-чуулу jазалын аларга, республикан министерство субсидия акчала болушкан. Уй саар аппараттыҥ бирӱзиниҥ ле баазы 120 муҥ салковой, мында дезе он эки андый аппарат тургузылган. «Миллер» фирманыҥ јазалы јаҥы сааган сӱтти эки шӱӱн ажыра ӧткӱрип, соодып ийет. Экинчи шӱӱн бактерийлерди ӧлтӱрип ийер аргалу эмтир.

«Фокин» крестьян ээлемде иштеп тургандардыҥ кӧп сабазы jиит улус. Анда династияларла иштейт деп айдарга jараар. Јартап айткажын, мынаҥ озо иштеген улустыҥ балдары эмди иштейт. Адалу-уулду улус та бар. Бастыразы ла јербойыныҥ улузы. Алдында ӧйдӧ совхозто иштеген улус артып калган, кайдӧӧн дӧ баргылабаган. Николай Михайлович бойыныҥ кызын бу ишке база таскадып алган.

Ээлемниҥ башкараачызыныҥ темдектегениле, олорго эмди билим база болужат. Олор сӱтти jаантайын арбынду алар амадула jаҥы сорт азыралдар отургызат. Сӱттеҥир укту уйлардыҥ тоозын кӧптӧдӧри аайынча иштейт. Эҥ артык дегедий букалардыҥ ӱрендерин алып тузаланат.

Николай Михайлович куран айдыҥ 25-чи кӱнинде «Фокин» крестьян ээлемге јаан јамылулар келетенин айткан. Ол тушта кандый шӱӱлтелер айдылар, кандый јӧмӧлтӧ-болуш јетирилер, јарталар ла ээлем, айса болзо, сӱттиҥ переработказын эдерин база баштап ийер.

Сӱркӱшке барарга јазанган ла тӱргендеп турган Николай Михайловичтиҥ мындый куучынын угуп, оныҥ башкарып турган ээлемине једимдер кӱӱнзеп, јӱрӱп ийдим.

К. ЯШЕВ