Алтайдын Чолмоны

Спортло улайынча кожо

20.09.2019

Александр Темдеков деген јиитти тергее ичинде кӧп улус Албатылык ойындардыҥ фестивалиниҥ кийнинде билер болуп калган. Ол бу фестивальдыҥ «Ирбизектиҥ ойындары» ууламјызыныҥ эки катап јеҥӱчили. Бӱгӱн бис кычыраачыларысты саал сӧӧктӱ јиитле јууктада таныштырадыс.

Александр Улаган аймактыҥ Чибилӱ јуртында чыккан. Ол алты јаштуда адазы јада калган. Энези Лариса Исааковна Санина бухгалтер болуп иштейт. Александр биледе тӧрт баланыҥ јааны.

«Слер биледе эҥ јааны, јаштаҥ ала каруулу, тӧп болгон болбойоор?» деген суракка айылчыбыс кӱлӱмзиренди. Александр оогошто Улаганда баштамы класстарда ӱренип турала, энезин бир эмеш санааркаткан ла эмтир. Тӧртинчи класста ол «школдоп барадым!» дейле, бойы урокторго барбай, тышкары базып, адыжып ойноп јӱрер болгон. Оныҥ бу кылыгы бир ай кире ӧткӧн кийнинде јарталган. Александр ол тушта энезинеҥ јӱрӱминде бир катап сабалган јиген. Кату куучынныҥ кийнинде энези педагог эјезиле шӱӱжип, Сашаны оныҥ айлына јаттыргызып ӱреткен.

Лариса Исааковна балдарына јалакай ла кару эне. «Јаш тужым ырысту болгон, энемниҥ эркезинде ӧскӧм. Ол балдарында ончо неме јеткил болзын деп албаданган ла эмди де мени бастыра керектеримде јӧмӧжип турат. Энемге јажын-чакка быйанду јӱрерим — деп, Александр айдат. —Школдо ӱредӱм јакшы болгон, керек дезе, четвертьтерде тӧрттӧр дӧ ас чыгатан. Эҥ ле сӱӱген урогым — физкультура, спорттыҥ јилбиркеген бӱдӱмдери — грек-рим кӱреш ле атла јарыш. Бу эки бӱдӱмле маргаандарда да турушкам. 9-чы класстыҥ кийнинеҥ каладагы педколледжтиҥ физкультура аайынча бӧлӱгине кирип, самболо Артур Алексеевич Конуновто тазыктырынып баштагам.

2010 јылда ӱредӱ божогон. Оныҥ кийнинеҥ черӱчил молјумды Ыраак Кӱнчыгышта бӱдӱргем. Черӱдеҥ јанып келеле, тӧрӧӧн-тууганла куучындажып, оноҥ ары ӱредӱге барар деп шӱӱлтеге келгем. 2012 јылда Москвада Ӧрт болдыртпазы аайынча службаныҥ академиязына ӱредӱге кирип, оны 2017 јылда божотком. Оноҥ ло бери Горно-Алтайск каланыҥ 1-кы таҥмалу ӧрт-аргадаачы бӧлӱгинде иштейдим.

Јаштаҥ ала спортко тартылып, оны сӱӱгеним бастыра јӱрӱмиме: школдо, ӱредӱде, черӱде, ижимде — јарамыкту ла керектӱ болды. Черӱчил бӧлӱгимниҥ јуунты командазында болгом. Академияга да ӱренип барарымда ла мени оныҥ спортло јуунты командазына алган. Ондо јаантайын тазыктырынып, маргаандарда туружып, јуунты-сборлорго јӱрӱп турар болгоныс. Ол ӧйлӧрдӧ бистиҥ команда спорттыҥ ӧрт ӧчӱрери ле аргадаары аайынча бӱдӱмиле Россияныҥ эки катап чемпионы деп адаткан. Бойым јуучыл спорттыҥ кайдо бӱдӱмиле МЧС-тыҥ ачык Кубогыныҥ мӧҥӱн призеры болгом».

Ӧрт ӧчӱреечилердиҥ ле аргадаачылардыҥ су-кадыгы бек, эди-каны, ийде-кӱчи тыҥ болор керек. Олор иште кажы ла кӱн тазыктырынат. Министерство кеминде бойыныҥ спорт бӱдӱмдери аайынча маргаандар јаантайын ӧткӱрилет, олордыҥ уч-турулталарыла ишчилерге звание-јамылар да берилет. Александр маргаандарда бойыныҥ бӧлӱгиниҥ адын бийик кеминде кӧргӱзет. Темдектезе, Россияныҥ МЧС-ыныҥ Алтай Республика аайынча баш башкартузыныҥ ла ого башкарткан бӧлӱктердиҥ ишчилери ортозында физбелетениш аайынча ченелтелер бу јуукта ӧткӧн. Караулдыҥ јааны А. Темдеков ондо бастыра ууламјы-бӱдӱмдерде эҥ артыктардыҥ тоозында болгон деп, МЧС-тыҥ Интернеттеги бӱгинеҥ билдис.

Александр ижи аайынча коллегаларыла кожо школдордыҥ, садиктердиҥ балдарына, студенттерге ӱредӱ, ӧрт-аргадаачы иштиҥ јилбилӱ ле тузалу мастер-класстарын ӧткӱрип турганын куучындады. Бӱгӱнги кӱнде јашӧскӱрим ӧрт-аргадаачы ӱредӱни, маргаандарда туружарын школдоҥ ло ала баштаар аргалу. Керек дезе, кӱӱнзеген ӱренчиктер ӧрт ӧчӱреечи бӧлӱктерге айылдап та барып келет.

Чочыдулу айалгаларда иштеп турган улуска онойдо ок кылык-јаҥы тӧп, кӱӱн-табы бек, турумкай, каруулу болор керек. Александр: «Ижис аайынча јаантайын су-кадыкка каршузын јетиргедий айалгаларда иштеерге келижет. Ӧрттӧр анчада ла сооктор келгениле кӧптӧйт. Ончо немени ӧмӧ-јӧмӧ, командабысла эдедис. Психологический јанынаҥ турумкай, јалтанбас болор керек».

Бу јииттиҥ тӧп эрмек-куучыны ажыра токыналу кылыгын, ойгорын сезип, ол чындап та талдама кижи деп биледиҥ.  Албатылык ойындардыҥ фестивали керегинде Александр мынайда куучындады: «2017 јылда баштапкы ойындарда туружарга мени нӧкӧрим Александр Легостаев айдып алган. Ол тушта јилбиркеген де болзом, је чике белетениш, тазыктырыныш јогынаҥ барып, список-тооломдо учында болуп, бичидип алган болгом. Баштапкы ойындарда туружаачылардыҥ јарымы кирези спорттыҥ устары, кӱрешчилер болгон. Је бу ойындарда бир ле бӱдӱмде эмес, ончо бӱдӱмдерде бойын бийик кеминде кӧргӱзер керек.

Экинчи маргаандарга каруулу белетенгем. Саал сӧӧктӱ акам Айдар Саналовло кожо ойындардаҥ эки ай озо белетенип баштаганыс. Чындап, Айдар баштапкы ойындарда база туружар кӱӱндӱ болгон, је ол тушта ого ижи аайынча келишпеген. Улаган аймак болуш эдип, ок-јаа берген, таныштар — камчы.

Маргаандардыҥ талдашту бӧлӱгине амадап баргам. Финалда маргыжатан удурлажаачыларымныҥ ийдезин, једикпес јанын кӧрӱп аларга. Быјыл уулдардыҥ белетенижи бийик кеминде болгон, туружаачылар ончозы тыҥ. Талдашту ойындарды Кӧксуу-Оозы аймактаҥ Илья Тырышкин јеҥип алала, бир эмеш јайымжый берген болор. А маргаандарда кижиниҥ кӱӱн-табынаҥ, јеҥерге амадаган санаазынаҥ база кӧп неме камаанду. Бескези јеҥил уулдар 85 кг ташты канча кире ыраак апарганын да кӧрзӧ, алтай уулдардыҥ кӱӱн-табы анчада ла тыҥ болгоны јарт…

Быјыл маргыжулардыҥ эки бӱдӱминде јеҥген де болзом, олор меге эҥ јеҥил келижип турган деп айтпазым. Кӱреш мениҥ канымда, јаштаҥ ала, је удурлажаачылар да кӱрештиҥ устары.

«Ирбизектиҥ ойындарында» сыйга берилген акча-манатты мен учун «оорыган», санааркаган сыйындарымга, тӧрӧӧндӧримге ӱлештирип бердим.

Албатылык ойындардыҥ келер фестивалинде база туружар, јеҥип алар амаду бар. Бу учурлу маргаандарды тӧзӧгӧн улуска ончозына быйаным айдадым. Келер ойындар оноҥ до бийик кеминде, кӧрӧӧчилери кӧп болзын деп кӱӱнзейдим.

Чыдап јаткан ӱйеге ада-энезиниҥ сӧзин угып јӱрзин, је јӱрӱмде нени иштеерин бойыныҥ кӱӱниле талдазын деп айдар кӱӱним бар. Тӧрӧл тилибисти ундыбайлы. Ончозы бойыстаҥ камаанду. Бойыстаҥ баштабазас, 30 јылдаҥ тилис ундылып калары чочыдулу. Культурабысты, албатылык јаҥжыгуларысты, спортты кӧдӱрип, бӧлӱнбей, ӧрӧ ӧзӧр керек.

Сооктор јууктап келди. Эл-јонды айылдарда одыруны баштаардаҥ озо печкени, трубаны шиҥдеп кӧрзин, јолдордо ајарулу јӱрзин деп кычырадым».

Э. КУДАЧИНА

Александр 29 јашту. Бойдоҥ.

Јаан тӧрӧлчи кӱӱндӱ. Гран ары јанындӧӧн амырап барганча, Улаганныҥ тайгаларыла јортып, чыккан-ӧскӧн јуртында амыраарын јакшызынат.

Бош ӧйдӧ чын болгон учуралдарга тайанып согулган фильмдерди кӧрӧт.

Кожоҥчылардаҥ Грот 25/17 ӧмӧликти, Миша Мавашини угат.

Сӱӱген бичиги јок. («Бичик качан да кычырбагам, јаш тужымда адыжып јӱреримде, Азбуканы да јетире кычырар бош јок болгон» — каткырат).

Сӱӱген курсагы — кӧчӧ лӧ энези эткен мантылар.

Улустыҥ тыҥзынчак кылыгын јаратпайт. Чӱм-чаҥ јок, кижи кӱӱндӱ болор керек деп чотойт.

Јылдыҥ сӱӱген ӧйи — кыш. («Кышкыда ончозы тымы-ы-к, ару болот. Је той-јыргалды, улус тоҥбозын деп, јайгыда эдер керек»).

Јӱрӱмде энези чылап, «ончо болгон неме — јакшыга» деп ойгор сӧстӧрди ундыбай јӱрет.