Алтайдын Чолмоны

«Крымныҥ ӧйи» ӱлекерде алтай устар турушкан…

15.11.2019

Калыктардыҥ бирлигиниҥ байрамына учурлай ӱлӱрген айдыҥ 31-чи кӱнинеҥ ала кӱчӱрген айдыҥ 4-чи кӱнине јетире Крымда темир сулаачылардыҥ јайаандык фестивали ӧткӧн. Фестивальда Россияныҥ бастыра 85 тергеезинеҥ келген темир сулаачылардыҥ чемпионады ӧткӧн. Онойдо ок ондо  «Крымныҥ ӧйи» — Россияныҥ элбек картазы — деп солун ӱлекер учына чыгарылган.  Алтай Республикадаҥ  фестивальда «АР-дыҥ албатыныҥ кеендик  эдимдериниҥ «Аржан» ассоциациязы» деп тергеелик јондык организацияныҥ турчылары Николай Аилдашев ле Эзендей Мундукин турушкан.

Бистиҥ устар тӧрӧл јерине јанып келген кийнинде, Најылыктыҥ туразында журналисттерле куучын-эрмек ӧтти. Олор фестиваль керегинде куучындап, журналисттердиҥ сурактарына каруулар берди: «Бис, Шабалин аймактыҥ Шыргайты јуртыныҥ коболы сӧӧктӱ узы Эзендей Аматович Мундукин ле Николай Јыргалович Аилдашев, бу јаан фестивальда ӧскӧ тергеелердиҥ устарыла кожо туружып, кичӱ тӧрӧлис Алтайыстыҥ адын ададып, јанып келдис. Ондо бис Алтай јеристиҥ уур темирдеҥ бойыста сулап јазаган картазын апарып, Россияныҥ јаан картазына «јапшыра» суладыбыс. «Крымныҥ ӧйи» — Россияныҥ элбек картазы — деп адалган темир эдимниҥ узуны 10 метр. Картадагы кажы ла тергеени ол тергеелердиҥ бойлорыныҥ устары јеринде сулап эткендер. Бӱткӱл ороонныҥ устарыныҥ эткен ӱлекери бойыныҥ кемиле, ондо турушкандардыҥ тоозыла темир сулаачылардыҥ јайаандыгыныҥ тӱӱкизинде эҥ элбек ӱлекер-эдим болды. Бу картаны тергеелер Крымныҥ Россияга кайра бурылып бириккениниҥ јылдыгына ла Калыктардыҥ бирлигиниҥ байрамына учурлап, бу јиит тергее Крымга сый эткени ол. Ол Симферополь калада тургузылган.

Сибирьдиҥ бир канча тергеелериниҥ (Тува ла Бурят республикалар) темир сулаачылары карта-эдимдерин аткарып, бойлоры келбеген учун, биске олордыҥ јерлериниҥ карталарын текши картага јаба сулаарга келишти. Иш сӱреен кӧп лӧ чӱмдӱ болгон. Је биске ӧскӧ тергеелердиҥ, калалардыҥ кеендикте иштӱ, профессионал темир сулаачылары болушкан. Ол тоодо Санкт-Петербургтыҥ, Калининградтыҥ, Вологданыҥ, Костроманыҥ, Москваныҥ темир сулаачыларыныҥ гильдияларыныҥ устарыла јаба бис кӱчӱрген айдыҥ ӱч кӱниниҥ туркунына, тӱни-тӱжи прожекторлордыҥ јарыгына Россияныҥ картазын бирлик эдип, тыҥ иштендис. Јаба, нак иштиҥ шылтузында оныҥ сыраҥай ла кӧдӱриҥилӱ ачылтазына ижисти тӱгезип ийгенис.

Бистиҥ тергеениҥ картазында бис Туулу Алтайдыҥ тӧс темдек-байлыктарын кӧргӱскенис: Алтын Кӧлди ле Ӱч-Сӱмерди, онойдо ок алтайлардыҥ чакылу айылдарын, тайга-кырларын. Онойдо ок республиканыҥ Аржан Кухаев эдип берген гербин ле Пазырыктыҥ стилинде сулалган сыгынды база тургустыс. Мен (Николай Јыргалович — ред.) Алтайыстаҥ апарган арчынла картабысты, оноҥ устардыҥ сураганыла ӧскӧ дӧ тергеелердиҥ карталарын, онойып ороонныҥ текши картазын арутап, алкап салдым.

Россияныҥ картазы ол ок ӧйдӧ кӱнниҥ чазы болуп турганы солун. Картаныҥ чике ортозынаҥ, Европаныҥ ла Азияныҥ гранынаҥ, байкан чыгат, оныҥ бажында — ангел-коручыл. Ангел-коручыл Россияныҥ картазыныҥ ӱстиле учуп, кажы ла тергееде Крымныҥ астрономиялык ӧйин кӧргӱзер. Оныҥ да учун ӱлекердиҥ ады «Крымныҥ ӧйи» деп адалат.

Бу ӱлекерде турушканыстаҥ башка бис темир сулаачылардыҥ чемпионадында база турушканыс. Чемпионатта темир сулаачылардыҥ эзенде јылда Санкт-Петербургта ӧдӧтӧн фестивалине талдаштар ӧткӧн. Кажы ла темир сулаачыга тӧрт саат ӧй берилет. Бу ӧйдиҥ туркунына кандый бир эдим сулап эдер керек. Ӧйиҥе келишпей калзаҥ, маргыштаҥ чыгып јадыҥ. Бис экӱлебис туруштыс, ӧйисле ончо ишти эдип ийгенис. Эзендей Аматович латунь очок ло казан эткен, Николай Јыргалович отык сулап јазаган. Олорды бис алтай орнаменттерле кееркедип сыйладыс. Казан-айакты куруга сыйлабайтан учун, казанга кожо апарган кузуктаҥ, куруттаҥ салып койгоныс. Ончо ижисти, эдимдеристи, чӱм-јаҥысты јартап сыйладыс. Чемпионатта кееркедим иштӱ профессионал темир сулаачылар кӧп турушкан. Бис баштапкы јерлерге чыкпаган да болзобыс, дипломдорло кайралдаттыс. Мындый јаан јайалталу кӧп-кӧп устар турушкан бийик кемдӱ чемпионатта турушканысла оморкоп, ого сӱӱнип јандыс. Бис онойдо ок ороонныҥ кӧп тергеелеринеҥ келген устарла таныштыс, олордыҥ кеендик ууламјылу сулаачы техниказын кӧрдис, ченемелдерле де ӱлештис».

Николай Аилдашев бойыныҥ јайаандык ижи керегинде айдып, ол аттыҥ ээр-ӱйгенин ле ӧскӧ дӧ јепселдерин, бычактар эдип турум деген. Онойдо ок айыл-јурттыҥ ӧчпӧс одын, јылузын керелеп турган очоктор сулап турган эмтир. Эдимдеринде јаҥы айылду болгондордыҥ сӧӧгиниҥ таҥмазын, онойдо ок устыҥ таҥмазын тургузатан болуптыр…

Куучын ойто фестивальга бурылып, олор айдыштылар: «Бис бойыстыҥ алтай кеп-кийимисти, бӧрӱктеристи кийип јӱргенис. Олорды биске «Ай-Тана» кӧктӧгӧн. «Энчи» (Татьяна Кӱндӱчиновна Бабрашева) биске бичиктер, комустар берген. Бис олорды керектӱ јерлерде база сыйлаганыс. Сергей Кузьмич Тобоев талкан, јерлештерис алтай аракы ла ӧскӧ дӧ курсак берген. Јаан ус Аржан Кухаев база јӧмӧгӧн. Јол-јорыкка бисти Алтай Республиканыҥ национальный политика ла јондыкла колбулар аайынча комитеди јӧмӧп аткарган. Бис ончо ло болушкан, јӧмӧшкӧн улуска јаан быйанысты айдып турубыс».

***

Майман сӧӧктӱ ус Николай Јыргаловичтиҥ бу јол-јорыкта јӱрӱп, јолой амадап барган јери керегинде куучындаганы база солун болды.

—Јолой келип јадала, мен эҥ јаан таайым Яков Васильевич Аилдашевтиҥ 1944 јылда Белоруссияда ӧткӧн јуу-согушта јада калган јерине барып келдим. Минсктеҥ 260 километр ыраагында јурттыҥ јанында совет јуучылдардыҥ, ол тоодо мениҥ гвардияныҥ кичӱ сержанты болгон 18 ле јашту таайымныҥ јеҥ јастанып божогон јеринде кайыҥдар, ол јердиҥ арчындары ӧзӱп турган эмтир. Јурттыҥ бойында ончо јуучылдардыҥ мӧҥкӱзи јуулган, ады-јолы бичилген мемориал бар, музей иштеп турган болуптыр. Музей-мемориалдыҥ башкараачызы
В. К. Никитинала таныжып, куучындажып, апарган талканды, курутты, мӧтти сыйладым. Музейге ле школго комустар бердим, канай ойноорын кӧргӱстим. Бу јуртта мемориалга ончо тергеелердеҥ, ол тоодо алдындагы Совет Союзтыҥ да республикаларынаҥ кӧп улус келип турган эмтир. Мындагы улус јуучылдардыҥ эземин, мемориалын тыҥ кичееп турганы, јашӧскӱрим Јеҥӱниҥ кажы ла байрамында бери келип, ат-нерелӱ керектерле таныжып, эзедип турганы мени оморкотты, јӱрегимди сӱӱндирди. Таайым тогус баланыҥ эҥ јааны болгон ло Тӧрӧли учун јууда корогон. Онойдо ок Культураныҥ байзыҥында Алтай керегинде ӱч фотојурук барын кӧрӱп, сӱӱндим де, оморкодым да: бир фотодо уулдар эмдик ат ӱредет, экинчизинде Карыш Кергилов кайлап јат, Межеликте алтай той ӧдӧт. Онойып, канча јылдарга амадап јӱрген керегимди бу јаан фестивальла колбой бӱдӱрип койдым.

Н. БЕЛЬЧЕКОВА