Алтайдын Чолмоны

Алтайысты быртытпайлы!

17.09.2019

Алтайыста кузук быјыл јакшы бӱткени эл-јоныска јаан арга болды. Улус јууган кузугын акчага табыштырып, бала-барказын кийиндирет, кредиттерин тӧлӧйт, айыл-јуртына керектӱ не-немелер алат.

Јурт јерлерде јаткандардыҥ бастыразына јуугы кузуктап јат. Кузуктаар амадула республикабыска одоштой тергеелердеҥ де келип тургандардыҥ тоозы ас эмес. Кыскарта айдар болзо, Алтайыстыҥ арка-јыштары кузукчыларла толо берди.

Редакциядаҥ кузукташла колбулу бичимел белетезин деген јакылта алып, јеҥил јорыкту кӧлӱгиске отурганча, Себиниҥ боочызына једип бардыс. Јолдыҥ кырында, боочыныҥ бажында кӧлӱктер турат. Анда-мында палаткалар, теҥеридӧӧн чӧйилген ыштар кӧрӱнет.

Эҥ јуук деген одуга јууктап келзес, эки эр кижи отуры. Максим ле Дима бери Алтай крайдаҥ сыгын айдыҥ 1-кы кӱнинде келген эмтир. Олор ӱч јыл кайра мында база кузуктагылаган. Быјыл улустыҥ тоозы сӱрекей кӧп болгонын темдектедилер. Максим ле Дима эки кыпту јаан палатка тургузып алган. Олор кузукты кажы ла кӱн јуурга албаданат. Бис барган кӱн јаҥмыр јааган, оныҥ да учун одузыныҥ јанында отургылады.

–Кузуктыҥ баазы тӱшкен болгон, эмди араайынаҥ кӧдӱрилет – деп, олор чала сӱӱнген айасту айдып турдылар. Димазы мынаҥ озо Шабалинде јаткан эмтир. Кузукты јолдыҥ ла јанынаҥ ыраада барбай јууйт. «Мында кузукты сыгын айдыҥ 1-кы кӱнинеҥ ала јуурга јараар деп укканыс. Келген болзо, улус толтыра, эртедеҥ келгилеген болтыр. Соок, јут-јулакай кӱндер тура берген. Туку анда кар да јааган ошкош» — деп, Максим ыраактӧӧн колын уулайт.

Алтай крайдаҥ келген кузукчылар мында база удаан ла болорго тургандарын айткан. Мӧштӧргӧ чыгадар ба деген сурагыма, «чыгып ийгедий мӧштӧргӧ чыгадыс» деген каруу јандырдылар.

–Мында кижи чыгып болбогодый мӧштӧр кӧп. Кузук андый мӧштӧрдиҥ сыраҥай ла баштарында болот. Олорды јаҥыс тӱшкӱн болгон соҥында јуунадар арга болор – деп, Максим куучындайт. Димага кӧрӧ, Максим куучынчы кижи болуптыр.

Мӧшкӧ јӧлӧп салган кармаксапты кӧрӱп, «мыныҥ узуны канча метр?»  деп сураарымда, «алты метр» деген каруу алдым. Кӱлӱктериҥ кузуктаар тушта кармаксапты база тузалангылап турган болтыр.

Максим ле Дима Себиниҥ боочызына караҥуй тӱнде келгендерин, баштап тарый боочыныҥ ла бажында токтоп конгондорын айткан. Таҥ јарыган соҥында, ајыктанган болзо, айландыра бастыра палаткалар турган эмтир. Оныҥ да учун, кӧп сананбай, боочыныҥ бажынаҥ эмеш тӧмӧндӧй тӱжӱп, бу јерде одулангандар.

Редакцияда кожо иштеп турган фотосогоочы Евгенийле  кожо база бир одуга ууланзас, анда турган ӱй кижи  ыраактаҥ ла: «Чего надо?» – деп кыйгырган. Ӱни калаҥы кижиниҥ ӱнине чала тӱҥей эмтир. Јолды тӧмӧн, биске удура келип јаткан эр кижи база ла ыраактаҥ: «Кто такие?» — деп кыйгырды. Бу экӱ бир одудаҥ болтыр. Ады-јолдорын, кайдаҥ келгендерин айдарга кӱӱнзебегендер. Эр кижи, сыра колтыктанган бойы: «Бисти ОМОН до, ӧскӧ дӧ службалар шиҥдеген, бис бери кузуктап келгенис» — деп, айдып турды. Јолдыҥ јанында беш литрдиҥ кӧнӧгинде тобоголор салып койтыр — ары-бери ӧткӧн улуска садарга. Тобоголордыҥ бир канчазын чертип салган ба кандый, сайлары јок. Мыны кӧргӧн эр кижи ӱй кижизине коомой тобоголор салгаҥ деп кизиреп турды.

«Мен Алтайда чыккам, мындагы јаҥжыгуларды билерим. Бис агаш-ташты кирлетпей јадыс, сӱрее-чӧпти отто ло ӧртӧп ийедис. Бу ла сыраныҥ болуштобын ӧртӧп саларыс» – деп, биске адакыда айда салды.

Ээчиде одуга јууктап келзес, калаҥы уулдар ла кыстар турган. Бис газеттеҥ болгонысты угуп, кемизи де јажына берген. Албаты ортодо «таблетка» деп чололоткон УАЗ таҥмалу кӧлӱкте отурган, байа јииттерге кӧрӧ, калаҥызы јаан ӧгӧӧн бисти кӧрӱп, чала кыртыштанган айасту нени де борбоҥдоды. Јажыла оогош болгондоры онызын токынадып турды. Бу улус бери Карасук јурттаҥ келгендерин айткан. Јут-јулакай кӱн тура берерде, эмеш тыштанып алар деп сананган болтыр. Мындый јаашту кӱнде мӧшкӧ канай чыгат? Бир тайкылзаҥ, агаштаҥ јыгылып, кыйалтазы јоктоҥ кандый бир сынык-бычыкты аларыҥ ла. Кузуктап јӱрген улус ортодо андый учуралдар кӧп болуп турган эмей.

Ол кӱн анда-мында одулар кӧрӱнген ле. Бу јаҥыс ла јолго јууктай јерлерде. Ӧдӱп болбос јыштарда одуланган кузукчылар база кӧп эмей. Јеҥил јорыкту кӧлӱгиске отурып, тергеебистиҥ тӧс калазына ууланар деп, кайра Себиниҥ бажына чыгып келдис. Ажуныҥ бажында тургузылган кереестеҥ ыраак јокто ак кӧлӱк туру. «Кузук садып аларым» деп бичилген баннер тагынган кӧлӱкке јууктап келзес, јанында эки эр кижи турат. Кӧлӱктеҥ фотоаппарадын тудунганча чыккан најымды кӧргӧн бойлоры туура база бердилер. Најымныҥ «кузукты слер аладар ба?» деген сурагына тӱрген ле «јок-јок» дежип, там ла ыраагылай берди. Ак кӧлӱктиҥ ичинде дезе, кижи јок. Бу уулдарды та не, та кем андый тыҥ јалкыткан болбогой…

Себиниҥ боочызынаҥ тӱжӱп, Чуйдыҥ јолыла шуҥуп келеделе, «Борсуганда» токтой тӱштис. Анда турган кӧп тоолу кӧлӱктердиҥ ортозынаҥ ГАЗ-66 таҥмалу кӧлӱк кӧзиске чӱрче ле илине берген. Оныҥ «тамаштарыныҥ» јаанын, јалбагын не деп айдар. Ээзи бу кӧлӱкти шак ла кузуктаарына белетегени иле кӧрӱнип турды. Коштоп алган кузукту таарлар мынызын јакшы керелеген. Мындый кӧлӱкле кандый ла тайга-таскылдыҥ бажына чыга берериҥ.

Быјыл Алтайыс албатызына база катап јакшынак сый этти. Кузук јакшы бӱдерин билип, Алтай Республиканыҥ ар-бӱткендик байлыктар, экология ла туризм аайынча министерствозы кузуктаар ӧй башталарыныҥ чокым кӱндерин озолондыра темдектеген эди. Ол кӱндер аймактар сайын аҥыланган. Темдектезе, Оҥдой, Кӧксуу-Оозы, Кан-Оозы ла Чамал аймактарда кузуктайтан ӧй сыгын айдыҥ 1-кы кӱнинеҥ ала башталган. Турачак, Кош-Агаш, Чой ло Майма аймактарда куран айдыҥ 15-чи кӱнинеҥ ала јараар болгон. Улаган аймакта дезе куран айдыҥ 20-чи кӱнинеҥ ле Шабалин аймакта сыгын айдыҥ 15-чи кӱнинеҥ ала. Темдектелген кӱннеҥ эрте кузуктап баштаган кижи туттурткан соҥында, ого штраф салынар, ол административный каруузына тургузылар, керек дезе уголовный керек ачылар деп јарлалган да эди.  Андый да болзо, кезик улусты бу чочыдулар токтотпогон. Олор акча ла иштеп аларга болуп, эртедеҥ кузуктап баштаган. Кемизи де туттурткан, јууп алган кузугын айрыткан, кемизине де штраф салынган.

Быјыл бир таар кузукты 1800 салковойго алган учуралдар болгон. Оноҥ баазы тӱшкен, эмди ойто араайынаҥ кӧдӱрилет деп айдыжат. Кайда да иштебей турган улуска бу акча иштеп алар јаан арга эмей. Улус бирјылдык ишјалды да кузуктап туруп иштеп алат. Иштеп тургандар кандый ла эп-сӱмелерди тузаланып, мӧштӧрлӱ аркаларга ууланат. Шабалин јурттыҥ администрациязында болорыста, администрацияныҥ јааныныҥ молјуларын бӱдӱрип турган кижиниҥ айтканыла, анда иштеп турган эр киндиктӱлердиҥ бастыразы ижинеҥ чыккан ла кузуктап барган. Кузукту јыл эмес болзо, сыгын айдыҥ 8-чи кӱнинде ӧткӧн талдаштарга келген ӱнбереечилердиҥ тоозы да кӧп болор эди…

Адакыда айдарга турганым – кӱч јылдарда кузугыла, јиилегиле, аҥ-кужыла азырап турган Алтайысты быртытпайлы, кайда ла сӱрее-чӧп таштабайлы!

К. ЯШЕВ