Алтайдын Чолмоны

Ару аш-курсагыс учун быйан

19.11.2019

Кӱчӱрген айдыҥ 14-чи кӱнинде Алтай Республиканыҥ экономиказыныҥ эҥ учурлу бӧлӱгиниҥ —јурт ээлемниҥ ле перерабатывающий промышленностьтыҥ ишчилериниҥ профессионал байрамы ӧтти.

Кӧдӱриҥи П. В. Кучияктыҥ адыла адалган эл театрдыҥ јаан залында тергеениҥ ле аймактардыҥ јаандарын, бу бӧлӱктиҥ тоомјылу ишчилерин, ветерандарын ла ӧскӧ дӧ эл-јонды јууды. Байрамдык эҥир республикада јурт ээлемниҥ ле перерабатывающий промышленностьтыҥ ӧзӱми, једимдери керегинде элбек јетирӱлик видеороликтеҥ башталды.

Јеҥил эмес ле јаан учурлу иште иштегендерге сценага чыккан кажы ла кижи бойыныҥ, албатыныҥ адынаҥ јаан быйанын айттылар.

“Јуртта, јалаҥда, турлуда, перерабатывающий предприятиелерде иштеп тургандарга кӱч, је сӱрекей учурлу, эл-јонго керектӱ ижигер учун быйаным айдар кӱӱним бар. Россияныҥ президенти Владимир Путинниҥ айтканыла, аграрный бӧлӱк экономиканыҥ тӧс бӧлӱктериниҥ бирӱзи болуп јат. Јадын-јӱрӱмниҥ чыҥдыйы кӧндӱре ле оныҥ ӧзӱминеҥ камаанду” — деп, АР-дыҥ башчызы Олег Хорохордин айтты.

Ол тергеениҥ албаты-јоныныҥ 70 проценттеҥ кӧбизи јурт јерлерде јаткан учун бу байрам тергееге анчада ла учурлу болгонын темдектеди. Алтай Республикада јурт ээлем экономиканыҥ учурлу, тӧс болӱги болгон ло эмди де ондый ок болуп артат. Бӱгӱнги кӱнде јербойындагы аграрный бӧлӱкте 500 јуртээлемдик предприятие, 1,6 муҥнаҥ кӧп крестьян (фермер) ээлемдер, 55 муҥнаҥ кӧп таҥынаҥ ээлемдер бар. Јурт ээлемниҥ продукциязыныҥ кеми  кажы ла јыл кӧптӧйт. Ӧткӧн јылдыҥ кӧргӱзӱлери эҥ бийик — продукцияныҥ кеми 11,7 млрд салковойго јеткен. Быјыл бу кӧргӱзӱлер база да бийиктеер.

“Слердиҥ једимдӱ ижигердиҥ шылтузында эт ле сӱт иштеп алары јанынаҥ Алтай Республика Сибирьде јаантайын баштапкы јерлерде турат. Тергееде мал-аштыҥ тоозы јаантайын кӧптӧп јат. Бис ончого јуук бюджет тӧзӧлмӧлӧрди чыҥдый, экологиялык јанынаҥ ару аш-курсакла јеткилдейдис” — деп, башчы темдектеди.

Јурт јерлердиҥ ишчилерине государство јанынаҥ  јаан јӧмӧлтӧ эдилет. Јылдыҥ ла кеми јӱстер миллиондор салковой госјӧмӧлтӧни јурт ээлемниҥ муҥдар тоолу  товарэдеечилери аладылар.

“Бу эҥ учурлу бӧлӱкти мынаҥ да ары эрчимдӱ апарарга, тӧс ајаруны јуртээлемдик продукцияны иштеп аларына, јерлик ӧзӱмдердиҥ тереҥ переработказына, бийик технологиялык, экология јанынаҥ ару, коштырылган баазы бийик продукция иштеп аларына ла олорды бар-јок рынокторго бирлик брендле ӧткӱрерине эдедис.  Јуук ӧйдӧ јӱрӱмде бӱдӱретен эҥ учурлу ӱлекерлердиҥ бирӱзи — ол јурт ээлемниҥ продукциязыныҥ тереҥ переработказыныҥ  јаан комплексин тӧзӧӧри — деп, ол темдектеген.

Кӧдӱриҥи ӧйинде иштиҥ озочылдарына кӧп тоолу кайралдар табыштырылды, сыйлар сыйлалды. Алтай Республика ла оныҥ албаты-јоны алдында јаан једимдери, республиканыҥ производственный аргаларыныҥ ӧзӱминде ле оныҥ кемин кӧптӧдӧринде јаан камааны, эрчимдӱ јондык ижи учун “Таҥ Чолмон” орденле иштиҥ ветераны, Россия Федерацияныҥ јурт ээлеминиҥ нерелӱ ишчизи Бинолдо Карулов кайралдатты.

Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ грамоталарыла јуртээлемдик производствоныҥ ӧзӱминде камааны ла республиканыҥ јурт ээлем бӧлӱгинде кӧп јылдарга ак-чек ижи учун Оҥдой аймактыҥ укту мал ӧскӱрер јуртээлемдик производстволык “Теньгинский” кооперативиниҥ ишчилери кайралдатты. Олор — Шибеедеги ферманыҥ баш малчызы Карл Байрымов, Буландыктагы ферманыҥ малчызы Василий Канысов ло тракторизи Александр Кызлаков.

Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ председатели Владимир Тюлентин Алтайдыҥ ӧс калыктары алдынаҥ бери мал-аш тудуп, бӱгӱнги де кӱнде јаҥжыккан ээжилерин эмдиги ӧйдиҥ јаҥыртуларыла, бийик технологияларыла кожо апарып, бу бӧлӱкте једимдӱ иштеп турганын темдектеди. Онойдо ок канча чактарга јуулган тӱӱкилик билгирлер  мал-ашты ӧскӱрер арганыҥ тӧзӧлгӧ-ӧзӱми болот, оны јасак аайынча аайлаштырары керегинде санандырат деп, ол айтты.

Парламентарийдиҥ шӱӱлтезиле, Эл Курултай ла башкару агропромышленный производствоны эрчимдедерин ле ол конкуренцияда туружар аргазын, ээлемдердиҥ материально-техникалык тӧзӧлгӧзин  тыҥыдары аайынча јаантайын иштейдилер.

Владимир Тюлентинниҥ айтканыла, быјыл Алтай Республикага «Развитие сельского хозяйства и регулирование рынков сельскохозяйственной продукции, сырья и продовольствия» деген государстволык программа аайынча 900 млн салковойдоҥ кӧп акча-манат чыгарылган.

Эл Курултайдыҥ Кӱндӱлӱ грамоталарыла “Верхний Уймон” ООО-ныҥ бухгалтери Дмитрий Бочкарев, Алтайда ченелтелер ӧткӱрер ээлемниҥ Камлактагы бӧлӱгиниҥ бригадири Валерий Кириллов, јерлердиҥ мелиорациязыныҥ ла јурт ээлемде суујеткилдештиҥ Алтай Республика аайынча башкартузыныҥ директоры Инга Кречетова, “Тал” деген крестьян-фермер ээлемниҥ малчызы Арсан Чехонов кайралдаттылар. Эл Курултайдыҥ Быйанду самаразы Шабалин аймактаҥ фермер ээлемниҥ јааны Владимир Гуренковко табыштырылды.

Республикада укту мал ӧскӱрер иш јети ууламјыла ӧдӧт: эттеҥир мал-аш тудары, аҥдар, јылкы мал, койлор, эчкилер, тӧӧлӧр лӧ сарлыктар тудары. Бу ууламјыны јӧмӧӧрине 64 млн салковой чыгарылган.

Спикер укту мал ӧскӱрер ээлемниҥ мынаҥ ары ӧзӱминиҥ шылтузында малдыҥ угы-аргалары јаранар, оныла колбой эттиҥ ле оноҥ эдилген продукцияныҥ чыҥдыйы бийиктееринде алаҥзыбай турганын айтты.

Федерация Совединиҥ турчызы Татьяна Гигель јуртээлемчилерди уткуп тура, тергеелер бойыныҥ танылу, аҥылу брендтерин чыгарып, ичкери апарып турганы керегинде айтты. “Бис те бу јакшынак аргала база тузаландыс. Баштапкы једимис — ол јууп белетеген јерин адаган “Туулу Алтайдыҥ мӧди” деп ат адаар тап-эрикти керелеген бичик алынганы. Бу јаан учурлу кере бичикти “Республикан пчелоцентр” деген тӧзӧлмӧ алды, башкараачызы А. Криворученко. Бистиҥ брендти Промышленный собственностьтыҥ федерал институды керелеген” — деп, ол јетирди.

Быјыл куран айда республика база бир патенттиҥ ээзи болуп калды — “Туулу Алтайдыҥ аҥы” (“Горно-Алтайский марал”). Бу кере-бичик керелеген тап-эрикле Кӧксуу-Оозы аймакта Карагай јурттыҥ “Курдюм” деген фирмазы тузаланар, оныҥ башкараачызы Александр Попов.

Республиканыҥ агропромышленный комплексиниҥ ӧзӱми ичкери быжу алтамдарла барып јат. «Ийделӱ Алтай» программаны бӱдӱрерге,  аймактарда 4,5 муҥ тын мал-аш азыраар јерлер тӧзӧӧри, эттеҥ белетеген аш-курсактыҥ баштамы тереҥ переработказын эдер предприятиелер тудулары темдектелген. 200 тын сӱттеҥир малду тӧрт ферма ла сӱттеҥ аш-курсак белетеер бир предприятие ачылар. Улаган ла Шабалин аймактарда маала ажын салар јерлер тудулар. Онойдо ок Кӧксуу-Оозы, Улаган, Оҥдой, Чамал аймактарда ла Горно-Алтайск калада садтар ӧскӱрерине акча-манат чыгарылар. Маймада ла Кӧксуу-Оозында пантовый эдимдердиҥ тереҥ переработказы аайынча предприятелер ачылары — ӧйдиҥ сурагы.

Э. КУДАЧИНА