Алтайдын Чолмоны

Адазынаҥ уулында улалзын

29.10.2019

Алтай албаты алдынаҥ бери ар-бӱткенин тооп, кӧдӱрип, алкап, кичееп, оныҥ байлыктарыла аайлу-башту тузаланып јӱрген. Аҥдаарыныҥ јебреннеҥ келген јаҥжыгуларын адаларыс эмди де буспай, байланып турат.

Озодо уулдар мылтыкты кӧдӱрерге ле јетсе, јаандары олорды ээчидип, араайдаҥ ӱредип турар болгон. Уулчактар бойлоры да оок аҥ-кушка тузак, баспак тургузып аҥдагылайтан. Эмдиги јасакла болзо,  18 јашка јеткен кийнинеҥ аҥдаарга јараар. Аҥдаары кӱскиде ӱлӱрген айдаҥ ала башталып, кочкор айга јетире улалат. Кӱскиде аҥ-куштыҥ балдары јаанап, бойы азыранып јӱрерге једип калган болот.

Ай јаҥыда тайга-ташта јӱрген улус кыйра буулап, амадап аҥдап барып јаткан болзо, айлыныҥ јанына эди бе, турлузыныҥ јанында ба, аҥылу јерге кичинек саҥ, аш-курсак салып, Алтайынаҥ суранып јат. Кем де одын азырап, айдынып, суранала барат. Кажы ла аҥчыда бойыныҥ эп-сӱмелери бар. Агыртып, амыргылап, ӧҥӧлӧп, тозуп, туска, кујурга отурып, туйгакту тындуларга аҥдаар. Чакпылап, тузактап, баспактап — оок тындуларга. Алдында ӧйдӧ аҥдап барарга турган улус јаан табыш чыгарбай, аҥ-куш ӧдӧр јерлерди јакшы билер кижиге баштадып, кажы јанынаҥ агыртарын, кем кайда отурарын куучындажып алала баратан.

Кӧп аҥ атпайтан. Байа бир агыртып келзе, аҥ ӱӱриле чыкса, ӱзе атпай, артыргызар керек, олор оноҥ ары ӧссин деп. Алтайы берген аҥныҥ эдиле јуук улузыла ӱлежер болгон, азыранып ла турарга, артык неме ӧлтӱрбей.

Азыйда мылтыктар да јаҥыс катап адатан кырлу мылтыктар болгон. Эр улус онызын байлап, ажыра алтабас, ӱй улуска мылтыкты тийерге де јарабас болгон. Уул баланыҥ бир јажы толзо, таайы саҥыйын, тужагын кезип, сый эдип ат адап берет. Бала он эки јажына јетсе, таайына айылдадар. Ол тушта таайы балага онойдо ок јаан учурлу сый эдип, мылтык сыйлаар. Уул балага мылтык онойып келижип, ол оноҥ ары тоомјылу таайы берген мылтыкты кичееп, байлап, эдинип јӱрер болгон.

Јаандарыс ат ӱстинеҥ атпазын деп ӱреткен. Айлынаҥ эмезе јуук тӧрӧӧн улузынаҥ сӧӧк чыккан болзо, бир јылдаҥ чыгара аҥдабас, мылтык та тутпас эдип байланып јӱрген. Айылда улузынаҥ кем-кем оорып эмезе колы-буды уур кижи бар болзо, база байланып, јаан аҥдабас.

Эне эликке, оныҥ чааптарына кезик улус эдискилеп аҥдаар. Је ол јакшы ла неме эмес, кӧп улус оны јууктатпай јат. Керекшин балдарлу болордо, чааптарын сыгырып јӱрер. Эдиски сыгырза, эне-керекшин балдарын бедиреп келер эмезе балдары энезин јоктоп чыгар. Онойып, байла, јаан тородо чучурап јӱрген эмезе јӱрек јок улус аҥдаар болгон…

Чаган айда бӧрӱ (байлап айтса, кокойок, јаан оос, узун куйрук) маҥтап јат, ого оозыла ба эмезе аҥылу јазалдыҥ болужыла уулуп аҥдаар.

Јайгы куран айда, маҥ ӧйинде, куранга аҥдаш башталат. Балдарын, керекшинди атпай јат. Эркектерин адар. Сыгын айда амыргылап, сыгынга барып јат.

Кичӱ ле јаан изӱ айларда айуга, байлап айтса, мајалайга, аҥдап јат.

Кажы ла аҥ-кушты башка јаҥыла сойып јат. Тырмакту немелерди туйуктай сойор: эки будын ээрейле, кӧҥкӧрӧ бажындӧӧн апарып јат, колдорын, тырмактарын башка ээреп, туйуктап апарып јат. Бӧрӱни, тӱлкӱни, шӱлӱзӱнди, тийиҥди, албаны, јеекенди, агасты, јоонмойынды ла оноҥ до ӧскӧ тырмактуларды. Мајалайды бастыра ээреп јат. Азый улус эликти адала, эмдиги ӧйдӧ чилеп эмес, шыйрактарын туйгактарыла кожо учугын кезип, јууп, ийтке, кушка чачпай, байланып, аралга апарып, агашка бийиктеде, неме-эш јиибезин деп, тизип койотон. Сойгон кийнинде, арткан-калганын бӧрӱ чилеп јердиҥ ӱстине анаар чачпайт, сӧӧктӧп јат, терезин-эжин колоского салып, куш-курт кӧп айланбазын деп,  базырып јат.

Кандык, кӱӱк айларда чайдыҥ ойыны башталат. Оны кӧрӧргӧ дӧ коркышту јилбилӱ, јараш неме. Куш ай эскиде јобош болотон дежер. Ол тушта сымда, чай јаан ыраак учпас, кижинеҥ тыҥ чочыбас.

Јебреннеҥ бери адарга јарабас, тыҥ байлалып турган аҥ-куштар бар. Куу, шоҥкор, мӱркӱт, тарбалјы, јаалбай, турна  ла база да кӧп ӧскӧлӧри — олорды  атпайтан, уйазын чачпайтан јаҥду.

Элик-неме ийтке, бӧрӱге сӱрдӱрип, качып, улуска келет, болуш сурап. Ондый аҥ-кушты ӧлтӱрбес, аргадап алар керек. Бу ла јуукта јылдарда јаан кар болордо, канча кире эликтер ӧзӧккӧ тӱшкен. Кезик улус олор карга кебелип каларда, аткылаган. Кезиги мал-ажына кожуп азыраган.

Эл-јон ортодо аҥ-кушты байлап јӱрери ле аҥдашла колбулу башка-башка куучындар бар:

—Јууныҥ кийнинде, ӧлӧҥди бригадаларла эдип јӱрер ӧйдӧ бир эр кижи агаш аразына барып, чӱрче ле неме адып, эт экелер болгон. Кӧрӧр болзо, ол кӧп катап эдискилеп аҥдаган эмтир. Ол бойы айыл-јуртту да болзо, је билезинде бир де бала табылбай, эш-нӧкӧриле јажына јаҥыскан јӱрген.

—Учар куштарла урушпайтан — кинчеги једер деп айдатан… Бир улустыҥ турлузы јаан кайа-кырдыҥ алдында болгон. Кайада — шоҥкордыҥ уйазы. Ол шоҥкор бу улустыҥ јаҥы чыккан уулактарыныҥ та канчузын да тееп апарган. Айылдыҥ ээзи эр кижи шоҥкордыҥ учуп турган јерин кӧрӱп алала, армакчыла бууланып, кайадаҥ тӱжеле, куштыҥ уйазын чачып, балдарын ӧлтӱрген дежет. Оныҥ кийнинде бу билениҥ ӱч уулы башка-башка јеткерлердеҥ улам эрте јада калган.

—Бир катап кӱскиде саска куулар ла ошкош эки куш келген. Састыҥ јаказында јаткан аткыр уул онызын кӧрӱп, куштар учуп чыгарда, бирӱзин адып алган. Бу јиит ол ло јыл јайгыда кижи алган болгон. Је мыныҥ кийнинде јаан удабаган — оору-јоболго табартып, јаан калага эмденип барала, неме болбой, божоп калган.

—Камдуны ала-кӱнинче ӧлтӱрбейтен дежер. Бир кижи улай-телей канча камду ӧлтӱрген. Оныҥ билезинеҥ эки бала божогон.

—Куйка-баш јымыраар куучынды бир аҥчы јиит куучындаган эмтир. Ол бойынаҥ јаан кижиле кожо аҥдап барган. Эки башка јерге тозорго отурып алган. Јиит уул отурганча, туман келген, оныла кожо кӧп эликтер. Олор јырааныҥ кийнине кире берерде, аҥчы мылтыгын белетеп, эликтердиҥ чыгарын сакый берген. Је јырааныҥ кийнинеҥ кенейте коркышту јараш кыс бала чыгып келген, уулдыҥ кулагына та кожоҥ, та кӱӱ угулган… Онойып алаатып калган, бу јерде јок болуп, кыймыктанбай, ол узак ла отурган. Јааны оогожын табып, ол тушта јаҥыс тӱшкен, бу кайкамчылу кӧрӱнген немени куучындаган. Ол уулдыҥ салымы кыска болгон дежет.

—Бир јаан кам кижи јети уулду болгон. Олор аткан огы јерге тӱшпес аҥчылар деп чотолотон. Бир катап олор аҥдап јӱреле, байлу кырдыҥ алдында уйалу мӱӱстӱ сыгын кӧргӧн, је оны адып болбогон. Јанып келеле, уулдар адазын «биске ол сыгынды Алтайыстаҥ сурап бергер» дешкен. Адазы озо болбой турала, уулдарыныҥ турумкай суражына удурлажып чӧкӧйлӧ, јети кӱн, јети тӱнниҥ туркунына камдап, сыгынды олорго сурап берген. Кам уулдарына: «Ол аҥды адатан эмтиреер, је оныҥ кийнинде не болорын билбей турум…» — деген. Чечен карындаштар сыгынды адып алган. Је оныҥ ла кийнинде олордыҥ сӧӧгиниҥ јурты јукаарып, угы учуктый чичкерген эмтир.

Алтай улуска ада-ӧбӧкӧлӧриниҥ айтканын угуп, јанчыкка салып, бойыныҥ бала-барказына куучындап, ӱредип, эртенги кӱнин сананып јӱрер керек. Анаар ачынатыбай, ар-бӱткенин, аҥ-кужын кичееп, аайлу-башту тузаланып, келер ӱйеге артырып, бӧрӱлер чилеп анаар кырар, тайга-ташка тал-табыш кӧдӱрип эмес.

Э. КУРГАРИНОВА бичип алган