Алтайдын Чолмоны

Теҥеридеҥ тӱшкен темир-терсти айландыра

12.11.2019

Бу јууктарда Алтай Республиканыҥ башчызы, башкарузыныҥ председатели Олег Хорохордин Байконурдагы космодромноҥ учуртып турган «Союз» ла «Протон» ракеталардыҥ бистиҥ тергееге келип тӱжӱп турган сыныктарына учурлалган јуун ӧткӱрген. Эл-јонды ак-айастаҥ тӱжӱп турган темирдиҥ оодыктары база јаантайын јилбиркедет. Бистиҥ тергееде бу суракла бир канча министерстволор ло ведомстволор иштеп јат. Ол тоодо экологияныҥ

Алтайдагы институды. Бӱгӱн оныҥ директоры Юрий РОБЕРТУСЛА ӧткӱрген интервьюны јарлап турубыс.

—Юрий Владимирович, республиканыҥ јаҥдары  Роскосмосты Туулу Алтайдыҥ јерин темирдиҥ таштанчызы эдип алган деп бурулаар кӱӱндӱ. Ол керегинде бӱгӱн Слердеҥ база сурап угарга турубыс. Је куучын-эрмегис јарт болзын деп, озо баштап керек-јарактыҥ текши аайын јартап, айдып берген болзогор?

—Мында, байа «Јаан сӧстӧ јажыт јок, улу сӧстӧ уйат јок» деп айтканыла, кӧндӱре башкарынарга, байла, чала кӱч болор. Је аргам јеткенче чырмайып кӧрӧйин (кӱлӱмзиренет). Элдеҥ ле озо Роскосмос Алтай Республиканыҥ јерин ӧткӧн чактыҥ 60-чы јылдарынаҥ бери тузаланып келгенин эзедер кӱӱним бар. Мынча кире ӧйдиҥ туркунына Алтайдыҥ тайга-тажыныҥ ӱстиле ракеталар 630 катап учкан. Айдарда, ак-айаска ууланган ол керептердеҥ айрылган сыныктар бистиҥ јериске ас эмес чачылган деп, алаҥзыбай айдарга јараар. Роскосмос кажы ла учуштыҥ кийнинде ол сыныктарды јуунадып јат. Је олордыҥ бастыразына кӱчи канайып јетсин база.

Байконурдаҥ ракеталарды ак-айаска дезе «Союз», «Протон» ло «Зенит» деген ракеталар јетирип јат. Олордоҥ айрылып турган бӧлӱктердиҥ сыныктары бистиҥ тергеениҥ 5,3 муҥ квадрат километр јерине тӱжӱп јат. Ого Алтай Республиканыҥ текши кеминиҥ тӧртинчи ӱлӱзи болуп турган   23 муҥ квадратный километр јери кирип турганын ајаруга алар керек. Чачыҥы јаткан таштанчылардыҥ чогымдарына Алтайдагы заповедниктиҥ ле Сымылтыныҥ заказнигиниҥ јарымызы база кирип јат. Бу јерлерде бӱгӱнги кӱнге јетире эки муҥ тоннага шыдар темирдиҥ оодыгы јуулган. Олордыҥ кезиги бистиҥ тергеениҥ јерлериниҥ јаказында јуулган деп айдар керек.

Роскосмос ак-айаска ракеталар учуртар ижинде Россия Федерацияныҥ 1993 јылдыҥ куран айыныҥ 20-чи кӱнинде чыгарган 5663-1 таҥмалу јасагыла, Россия Федерацияныҥ башкарузыныҥ 1995 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 31-чи, 1998 јылдыҥ  тулаан айыныҥ 24-чи ле 2003 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 2-чи кӱндеринде чыгарган јӧптӧриле башкарынат.  Алтай Республиканыҥ башкарузы ла Роскосмос ортодо Туулу Алтайдыҥ јерин ракеталардаҥ айрылган сыныктарга тузаланары јанынаҥ 2000 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 27-чи кӱнинде тургузылган јӧптӧжӱ база бар.

—Ракеталардыҥ бӧлӱктери бистиҥ тергеениҥ кажы тужына келип тӱжӱп јат?

—Тургуза ӧйдӧ Роскосмос эки ле јерди тузаланып јат деп айдар керек. Ол Сымылтыныҥ сындарыныҥ Чамал, Чой, Турачак, Улаган ла Оҥдой аймактардыҥ јерлери бириккен тужындагы ээн тайгалар. Мында улус јатпай јат. Бир сӧслӧ, мал-аш јӱрбей турган јыш аркалу бийик јерлер. Је мен Роскосмостыҥ ракеталарды тузаланып турган программазы билдирлӱ астаганын темдектеер кӱӱним бар. Гептилле иштеп турган уур бескелӱ «Протондор» керегинде айдып турум. Ӧткӧн јылда  ак-айаска мындый бӱдӱмдӱ эки ле ракета учуртылган. Быјыл дезе — тӧрт. Арткан ракеталар ак-айастагы телекейлик станцияга космонавтар отурган «Союзты» ла кош тарткан  «Прогрессти» јетиргендер. Бу керептер дезе кижиниҥ су-кадыгына, аҥ-кушка ла ӧзӱмдерге каршузын јетирбей турган одырула —  керосинле иштеп јадылар.

—Юрий Владимирович, айса сурагымды эмеш ӧскӧртӧ берейин. Гептилдеҥ корондолгон учуралдар бисте бар ба?

—Ракеталарды теҥериге кӧдӱрердеҥ озо ло олор ак-айаска јеткен кийнинде Роскосмостыҥ чыгартулу улузы биске келип, кыйалтазы јогынаҥ шиҥжӱлӱ иштер ӧткӱрет. Специалисттер вертолетло Алтайдыҥ ӱстиле учуп, јердиҥ кыртыжын, сууныҥ ла ӧзӱмдердиҥ кемјӱлерин алып, олорды Москвадагы Ломоносовтыҥ адыла адалган химический факультетке шиҥжӱге аткарат. Бу иштерди кӧп лӧ сабазында Россияныҥ Билимдер академиязыныҥ Сибирьдеги бӧлӱгиниҥ билимчилери бӱдӱрип јат. Бистиҥ институт ракеталардыҥ салтарын шиҥжӱлеер экспедицияларда база туружат.

Москвадагы университет шиҥжӱлӱ иштердиҥ турулталарын јылдыҥ учында биске база ийип јат. Бу иштерде мен кӧп јылдардыҥ туркунына туружып келдим. Оныҥ да учун ракеталардыҥ сыныктары тӱшкен јерлерде ӧзӱп турган ӧлӧҥдӧ, агып турган сууларда ла айландыра јаткан тайга-ташта ла улустыҥ эди-канында гептил бар болгон учуралдар бӱгӱнги кӱнге јетире бир де катап болбогон деп ачыгынча айдар аргам бар. Алтай Республиканыҥ Роспотребшиҥжӱзиниҥ специалисттери Роскосмостыҥ шиҥжӱлериле коштой бойлорыныҥ мониторингин база ӧткӱрип јадылар. Мениҥ билеримле, ракеталардыҥ оодыктарыныҥ ла гептилдиҥ улустыҥ су-кадыгына каршу јетирген учуралдарын бу ведомствоныҥ ишчилери база бир де катап темдектебеген.

—Слердиҥ бу каруугарды Чой, Улаган, Чамал, Турачак ла Оҥдой аймактардыҥ эл-јоны јарадып кычырар болбой. Кан-Оозыныҥ улузына бу сурак база амыр бербей јат деп билерим. Је башкаруныҥ јуунында Роскосмос ракеталардыҥ сыныктарын бистиҥ тергеедеҥ јуунатпай јат деген бурулаштар айдылган. Онызы чын ба?

—Эйе, андый тутактар бар деп айдарга келижип јат. Ол јӧпсинетен тӧзӧлгӧлӧрлӱ ајарулар. Байконурдаҥ учуп чыккан ракеталардыҥ сыныктары бистиҥ ар-бӱткениске туку 60-чы јылдардаҥ ала тӱжӱп баштаган деп, мен мынаҥ ӧрӧлӧй айткан эдим. Јарым чактыҥ туркунына «тӧгӱлип», ары-бери чачылган оодыктарды јууп, олорды чыгара тӧгӧри эмди кӱчке келижип јат. Јолы јок кайыр капчалдарга ла баргаа-ӧлӧҥгӧ туй бастырган  арка-тууларга ылтам једери база сӱрекей кӱч. Андый јерлерге јаҥыс ла вертолетло једер арга бар. Чыгымдары база ас эмес. Ого Роскосмостыҥ ла Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ аргалары кайдаҥ једетен эди.

Мындый айалгаларда Роскосмос ло Алтай Республиканыҥ башкарузы бой-бойына удура барып, улус ээленбей турган кату јерлерди арчыбас деп јӧптӧшкӧндӧр. Је мал-аш кабырган, кузук ла эм-томду ӧлӧҥдӧр ӧскӧн ӧзӧктӧрди ле јалаҥдарды Роскосмос ракетаныҥ сыныктарынаҥ арчыыр учурлу.  А андый јерлердиҥ тоозына Сымылтыныҥ ла Абаканныҥ сындары ла оныҥ јака јерлери бӱткӱлинче кирип јат. Бу иштерди ӧткӱреринде дезе јаан тутак-једикпестер учурап јат. Оныҥ да учун тергеениҥ башчызыныҥ ӧткӱрген јуунында Роскосмос ло Алтай Республиканыҥ башкарузы ортодо тургузылган јӧптӧжӱниҥ кезик тизимдери бӱтпеген деп темдектелгени чын болор. Бу јӧптӧжӱ дезе бисте он тогузынчы јыл улай иштеп јат. Оны јаҥыртар ӧй база келген деп бодойдым.

— Юрий Владимирович, Роскосмосто кемниҥ де кӱчи тыгынбас бойыныҥ јажыттары бар деп јакшы оҥдоп турум. Оныҥ тӧс сурактарына бистиҥ кирижер учурыс та јок. Онызы база јарт. А мен Слерди туйуктаар ла кӱӱним бар. Бу јаҥы ла ракеталардыҥ сыныктары Туулу Алтайдыҥ ар-бӱткенине туку 60-чы јылдардаҥ бери тӱжӱп јат, олордыҥ кезиктери јерде эмдиге јетире јатканча деп, база ла катап такып  айттыгар. Мыныла шылтай олордо корон ол эмезе ого јӱзӱндеш кандый бир јарабастар бар ба деп, сурап угарга турум.

—Бис  экӱ тууны керий маҥтаган туулан койон ло оныҥ кийнинеҥ сӱрӱшкен чечен аҥчы болуп турган турбайыс (кӱлӱмзиренет). (Экологияныҥ Алтайдагы институдыныҥ директорыла бис туку совет ӧйдӧҥ бери таныш улус болорыс (автор).  Је бот, ракетаныҥ јӱк ле азотту кислотазы агып турган трубазы, одырулу (гептилду) ла окислительду бактары јеткерлӱ ле каршулу деп айдар керек. Бу одыруныҥ сыраҥай да оогош деген ӱлӱӱзи «Протонныҥ» кӱйӱп тӱшкен ступень-тепкиштериниҥ сыныктарыла кожо јерге келип тӱшсе, ол јаан каршу экелердеҥ айабас. Олор јердиҥ кыртыжына, сууларга, кижиниҥ эди-канына ла аҥ-куштыҥ ичеге-кардына шиҥер аргалу. Гептил ол — корон. Улуска темирдиҥ мындый сыныктарын тудардаҥ болгой,  оныҥ јуук јанында узак ӧйгӧ болорго чек јарабас.

«Протондор» дезе ӱч тепкиштеҥ (ступеньнеҥ) тургулап јат. Оныҥ баштапкы тепкижи космодромноҥ ыраак јокто кайда да 20-25 километр бийикте јарылып јат. Биске келип тӱжӱп турган экинчи тепкиш дезе ол ло Казахстанныҥ јеринде 100 километр бийикте јарылат. Ол  мынча кире бийиктеҥ тыҥ ийде-кӱчле мергедеген таш чылап шуҥуп тӱжет. Јолой кӱйӱп, јарылат, оодыктары дезе эртедеҥ темдектелген јерлерге јер-башка чачылат. Ракетаныҥ куйак-коручылы болуп турган сӱӱри калбаҥ темир бӧрӱги мынча ла кирези бийикте база јарылып, јерге келип тӱжет.

Ракетаныҥ ӱчинчи тепкижиниҥ «сӧӧксалгыжы» Тымык теҥисте. «Протонныҥ» экинчи тепкижиниҥ бескези 12 тоннага једип јат. Роскосмос темир-терстиҥ тӱжетен јерин чокым темдектеп, оноҥ бир де кыйбай јат. Је ракетаныҥ оок-тобыр сыныктары кезикте темдектелбеген де јерге келип тӱжердеҥ айабас. Бисте андый учуралдар болгон.

—Темир-терстиҥ улустыҥ маала ажына, таскак-чеденине тӱшкен чокым темдектер керегинде айдып болорыс па?

—Андый учуралдар Улаган ла Кан-Оозы аймактарда болгон. Је, кудайга баш, бу учуралдарла колбой кандый да јеткер болбогоны јакшы. Эмди ак-айаска јаҥы бӱдӱмдӱ «Протондор» учуртылат. Экология јанынаҥ олор јаан каршулу эмес. Оныҥ одырузы — гептил бийикте ле кӱйӱп калар аргалу. Конструкторлор одырулу бактыҥ јерде јарылар аргаларын база астадат. Бис калганчы беш јылдыҥ туркунына темир-терстиҥ улус јаткан јерлерге келип тӱшкенин бир де катап темдектебегенис.

—Роскосмос ло бистиҥ республиканыҥ башкарузы ортодо ӧмӧ-јӧмӧ иштеериниҥ јӧптӧжӱзи он  тогус јыл иштеп јат. Ого кубулталар эдерин ӧй некеп јат эмес пе?

—Республиканыҥ башчызы О. Хорохординниҥ ӧткӱрген јууунында бу јанынаҥ куучын-эрмек база ӧткӧн деп айдар керек. Тургуза ӧйдӧ тергеениҥ ар-бӱткенди корулаары аайынча министерствозы  бу ууламјыла чокым иштер ӧткӱрет. Роскосмосло јаҥы јӧптӧжӱни тургузарга белетеништӱ иштерде су-кадыкты корыырыныҥ министерствозыныҥ, Роспотребшиҥжӱниҥ ле МЧС-тыҥ тергеелик башкартуларыныҥ специалисттери, байла, база туружар. Бистиҥ эрмек-шӱӱлтелерис Роскосмоско кӧрӱлерине аткарылар. Экијандай шӱӱжӱ ӧткӧн кийнинде, бис јаҥы јӧптӧжӱни келер јылда, ол беш јыл иштеген кийнинде  тургузарыс.

«Протондорды» чыгарып турган Хруничевтиҥ адыла адалган госпредприятие тургуза ӧйдӧ уур-кӱч айалгаларда иштеп јат. Јада-тура мындый бӱдӱмдӱ ракеталарды, байла, уур бескелӱ «Ангаралар» солыыр. Олор «Восточный» деген космодромноҥ учуртылар. Ол тушта бистиҥ ӱстисле јӱк ле «Союзтар» учар деген ижемјилер бар. А космонавтарды ак-айастагы станцияга јетирип турган бу керептер керосинле ол эмезе суйук кислородло иштеп јат. Бу одырулар, гептилге кӧрӧ, тыҥ ла каршулу эмес. Ӱстине «Союзтар»  Алтайский крайдыҥ ӱстиле учуп турган болзын. Олор      Кан-Оозында биске эмеш «тийгилеп» јат деп, јартын база айдар керек. Је бис оныҥ салтарын сеспей де јадырыс. Ак-айастаҥ бистиҥ ӱстибиске тӱжӱп турган темир-терсле колбулу айалгалар табынча јакшы јаны јаар кубулып јат деп айдатан аргабыс, байла, бар.

—Айтканаарла болзын. Алтайыс мӧҥкӱликке бузулбай турзын, албаты-јоны јажына амыр-энчӱ јатсын, теҥеридеҥ јеткерлӱ «мӧндӱрлер» ӱстибиске качан да тӱшпезин  деп алканып, Слерге толо ло јилбилӱ эрмек-куучын учун быйанысты айдып турубыс.

Куучын-эрмекти П. КАБАР ӧткӱрген

Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуругы

Кычыраачыларды Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ јуунында Байконурдагы космодромноҥ учуртып турган ракеталардаҥ айрылып, бистиҥ тергеениҥ јерине келип тӱжӱп турган темирдиҥ бӧлӱктерине учурлалган јуунда айдылган шӱӱлтелерле кыскарта таныштырадыс.

Олег Хорохордин,

 Алтай Республиканыҥ башчызы:

«Роскосмосло тургузылган јӧпкӧ — 19 јыл. Оны ойто катап јазап кӧрӱп, ого кубулталар кийдирер керек. Ракеталардыҥ сыныктары тӱжӱп турган јерлерде јаткан  улусты санаторийлерге ле курортторго ийип, эмчилик болуш јетирер аргаларды шӱӱп кӧрӧр керек.  Јердиҥ кыртыжын, сууны ла ӧзӱмдерди шиҥдеер, улустыҥ су-кадыгын кӧрӧр иштерди токтодоры керегинде кандый да куучын ӧтпӧй јат.

Бу иштерди ведомстволор ортодогы комиссия ӧткӱрер. Ол темир-терстиҥ «сӧӧксалгыжына» тузаланып турган јерлерди адап, олордыҥ чокым тооломын тургузар учурлу. Эл-јонныҥ су-кадыгын корулап турган министерствого мындый јерлерде јаткан улустыҥ ооруларын тереҥжиде шиҥдеп, бу суракты лапту ајаруда тудар јакылта берилген».

Андрей Макин,

су-кадыкты корыырыныҥ министри:

«Калганчы беш јылдыҥ туркунына кату (онкология) оорулардыҥ јаҥы ла табылып јаткан бӱдӱмдери кӧптӧп турганы јарталат. Ол јаҥыс та Россия кеминде эмес, је текши телекей ичинде таркаган темдек болуп јат. Кату ооруныҥ јаҥы табылып турган бӱдӱмдерин эмчилер эмди эртеледеҥ табып, илелеп јат. Шак мындый иштердиҥ шылтузында бисте де андый темдектер бар болгонын чокымдаарга турум».

Евгений Мунатов,

ар-бӱткенниҥ байлыктары, экология ла туризм

аайынча министрдиҥ ордынчызы:

«Ракеталардыҥ сыныктары тӱжӱп турган јерлерде  темирдиҥ оодыктары эмдиге јетире јадып јат. Је 2000 јылда тургузылган јӧптӧжӱде айдылганыла, Роскосмос ол темирдиҥ бӧлӱктерин чыгара тартар учурлу».

Леонид Щучинов,

Роспотребшиҥжӱниҥ тергеелик башкартузыныҥ јааны, республиканыҥ баш санитар врачы:

«Тогус айдыҥ туркунына буунтылардаҥ сууныҥ чыҥдыйы 45, јердиҥ кыртыжы 47 катап шиҥделген. Маала ажыныҥ, јерлик јиилектердиҥ, кузуктыҥ, мешкелердиҥ  чыҥдыйы 97 катап кӧрӱлген. Олордо нитраттар ла уур темирдиҥ тустары бар ба,  јок по деп ширтелген. Јерлик ӧлӧҥдӧрдиҥ ле маала ажыныҥ радиологический айалгаларын јартаарга, олор 97 катап  шиҥделген.  Бу шиҥжӱлер бастыра адалган иштер гигиенаныҥ некелтелерине келижип турганын кӧргӱскен. Темир-терс тӱшкен јерлерде јаткан улустыҥ эди-канынаҥ алынган анализтер эмчилик аайынча технологиялардыҥ Пермьдеги билим тӧс федерал јерине шиҥжӱге јаантайын аткарылат. Бу ла институтта кардыҥ ла ачык буунтылардыҥ суузыныҥ чыҥдыйы база шиҥделип јат.

Республиканыҥ улузыныҥ су-кадыгы 2016 јылдаҥ ала терапияныҥ билим шиҥжӱ ӧткӱрер институдында база кӧрӱлет. Калганчы эки јылдыҥ туркунына андый шиҥдешти 2161 кижи ӧткӧн. Теҥеридеҥ тӱшкен темир-терс чогылган јерлердиҥ јанында јуртаган эл-јонныҥ су-кадыгы бир де эмешке уйадабаган деп бӱдӱмјилеп айдарга јараар».