Алтайдын Чолмоны

«Кылык-јаҥыла ишке јараар керек…»

19.11.2019

Калганчы тооалышла, республиканыҥ эл-јоныныҥ тоозы 200 муҥ кижидеҥ эмеш ле кӧп болгон, олордоҥ 70 проценти јурт јерде јадып јат. Бу ок ӧйдӧ бистиҥ тергеебиске келип турган туристтердиҥ тоозы јуук јылдарда 2 миллион кижидеҥ ашкан.

Јурт јерде јаткан улуска туризмнеҥ канайда акча иштеп алар – бу сурак јон ортодо јаантайын шӱӱжилет. Бис бӱгӱн кычыраачыларысты республикада јурт туризмде эҥ озо иштеп баштаган билелердиҥ бирӱзиле таныштырып турубыс. Айса болзо, олордыҥ иштеги ченемели туризмде иштеерге кӱӱнзеген улуска јилбилӱ болор.

Татьяна Николаевна ла Виктор Васильевич Телегиндер Чамал јуртта јадат. Јурт туризмде, кезикте оны «јажыл туризм» деп адап јат, олор 1999 јылда иштеп баштаган.

– Бисти  туризмде иштеерине Светлана Гавриловна Шилова кӧдӱрген – деп, Татьяна Николаевна куучындайт. – Ол биске туристтер экелер, бис олорды јадар јерле јеткилдеер учурлу болгоныс. Јаткан турабыста ӱч кыпты јайымдап, келген туристтерди кондырып баштаганыс.

Татьяна Николаевна мынаҥ озо эш-нӧкӧриле кожо Чамалда, ол бойы казанчы, ӧбӧгӧни тискинчи болуп, чемет оору эмдеер санаторийде иштегендер. Туулу Алтайга туристтер келип баштаарда, олор јуртта кафе де ачкандар. Је ол ашкана тогус ла ай иштеген, кем де ӧрт тудуп ийген ле оны ойто орныктырар акча да, арга да јок болгон. Канайда да акча иштеер, балдарды чыдадар керек.  Туризмде ишке мынайда келгендер деп айдат.

– Ол ӧйлӧрдӧҥ ала ижигер канайда кубулган?

– Иштеп алган акчала эмештеҥ ӧзӱп баштаганыс. Баштап туалет тышкары болгон, душ-эш те јок.  Эмди јорыкчыларды кондырган јерлерис јети. Келген улуска курсак белетеер таҥынаҥ кыпты ла ажанар јерди тутканыс. Тураныҥ ичинде туалет, душтар – кайда да таҥынаҥ кыпта, кайда да  – текши тузаланатаны бар. Эмдиги туристтиҥ некелтелери, азыйдагы ӧйлӧргӧ кӧрӧ, јаанаган.

– Слердиҥ ижигер турбазалардыҥ јетирип турган јеткилдежинеҥ незиле башка? Кандый улус айлыгарда токтоп јат?

– Бис јӱк конуп јадатан јерлерле јеткилдейдис. Курсак аспайдыс. Улус аш-курсагын бойы белетеп јат. Кӧбизинде јаан јашту эмезе балдарлу, билелӱ улус токтойт. Новосибирск, Кемерово, Новокузнецк ле ӧскӧ дӧ јаан калаларда јаткандар. Реклама этпей јадыс, олор бой-бойынаҥ угужып, бисти бойы таап келет, байа «сарафан радио» ажыра.

– Слер аргачылар болуп јадыгар ба, Татьяна Николаевна?

– Јок. Амыралтага чыгып, аргачылыкты јапканыс. Эмди таҥынаҥ улус болуп, бойыстыҥ алдыста иштейдис. Мынайда иштеер аргабысты эки јаргыда корып алганыс.

– Кандый да аайлашпастар болгон бо? Кемле, нениҥ учун јаргылашканар?

– Јажыс јаанап, аргачылыкты апарарга кӱч боло берген. Оныҥ некелтелери де  аайы-бажы јок кӧп, кезигин оҥдобозыҥ да. Јаргы керегинде айдар болзо, јаткан артык кыптарды улуска конорго табыштырар аргабыс јок деп, прокуратура угускан. Мындый аргалу болгонысты баштап аймактыҥ јаргызында, оноҥ республиканыҥ Ӱстиги јаргызында ойноп алганыс. Јылдыҥ учында иштеп алган акчабыс јанынаҥ декларация табыштырадыс ла 13 процент калан тӧлӧйдис, ол ло. Је кайда да, кандый да реклама эдер учурыс јок. Бойыныҥ ӧйинде бис јурт туризмди ӧскӱреринде јеҥӱчил болуп чыкканыс ла турабыска бу керегинде бичик илген болгон. Оноҥ ондый бичикти илерге јарабас деген. Уштып салдыс. Кандый бир кижи предприятиеде иштейле, једимдӱ ижи учун медаль алган болзын. Иштеҥ чыкса, медалин кайра табыштырзын эмезе тагынбазын дегенине тӱҥей. Сананзаҥ, каткымчылу да.

– Иштеп алган кирелтегер, ортолой алза, айына канча кире болуп туру? Конгон кижи кӱнине канча салковой тӧлӧп јат?

– Бир јер учун коногына баа 750 салковой. Кирелте јылдыҥ ӧйине, айына  келиштире, тӱҥей эмес. Бисте конор јердиҥ баазы 300 салковойдоҥ болуп турар тушта, бир эр кижи јылдыҥ 365 кӱнин 300-ке катаптайла, слер јылына бир миллион салковой иштеп турган турбайар деп чоттогон эди (каткырат). Кичӱ изӱ айда кезикте бир де улус јок, кем экзамендер табыштырат, кем де дачазында иштейт.  Туристтер кӧп сабада јаан изӱ айда ла куран айда болуп јат. Сыгын айдаҥ ала астап барат. Бастыра конор јерлер толо болгон кӱндер ас болуп јат, ӱч кижи јадар кыпта бир де кижи конуп турат. Бистиҥ јерде кар јок, кышкыда дезе улус јыҥылаар јерге барып јат ине. Алтайда, Таиландта чылап, јыл туркунына јылу болгон болзо кайдат. Бисте улус бар болзын, јок болзын, суу тоҥбозын деп, тураны тӱҥей ле одурар керек. Электроэнергия, одын ла таш кӧмӱр дезе баалу. Былтыр Кемероводоҥ амырап келген улус бистиҥ кӧмӱристи кӧрӧлӧ, ондо мындый таш кӧмӱрдиҥ бир тонназы 900 салковойдоҥ садылат деп айткан. Бис дезе 5 муҥ салковойго јуук тӧлӧйдис. Кандый ла иште бойыныҥ уур-кӱчтери де, аҥылулары да бар, је иштеп турарыҥда, кайда барат, ӱренишкени аайынча эдип ле јадыҥ…

– Туризм тергеебисте ӧзӱп баштаарда, јорыкчылардыҥ кӧп сабазы Чамал аймак јаар баратан. Тургуза ӧйдӧ Алтайды кӧрӧргӧ келген улустыҥ јаан агыны Себиниҥ боочызын ажып, ӧрӧлӧй јаткан аймактарга једип келди.  Слер, јурт туризмде кӧп јылдарга иштеп келген улус, ондо јаткан јонго туризмнеҥ акча иштеп алары јанынаҥ кандый шӱӱлтелер айдар эдигер?

– Јурт туризмди ӧскӱрери аайынча С. Г. Шилова Оҥдой аймакта семинар ӧткӱргени санаама кирет. Ол ӧйлӧрдӧ ондо турушкандардыҥ кӧбизи тӱкле, ноокыла, сувенирлер эдериле, бу ишке гранттар аларыла јилбиркегенин ајаргам. Ӧскӧ улусты айылына јаттыргызып, кондырып, кичеерге болгон ло кижи кӱӱнзебези јарт, байла, кылык-јаҥыла бу ишке јараар керек. Кыйгас, кӱркет улуска кӱч болор болбой.

Је иштеп кӧрӧргӧ не јалтанатан, ченеп кӧрӧр лӧ керек. Сананзам, озо ло баштап, улус кондыратан башка јерди тӧзӧп алар керек. Ол бойыҥ јаткан јериҥнеҥ башка болзо артык, бу билениҥ бойына да, келген  улуска да эптӱ. Улус келип баштаза, акча болзо, табынча јадар јерлерди элбедип јазаар аргалар болор. Туристтердиҥ некелтелери јаанаган деп, байа айткан эдим. Олор душ, јылу туалет, изӱ-соок суу сурап јат.

Бойы маала ашту ла ээлемдӱ улус јорыкчыларга аш-курсагын садар аргалу.

Бис байрамдап јӱрген, табышту улусты албай јадыс, не дезе јурттыҥ ичинде јададыс ла айылдаштарыс бар, олорго амыр керек.  Кем-кем экскурсияга барарга турган болзо, кандый улуска баштанарын эмезе кӧлӱк јок келгенде, кемди јалдап аларын айдып бередис. Бойыс мындый ишти тӧзӧбӧй јадыс.

– Улустыҥ јаткан кыптарын, тӧжӧк-јастыгын база арутап, јунуп јадыгар?

– Бу да иш бар эмей. Кӱнӱҥги бу ишти эткемде, мен улустыҥ јаткан-конгон кыбына олор јогынаҥ кирбей јадым. Ары-бери барза, эжикти бӧктӧйлӧ, тӱлкӱӱрлеригерди бойыгарла кожо алып алыгар деп айдадым. Бир катап конгон эр кижи 5 муҥ салковой баалу очким јылыйып калган деген. Коркышту эби јок болгон, санааркагам. Кӧрӧр болзо, тӧжӧгиниҥ кыбына кирип калган, бойы табып алган.  Је биске кӧп сабада јакшы улус келип јат, олорло најылажып, телефондожып, айылдажып та турадыс.

– Слер балдарлу улус па, олор слерле кожо иштеп јат па?

– Бис  ӱч уулду, ӱч келиндӱ, алты баркалу. Јаан уулыс билезиле Камчаткадӧӧн иштеп јӱре берген, экинчи јыл ондо. Эки уулыс мында ла, Чамалда, јадат. Бисле кожо туризмде иштееерге кӱӱнзебей ле туру.

– Туризмде аргачылык тӧзӧп иштеерге кӱч деп айтканыгарды јартап ийзегер, Татьяна Николаевна?

– Је, квартал сайын табыштыратан отчет-чаазындар керегинде айтпай да турум. Бир экологиялык прокуратура деген тӧзӧмӧлдиҥ ижин алалы. Сен аргачы болзоҥ, одырган печкеҥ кейге канча кире СО чыгарганын чоттоп табыштырар учурлу. Оны билерге, керектӱ јазалды садып алып, тургузар, чоттоп чыгарар керек. Мендий кижи оны качан да чоттоп чыгарып болбос. Тегин кижиге, кандый да тура-печкелӱ болзо, мындый некелте јок. Эмезе, канча туалетный бумага тузаланганы керегинде отчет… Бу мындый отчеттор табыштырбаганы учун кезедӱ штрафтардыҥ кеми јӱс муҥдар салковой кире. Бир сезонды иштейле, кредит алып, оны тӧлӧӧрдӧҥ башка. Бистий бойыныҥ алдында иштеп јӱрген улуска ол аргачылык чек келишпей јат, ары ла јабып салза торт.

Эмди Алтайла јорыктаган улус кӧп. Олорго кайда да конуп-тӱнеп аларга, башка-башка јерлерди кӧрӱп аларга јат. Мындый јорыкчыларга јаан чӱми јок јеткилдешти јербойыныҥ улузы не этпейтен. Сананзам, эдер ле керек. Иштеп баштаза, аайы-тӧӧйи билдире бербей.

– Ачык-јарык куучыныгар учун быйан, Татьяна Николаевна. Ижигер једимдӱ болзын.

Светлана КЫДЫЕВА