Алтайдын Чолмоны

«Ийделӱ Алтай» — бӱдӱмји, ӧзӱм, турулталар

27.08.2019

Алтай Республиканыҥ ӧзӱми аайынча белетелген «Ийделӱ Алтай» деген программа аайынча иштердиҥ, тергееде ӧткӧн муниципал форумдардыҥ уч-турулталары ӧткӧн неделениҥ иштеер калганчы кӱнинде эл драма театрдыҥ јаан залында болгон республикан форумда кӧрӱлди.

Сценада јуунныҥ спикерлери: удурумга башчы Олег Хорохордин, эксперт, башкартуныҥ Москвадагы «Сколково» школыныҥ ла президенттиҥ башкараачы кадровый резервтиҥ ӧзӱминиҥ программазыныҥ преподаватели Нина Зверева, АР-дыҥ ӧзӱми аайынча тӧс јердиҥ координаторы Айдар Мызин, Шабалин аймактыҥ јааны, «Алтай Республикада муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ соведи» ассоциацияныҥ председателиниҥ ордынчызы Эрчим Сарбашев ле Алтай Республиканыҥ национальный политика ла јондык колбулар аайынча комитединиҥ јуунды башкарган ла баштапкы куучынды айткан јааны Людмила Варванец отурдылар.

Л. Варванец:

«Быјыл тулаан айда Россия Федерацияныҥ президенти Владимир Путин Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ, башкарузыныҥ председателиниҥ молјуларын удурумга бӱдӱреечиге Олег Хорохординди кӧстӧгӧн. О. Хорохординниҥ бу јамыда эткен баш-тапкы алтамдарыныҥ бирӱзи — ол Алтай Республиканыҥ ӧзӱминиҥ тӧс јерин тӧзӧгӧни. Бу тӧс јердиҥ тӧс амадулары — санаа-шӱӱлтелер јууры ла республиканыҥ ӧзӱми аайынча «Ийделӱ Алтай» деген программа тӧзӧӧри.

Кичӱ изӱ айда ӧзӱмниҥ муниципал ла тергеелик тӧс јерлеринде ле пикет аайыла республиканыҥ башка да јерлеринде «Ийделӱ Алтай» деген программага эл-јонныҥ санаа-шӱӱлтелерин, амадуларын бичиир иштер башталган. Ондо тергееде јаткан кажы ла кижи туружар аргалу болгон.

Ӧзӱмниҥ программазы аайынча ӧткӱрилген иштердиҥ эҥ учурлу бӧлӱктериниҥ бирӱзи — ол муниципал форумдар. Бу форумдар кажы ла аймакта ӧткӱрилген, ондо программаныҥ кажы ла бӧлӱги шӱӱжилген. Муниципал шӱӱжӱлердиҥ турулталары аайынча текши программаныҥ тергеелик бӧлӱги белетелген».

Алтай Республика аайынча баш федерал инспектор Дмитрий Колозин сценадаҥ јуулгандарга ороонныҥ президентиниҥ СФО-догы чыдулу чыгартулу кижизи Сергей Меняйлоныҥ адынаҥ баштанды:

«Ийделӱ Алтай» деген программага тергеениҥ јонјӱрӱмдик ле экономикалык ӧзӱми аайынча РФ-тыҥ президентиниҥ Федерал Јуунга баштанузында темдектелген ончо ууламјылар кийдирилген. Программа тергееде јаткандардыҥ амадуларына ла некелтелерине келиштире белетелген. Бу программаны јӱрӱмде бӱдӱргени республиканыҥ јӧнјӱрӱмдик-экономикалык ӧзӱмин эрчимдедер ле эл-јоныныҥ јадын-јӱрӱмин јарандырар. Тергеениҥ алдында турган кӱч сурактардыҥ аайына јӱк ле ӧмӧ-јӧмӧ иштеп чыгар аргалу. Алтай Республикада јаткандарга ончозыныҥ јӱрӱми јаранзын, аргалу-чакту, јакшы болзын деп кӱӱнзейдим».

Форумныҥ улалганында оныҥ бир канча туружаачыларына Россия Федерацияныҥ государстволык ла Алтай Республиканыҥ кайралдары кӧдӱриҥилӱ айалгада табыштырылды. Россия Федерацияныҥ президентиниҥ јарлыгыла ижиндеги једимдери, эрчимдӱ јондык ижи ле кӧп јылдарга ак-чек ижи учун «За заслуги перед Отечеством» II степеньдӱ орденниҥ медалиле Ветерандардыҥ бастырароссиялык «Боевое братство» биригӱзиниҥ АР-дагы бӧлӱгиниҥ башкараачызыныҥ ордынчызы Сергей Адлыков, бу ок бӧлӱктиҥ башкартузыныҥ турчызы Сергей Капустин, «Российский союз ветеранов Афганистана» деген текшироссиялык јондык биригӱниҥ Алтай республикан тӧзӧлмӧзиниҥ башкартузыныҥ председателиниҥ ордынчызы Евгений Суртаев, АР-да кижиниҥ тап-эриктери аайынча чыдулу кижи Семен Шефер, АР-дыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ ордын-чызы Григорий Пильтин кайралдаттылар.

Аргачылык ижинде једимдери ле кӧп јылдарга ак-чек ижи учун «Алтай Республиканыҥ нерелӱ аргачызы» деген кӱндӱлӱ атла «САНЭДЕМ» ООО-ныҥ дирек-торы Вера Санькова адатты. Вера Агылдаева алты бала азырап-чыдатканы учун «Быйанду эне» деген темдекле кайралдаткан ла ого сооткыш аларына сертификат табыштырылган.

Јуулгандарга муниципал форумдардыҥ ижи керегинде видеоролик кӧргӱзилди.

Албатылык программа тургузары аайынча иш керегинде АР-дыҥ Ӧзӱмниҥ тӧс јериниҥ координаторы Айдар Мызин куучындады:

«Ӧзӱмниҥ тӧс јериниҥ тӧзӧлгӧзинде јаҥы программа тургузарында ачык, ак-чек, ӧмӧ-јӧмӧ иш турат. Ол албатыныҥ некелтезиниҥ шылтузында тӧзӧлгӧн деп айдар керек. Ӧзӱмниҥ тӧс јеринде ишке республиканыҥ ӧзӱмине ле албатыныҥ јӱрӱмин јарандырарына иштеерге кӱӱнзеген эрчимдӱ, Тӧрӧлиниҥ салымы керегинде сананып турган, башка-башка политикалык ла јондык биригӱлердиҥ, СМИ-лердиҥ турчылары, эксперттер ле специалисттер кычырылган.

Тӧс јер чындап та бӱдӱреечи јаҥныҥ органдарынаҥ, политикадаҥ камааны јок болуп тӧзӧлгӧн лӧ онойып ок иштейт. Бистиҥ тӧс амадубыс АР-дыҥ ончозына чокым-јарт, ачык программазын белетеери болгон.

Бу иштер ӧткӱрилген тоолу айдыҥ туркунына тергееде јаткандардаҥ программага кийдирзин деп 2 муҥнаҥ кӧп шӱӱлтелер, јетирӱлер јуулган. Республика ичиле јорыктап ӧткӱрген ле пикетный керек-јарактар ӧйинде јуулган 17 муҥ кире шӱӱлтелӱ бичик кӧрӱлген. 11 муниципал форум кеминде јуртта јаткандарла туштажулар, шӱӱжӱ-куучындар ӧткӱрилген. АР-дыҥ ӧзӱминиҥ «Ийделӱ Алтай» программазы эл-јонныҥ тӱп-шӱӱлтелерине тайанып белетелген деп, каруулу айдып турум.

Тӧс јердиҥ ижи мында токтобой јат. Ӧзӱмниҥ тӧс јери бу программаны јӱрӱмде бӱдӱреринде база туружар, нениҥ учун дезе бу јаҥыс ла јасакберим ле бӱдӱреечи органдардыҥ молјузы эмес, ол бастыра эл-јонныҥ, јондык биригӱлердиҥ, политикалык институттардыҥ ижи болуп јат.

Программаны белетеген кийнинде бис оны бӱдӱреринде ле иштерди ајаруда тударында эрчимдӱ туружар учурлу».

Муниципал тӧзӧлмӧлӧрдӧ «Ийделӱ Алтай» форум канайда ӧткӧни керегинде «Алтай Республикада муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ соведи» ассоциацияныҥ председателиниҥ ордынчызы Эрчим Сарбашев куучындады:

«Тергееде јаткандардыҥ муниципал форумдарга јилбӱзи јаан болгонын темдектеер керек. Ачык-јарык шӱӱжӱлерде муҥдар тоолу јерлештерис турушкан. Олордыҥ кӧбизи Олег Леонидовичке, башкаруныҥ турчыларына, аймактардыҥ администрацияларыныҥ чыгартулу улузына чике баштанган да. Форум болор алдында кӱндерде оныҥ тӧзӧӧчилери, турчылары ыра-ак јурттарга барып, ондо јаткандарла куучындар ӧткӱрген, олордыҥ шӱӱлтелерин, курч сурактарын уккан.

Эл-јонго бу программаны бис ӧмӧ-јӧмӧ, јаба белетеп јатканысты ла оны јӱрӱмде бӱдӱрери ле ајаруда тудары учун ончобыс каруулу дегенин јартаары учурлу болды.

Эл-јон канча ла кире кӧп шӱӱлтелер айтса, јаҥда иштеер ончо ло кире тузалу арга-санаалар болор. Мындый јарамыкту форумдарды ӱспей, мынаҥ да ары улалтар керек деп шӱӱлте бар. Керек дезе программа-га тӱзедӱлер, јартамалдар да кийдиргедий аргалу эдип».

Тергеениҥ экономиказыныҥ ӧзӱминиҥ јуук ӧйдӧ(!!!) тӧс ууламјызы — јурт ээлем керегинде АР-даҥ сенатор, Федерация Совединиҥ аграрно-продовольственный политика ла ар-бӱткендик байлыктарды тузаланары аайынча комитединиҥ турчызы Татьяна Гигель јетирди:

«Ийделӱ Алтай» деген программала таныжып тура, јурт ээлем аайынча ууламјы ондо тӧс јерде турган деп, база катап билип алдым. Тергеебисте јаткандардыҥ кӧп сабазы, 70% (!),  јурт јерлерде јадат. Бу программаны јӱрӱмде бӱдӱргени улусты иштеер јерлерле јеткилдеер, эдип турган продукция да кӧптӧӧр, оныҥ чыҥдыйы да бийиктеер. АР-дыҥ баш-карузы јурт ээлемге јаан ајару эдип турганы тергеебис президенттиҥ баштанузында тургузылган некелтелерди бӱдӱреринде алаҥзыбас арга берет».

Сенатор тӧс јетирӱзине ӱзеери јуунда јуулгандарга јакшы солун айтты: бу ла кӱндерде Федерация Совединиҥ јӧмӧлтӧзиле бистиҥ тергеебис окылу јарадылган эки брендтӱ болуп калган. Јылдыҥ бажында мындый статус мӧткӧ берилген — «Туулу Алтайдыҥ мӧди». Куран айдыҥ 22-чи кӱнинде Роспатент Алтайдыҥ сыгындарыныҥ аҥылузын темдектеп, оны керелеген окылу документ чыгарган — «Алтайдыҥ сыгыны».

Форумда сӧс онойдо ок Государственный Думаныҥ депутады Иван Белековко берилди. Депутат текши программаны јарадып турганын ла ондо тӧс јерде кижиниҥ, эл-јонныҥ, мында јаткан албатыныҥ сурагы болор керек деген шӱӱлтезин айтты. Программаныҥ экологиялык ууламјызында ар-бӱткендик байлыктарды кичеери керегинде бӧлӱгин тереҥжидери, јербойында јаткандарга сууларга, агаш-ташка јолдор ачык болорын јаантайын ајаруда тудары керегинде сурактарды чокымдада бичиири јанынаҥ айтты.

Онойдо ок И. Белеков тӧрӧл тилге јаан ајару керегинде, кажы ла албаты, оныҥ культуразы ла тили — ороонныҥ эҥ учурлу байлыгы деп, Алтай Республиканыҥ статузын чылазыны јок тыҥыдар керек деп айтты.

Эксперт Нина Зверева белетелген программаны база бийик баалады. Оныҥ темдектегениле, программада чике алтамдар бичилгени иженчилӱ ле бӱдӱмји берет.

Олег Хорохордин бойыныҥ куучынында АР-дыҥ ӧзӱминиҥ тӧс јери, «Ийделӱ Алтай» деген программа јӧптӧлгӧни, оныҥ учуры, келер ӧйгӧ пландалган иштер керегинде јетирди:

«Ийделӱ Алтай — ол јараш, ару, аргалу-чакту, ӧзӱмниҥ јолында турган тергее. Ондо јадып турган улус амыр-энчӱ, ижи једимдӱ. Мынаҥ туура барар кӱӱн кемде де јок. Улустыҥ мында јадар кӱӱни келет…». Бу сӧстӧр бӱтсин деп, бис программа тӧзӧдис. Республиканыҥ эл-јоныла ӧмӧ-јӧмӧ белетелген албатылык программаны јӱрӱмде бӱдӱрери башкараачы болгон адымда мениҥ тӧс молјум деп чотойдым.

Бистиҥ темдектеп алган текши амадуларысты ороонныҥ президенти јараткан».

Ӧзӱмниҥ программазы 2024 јылга јетире ӧйгӧ темдектелген. О. Хорохордин тудум иштер, јолдордыҥ чыҥдыйын бийиктедери, јурт ээлемге јӧмӧлтӧ эдери јанынаҥ ла оноҥ до ӧскӧ кӧп курч су-рактарды чокымдап, федерал кеминде јаҥ республиканыҥ ӧзӱмине болужар јаан кӱӱндӱ болгонын темдектеп, бу айалганы кыйалта јогынаҥ тузаланар керек деп айтты.

Ол онойдо ок АР-дыҥ экономикалык ӧзӱм аайынча министерствозына «Ийделӱ Алтай» программаны бӱдӱрери аайынча јолдыҥ картазы керегинде јакаруга кол салар деп сӧзин берди. Ол јакаруда каруулу болгондор, иштиҥ бӱдер ӧйи бичилер. Министерстволор ло ведомстволор бойыныҥ госпрограм-маларына тӱзедӱлер ле кожулталар эдер ле ого тайанып, АР-дыҥ бюджеди белетелер.

АР-дыҥ 2035 јылга јетире јарадылган стратегиязында «Ийделӱ Алтай» программа аайынча кубулталар эдилер. Бу программа ла тергеениҥ ӧзӱминиҥ текши планы онойдо ок нацӱлекерлер аайынча ӧткӱрилер.

Келер ӧйдӧ јаан инвестициялык ӱлекерлерге кӧчӧр арга болор.

Адакыда Олег Хорохордин Владимир Путинниҥ айтканын эзетти: «Бастыра кеминде јаҥныҥ ижиниҥ тӧс амадузы — ол эл-јонныҥ јадын-јӱрӱмин јарандырары, экономиканыҥ эрчимдӱ бийик ӧзӱмин јеткилдеери».

Э. КУДАЧИНА