Алтайдын Чолмоны

Јаркынын сыйлаган јайалта

18.10.2019

Быјыл сары кӱстиҥ бажында Россияныҥ Јурукчылар биригӱзиниҥ турчызы, Алтай Республиканыҥ нерелӱ јурукчызы Чейнеш МАМАШЕВАНЫҤ (БАРСУКОВА) белек јажы толгон. Јерлештерис бу јурукчыны элдеҥ ле озо балдарга сӱӱнчи сыйлаган «Солоҥы» журналда јайаандык редактор болуп турган ижи аайынча билер. Ӱлӱрген айдыҥ 11-чи кӱнинде Эл музейде јурукчыныҥ толо јажына учурлалган «Јаҥарым мениҥ јурукта» деген таҥынаҥ кӧрӱ-выставказы ачылган ла јӱрӱмдик јолы керегинде «Лицом к лицу» деп адалган јайаандык эҥир ӧткӧн.

Чейнеш Николаевна јеҥил эмес салымду, тоомјылу ла кӧгӱс ийдези тыҥ эпшилердиҥ бирӱзи. Ол 1969 јылдыҥ сыгын айыныҥ 3-чи кӱнинде Оҥдой аймактыҥ Кулады јуртында чыккан. Ада-энези Николай Сепсенович ле Тамара Альчиевна ветеринар-врач ла фельдшер болуп, бастыра јӱрӱмине эл-јонго тузалу иштеп келген улус. Олор албаты ортодо эмди де јаан тоомјыда јӱрет.

Чейнеш јаштаҥ ала омок, ойынзак, ачык-јарык, спортчы кыс  болуп чыдаган. Волейболло тазыктырынып, башка-башка маргаандарда туружар болгон. Је 10-чы класста областной национальный школдо ӱренип турарда, сакыбаган јанынаҥ јӱрегинде чыкканынаҥ ала оору бары јарталган. Сӱӱнчилӱ чыдап јаткан кыстыҥ  јӱрӱминде, канаттары јаҥы ла јайылатан ӧйинде кенетийин караҥуй эбирӱ туштады. Јарым јылдыҥ туркунына эмчиликтерле јорыкташ, операция, санааркаш, орныктыру эмдеш…

Эмчилер бу ӧйдӧ неме кӧдӱрерге јарабас, ӱренбезин де деген болзо, Чейнеш нӧкӧрлӧринеҥ артпаска, јӱк ле ручканы карманына сугуп, урокторго јӱрген. Кӧзнӧк ажыра ӱӱрелери волейбол, гандбол ойногонын, автоделоло ченелтелер табыштырып турганын кӧрӧлӧ, бойыныҥ кӱчи неге де јетпей, јаш бойы кенек болуп калганын сананарга кӱч болгон…

Јуранарын Чейнеш јаштаҥ ала сӱӱген. Оогошто айлында токунап, јуранып отурза, јӱрегинде јаантайын сӱӱнчи, санаа-сагыжында амыр болотон. Оны эске алынып, Чейнеш бир кӱн балдардыҥ художественный школына барган. Школдыҥ ичинде јӱзӱн-башка јуруктар, скульптуралар. Токыналу, табыш јок, балдар кыптарда ӱренип јаткан ӧй. Чейнеш эжиги ачык бир кыпка карап, ондо отурган ӱредӱчиге баштанган: «Меге слерге келип, јуранып ӱренерге јараар ба?». Оныҥ јуранарыла бу баштапкы ӱредӱчизи Марина Игоревна Турова болгон. ОНСШ-ты божоткон кийнинде эмчилер Чейнешке ӱредӱге барбазын деп, кату айдып салган болгон. Ол јыл Чейнеш Караколдоҥ бир кезик ӧйгӧ калага келип, Алеша аказы-эште јадып јуранып, эҥирги ИЗО-студияга јӱрген. Оныҥ ол тушта јаан амадузы Москвадагы технологический институтта ӱренери болгон. Је ого једеле, јуранган стажы ас деп чотолгон учун, Чейнеш ӱредӱге кирип болбоды.

Амадаганы келишпеген де болзо, јиит кыс ӱренерге тыҥ јӱткӱген. Онойып ол Барнаулдагы профессиональный училищеге кирип, ондо јурукчы-кееркедеечилердиҥ бӧлӱгин божоткон. Бу эки јылдыҥ училищезин кызыл дипломло божодып, Москвага бурылып, амадаган институтка кирер деген санаа бек болгон.

Је салым-јӱрӱм башка санаалу ине. Чейнеш кижиге барып, айыл-јурт тӧзӧп, Мӧндӱр-Соккон јурттыҥ школында јуранарыныҥ ӱредӱчизи болуп иштей берген. Баштапкы билелик јӱрӱм келишпеген. Ондый да болзо, ол ӧйдӧ Чейнеш ӱй кижиниҥ эҥ јаан ырызын, кару кызын тапкан. Кийнинде Айару кызыла кожо ада-энезинде јадып, Караколдыҥ школында иштеген. Ол ло ӧйдӧ заочно Новосибисктеги государстволык педагогический университеттиҥ художественно-графический факультедине кирип ӱренген.

Кажы ла биледе бойыныҥ толыгы, таҥынаҥ айлы болор керек. Оны тудуп эмезе садып аларга акча-манат, арга керек. Оныҥ учун Чейнеш 90-чы јылдарда аргачы болуп иштеп баштаган. Беш јыл кире ӧткӧн кийнинде калада кичинек квартира алынган, Айару ла энези Горно-Алтайскка кӧчӱп келген. Ол ло јылда Чейнеш Николаевна балдардыҥ «Солоҥы» журналына јайаандык редактордыҥ ижине кирген. Ол балдардыҥ бичиктерин кееркедер художественный јанынаҥ иштерди ле верстказын бӱдӱрип, «Солоҥы» ла «Радуга» деген 120-неҥ кӧп журналдар јазаган. «Солоҥыныҥ» јурукчы-иллюстраторлорыла, бичиичилериле, оогош кычыраачыларыла билгир иштеп јӱрет. Оныҥ иштери балдарга јуук ла јарт, јарык, ӧҥдӱ, албатылык ууламјылу болгоныла аҥыланат.

Тӧс ижиле коштой эрчимдӱ јурукчы башка-башка кӧрӱ-выставкаларда, балдарды ӱредеринде ле оноҥ до кӧп јилбилӱ ӱлекерлерде јаантайын туружат. Оныҥ Караколдоҥ јуруктарын экелип турушкан баштапкы кӧрӱзи — 1997 јылда «Мӧҥӱн тамчы». Оноҥ бери Ч. Барсукова калада, республикада, ороондо ло албатылар ортодо кӧрӱлерде эрчимдӱ туружат. Баштап тарый Чейнеш кӧп сабазында кара графика ууламјыда иштеген. Је Турцияда ӧткӧн албатылар ортодогы «Тюрксой» деген пленэрге барып, ол бойына акрилди ачкан ла оныла иштеерге сӱрекей јараган деп, јурукчы айтты. Оныҥ иштери текши Россия ичинде ле гран ары јанында таҥынаҥ јуунтыларда бар.

Чейнеш Николаевнаныҥ јуруктарыныҥ тӧс темазы — ол алтай эпши, эне ле бала, јаш баланыҥ телекейи, ырыс, сӱӱнчи, ойын, алтай албатыныҥ јадын-јӱрӱми, чӱм-јаҥжыгулары. «Алтайдыҥ эпшилери» деген темага Туулу Алтайдыҥ јурукчылары каа-јаада ла баштанып турат. Чейнеш алтай ӱй кижиниҥ телекейин бир канча јурукла, серияла кӧргӱзет. Оныҥ кажызы ла эпшиниҥ кӱнӱҥги јӱрӱмин кӧргӱзет» — деп, Россияныҥ Јурукчылар биригӱзиниҥ турчызы Сергей Дыков айткан эди.

Јайаандык кӧрӱми, иштери ле ижи керегинде јурукчы бойы биске мынайып куучындады:  «Бис, алтайлар, ондый јараш јерде чыккан сӱрекей ырысту улус. Кажы ла кӱн ар-бӱткенде јӱрӱп јадыс. Сууларыс бистиҥ ару, мӧҥкӱ-кырларыс ыжык, байлу. Бис ӧйи-кемин билер аҥылу, јакшыда-јаманда нак јӱрген улус.

Мен байлу Ӱч-Эҥмек кырдыҥ алдында Кулады јуртта чыгып, бир јашка јетире ондо чыдагам, садикке Јабаганда баргам, оноҥ Куладыга кайра келип, 1-кы класстаҥ ала 4-чиге јетире ӱренгем. Ӱзе јаба беш ле јыл, је ол мениҥ тазыл-тамырым, ада-ӧбӧкӧлӧримниҥ јери, мениҥ Тӧрӧлим. Каникулдарды јаантайын Куладыда каргандарымда ӧткӱретем. Бистиҥ јуртта мен  баштапкы бала, эки јанынаҥ јаандарга бай ат адаган баштапкы барка, ада-энемниҥ, каргандарымныҥ, ака-таайларымныҥ эркезинде ле ајарузында чыдагам. Јаш тужым ырысту ла агару ӧйим.

Мениҥ салымымда оору-јобол туштаган да болзо, Кудайым мени качан да таштабаган. Карын, бу ӧйдӧ эмчилик бийик кеминде болгоныла мендий оорулу улус јӱрер аргалу. Нени де эдип болбой јадарымда, Кудайым меге јуранарын сыйлаган, онойып мениҥ јӱрӱмимди јаркындаткан. Су-кадыгым кирелӱ де болзо, јуранып отурзам, мен оны качан да сеспейдим.

Кудайымла бастыра јӱрӱмимде јӧптӧжип јӱргем, оныҥ темдектерин тыҥдап. Онойып ол меге эне болор арга, эш-нӧкӧримди, экинчи кызымды берген.

Бу ончозы мениҥ јуруктарымда — јалакай, турумкай эпши, эне кижиниҥ јӱрӱми, учуры, ырызы, балдардыҥ сӱӱнчилӱ телекейи, алтай албатыныҥ јадыны.

«Јаҥарым мениҥ јурукта» деген кӧрӱде «Ӧйдиҥ ӧҥдӧри» деген јаҥы серия јуруктар бар. Ондо ӱй кижиниҥ јӱрӱми јылдыҥ ӧйлӧрине тӱҥейлелген. Беш композицияда алтай эпшиниҥ јӱрӱми ле Кадын суу бир ӧйдӧ кӧргӱзилген. Јас — ол јаш кыс, шаҥкылу чачы јайылган, омок, керсӱ, Кадын дезе — јаскы ӧҥинде. Јай — сӱттӱ айак тудунган чегедектӱ эне-эпши, айландыра чечектер. Кӱс — тӱлкӱ бычкак бӧрӱктӱ, колында кыйралу, бала-баркалу, чӱмдӱ-јараш кептӱ эпши, Кадын чаҥкыр-јажыл кӱски ӧҥинде. Кыш — ол токыналу турган карганак, тегин килиҥ бӧрӱктӱ, ойгор санаалу кӧстӧрлӱ. Кадын, эбирип јаткан ӧйдиҥ кереези болуп, ортозындагы композицияга келет. Ондо айлардыҥ, јылдардыҥ, ӱргӱлјиктиҥ темдектери…

Балдардыҥ журналында тӧс јурукчы болуп тургамда, мениҥ бӱгӱнги јайаандык эҥ ле јаан амадуларымныҥ бирӱзи «Солоҥыла» колбулу. Эмдиги ӧйдиҥ балдары, чынынча айтса, сабырт ла этсе, нени-нени кӧрӱп, табып эмезе соотоп аларга гаджеттерге баштанат. Ӧйдиҥ бу некелтезиле канайда тартыжар? Јаш ӱйениҥ кӧрӱмине, јилбӱлерине келиштире бичик-журналдардыҥ электрон бӱдӱмин база апарар керек. Оныҥ учун «Солоҥыныҥ» таҥынаҥ сайты јанынаҥ туку ла качан иштеер кӱӱним бар. Ӧйдиҥ, кычыраачыларыстыҥ некелтезин бӱдӱрер керек.

Јайаандык редактор ижинде јаантайын ӧйлӧ теҥ алтаар учурлу. Мениҥ јаан нӧкӧрим — ол компьютер. Јаҥы программалар чыкканын ајаруда тудуп, оны ӱренип, ченеп, иште тузаланар керек.

Јуруктар ла бичимелдер бек колбуда. Бу колбуны оноҥ до јакшы оҥдоп турарга, ГАГУ-ныҥ алтаистика ла тюркология факультедин де ӱренип божоттым. Бу айалга ижимде база јарамыкту, болушту болот.

Тамара Николаевна Муканованыҥ анимацияла курстарына јӱрген ченемел бар. Оныла колбой чыҥдый мультипликационный алтай фильм белетеер иштерде туружар амадулу јӱредим.  Мен сананзам, фильмдер, бичиктер ас та болзо, чыҥдыйы бийик болзо, улуска оныҥ тузазы артык болор.

Ишмекчи туштажулар ла пленэрлер јурукчыга јаҥы тыныш, ченемел берет. Келер ӧйдӧ база да ондый аргалар болорына иженедим.

Бу юбилейлик јажымга, баштапкы јаан кӧрӱге, јайаандык эҥирге белетенип турала, толо јашты ашканы кижини ээчиде ажуга ууламјылап, ӧдӱп келген ченелтелериҥ, иштеп алган ченемелиҥ та кандый да ийде бергенин, толкуныҥ бажында ичкери барып јатканымды сезедим. Байагы айткан јӧптӧжӱле эмди оноҥ до ары јӱрӱп, кажы ла чырыжымга сӱӱнип, кӧпти эдер, амадуларды јӱрӱмде бӱдӱрер керек.

Јаантайын јанымда болуп турган, экчеп, аайлап, тайагым, куйагым болуп турган эш-нӧкӧрим Николай Васильевичке быйанду јӱредим».

Јурукчы онойдо ок А. В. Анохинниҥ адыла адалган музейдиҥ ишчилерине, юбилейлик керек-јарактардыҥ тӧзӧӧчи комитедине, «РФ-тыҥ театрал ишчилериниҥ биригӱзиниҥ» республикан бӧлӱгине ле Светлана Тарбанаковага, Шоҥкор Модоровко, Лилия Тадиновага, Тамара Садаловага, Айсулу Кукпенековага ла тергеениҥ јайалталу артисттерине, ончо болушкан улуска јаан быйанын айдат.

Кӧрӱниҥ ачылтазында ла јайаандык эҥирде Чейнеш Николаевнаны ада-энези, тӧрӧӧн-тууганы, нӧкӧрлӧри, јурукчы нӧкӧрлӧри, јӧмӧӧчилери, коллегалары, јаҥныҥ чыгартулу улузы, јерлештери уткуп, јылу сӧстӧрин айтты.

Акту сӧстӧрин айткан кӧп улус Чейнеш Николаевнаныҥ јайалтазын баалап, онойдо ок бир уунда оныҥ јалакай, јымжак јӱрегин, буурзагын, бастыра кӱчиле улуска болужып јӱрерин темдектеди.

Ч. Барсукова «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ јайаандык најызы. Газеттиҥ бӱктеринде оныҥ ижи, једимдери, бойы керегинде кӧп јакшы сӧстӧр бичилген ле келер де ӧйдӧ бичилер.

Чейнеш Николаевнаны белек јажыла база катап уткуп, бек су-кадык, амадулары бӱтсин, айландыра улуска мынайып ла јаркынын сыйлап јӱрзин деп кӱӱнзейдис.

Э. КУДАЧИНА