Алтайдын Чолмоны

Тазыл-тамырыска, тӧстӧриске јол — эл театрда

26.11.2019

Россияда ӧдӱп јаткан Театрдыҥ јылына учурлалган ла Россияныҥ культура министерствозыныҥ јӧмӧлтӧ-болужыла калыктар ортодогы «Евразияныҥ албатыларыныҥ энчи-байлыгы кай чӧрчӧктӧрди сценада тургузары» деген театроведческий форум Алтай Республикада кӱчӱрген айдыҥ 21-24 кӱндеринде ӧтти.

Алтайда ӧткӧн тӱӱкилик учурлу јаан форум ороондо Театрдыҥ јылында ӧткӱрилерге темдектелген тӧс кӧдӱриҥилердиҥ бирӱзи болуп јат. Мындый форум экинчи ле катап ӧткӱрилген болуптыр. Баштапкызы Москвада ӧткӧн.

Форумныҥ ижинде Россия Федерацияныҥ ла СНГ-ныҥ ороондорыныҥ јарлу, ченемелдӱ билимчилери, театральный критиктери, режиссерлоры, культуразыныҥ ишчилери Алтайга баштапкы катап келип, тыҥытту, эрчимдӱ турушты. Олор эл театрларда театральный санаттыҥ айалгазын, аргаларын, курч сурактарын ла Евразияныҥ калыктарыныҥ энчи-байлыгы, эрјинези — кай чӧрчӧктӧрди театрлардыҥ сценазында тургузарына, кӧргӱзерине учурлалган сурактарды бастыра јанынаҥ шӱӱжип, бирлик тӱп-шӱӱлтеге келген деп айдарга јараар.

Бу форумныҥ амадузы — Евразияныҥ эл калыктарыныҥ кай чӧрчӧктӧрин шиҥдеериниҥ ле чеберлеп, корулап аларыныҥ курч сурактарыныҥ аайы-бажына чыгарга театральный санаттыҥ эмдиги ӧйдӧги аргаларын элбеде тузаланары, ченеери, таркадары. Онойдо ок кай чӧрчӧктӧрди јаҥы кӧрӱмле баалаары, оныҥ тӧс учуры аайынча јартамалду ишти ӧткӱрери кӱнниҥ сурагы болуп јат.

Солун айылчыларды «Маадай-Кара» уткыды

Павел Кучияктыҥ адыла адалган эл театрда форумныҥ туружаачылары јаан ла тузалу јайаандык иштиҥ, куучын-эрмектиҥ алдында кайчы Алексей Григорьевич Калкинниҥ «Маадай-Кара» деген кай чӧрчӧги аайынча режиссер Андрей Борисов тургускан ойын-кӧргӱзӱни соныркап, јилбиркеп кӧрдилер. «Маадай-Караны» эл театрдыҥ сценазында тургузар шӱӱлтениҥ ээзи Госдуманыҥ депутады Иван Белеков.

Јуулган кӧрӧӧчилерди ойын-кӧргӱзӱниҥ алдында Андрей Борисов, эл театрдыҥ баш режиссеры Эмма Иришева уткыдылар.

«Маадай-Кара» деп чӧрчӧктӧ ӱстиги ле орто телекейдиҥ ак ийделери ле алтыгы ороонныҥ кара ийдези тартыжат. Актыҥ ла караныҥ, јарыктыҥ ла карачкыныҥ, јакшыныҥ ла јаманныҥ тартыжузы кӧргӱзилет. Качан да, кандый да ӧйдӧ ак санаа, ак ийде артыктап јеҥет деген шӱӱлтени актерлор бойыныҥ ойыныла лапту кӧргӱсти. Озодо, бӱдер чакта калыктыҥ айдып салган сӧзи бӱгӱнги де кӱнде бойыныҥ учурын јылыйтпаган. Ак санаалу алып-бӧкӧлӧрис, баатырларыс  Алтайыска, ак-јарыкка эмди де келеринде алаҥзу јок. Туйукталган ӧй ӧдӧр, кара ийделер бойлорыныҥ јолыла јӱре берер, телекейди бийлеп, колго алып болбос деген учурлу ойынды анчада ла јиит ӱйе јилбиркеп кӧргӧни јарамыкту. Ойын-кӧргӱзӱ алтай да тилле ӧткӧн болзо, ӧскӧ тилдӱ кӧрӧӧчилер сценада ӧдӱп јатканын ӧзӧгиле сезип оҥдогон…

Кай чӧрчӧк эт-јӱрекке, ӧзӧккӧ конзо…

Кӱчӱрген айдыҥ 22-чи кӱни. Форумныҥ экинчи кӱни А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музей театрдыҥ фойезинде тургускан «П. В. Кучияктыҥ адыла адалган эл театрдыҥ тӱӱкизинеҥ» деген кӧрӱниҥ окылу таныштырузыла башталды.

Эл музейдиҥ јааны Римма Еркинова айылчыларга эл театрдыҥ ӧткӧн тӱӱкилик јолы, јеткен једимдери ле эл-јон ортодо ады јарлу режиссерлордыҥ јайаандык иштери, актерлоры керегинде элбеде куучындады. Онойдо ок эл театрла алтай ла ӧскӧ дӧ калыктардыҥ бичиичилериниҥ јайаандык колбулары, мӧрлӱ ижи јанынаҥ база айтты. Эл музейдиҥ баш билим ишчизи Асия Каинчина экскурсовод болуп, јуулгандарды солун кӧп јетирӱлерле таныштырды.

Оныҥ кийнинде «Евразияныҥ албатыларыныҥ энчи-байлыгы кай чӧрчӧктӧрди сценада тургузары» деген форумныҥ окылу ачылтазы ӧтти.

Ыраак-јуук талалардаҥ келген айылчыларды, туружаачыларды алтай албатыныҥ јаҥжыккан чӱм-јаҥыла РФ-тыҥ нерелӱ артизи Болот Байрышев, РФ-тыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи Таукен Яйтынов уткыган, алкаган кийнинеҥ форумныҥ пленарный заседаниези бойыныҥ ижин баштады.

Јуунныҥ туружаачыларын АР-дыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ ордынчызыныҥ молјуларын бӱдӱреечи Игорь Коршунов АР-дыҥ башчызы, башкарузыныҥ председатели Олег Хорохординниҥ адынаҥ уткып, једимдӱ, турулталу иш кӱӱнзеди. Ол бойыныҥ уткуулду сӧзинде кумран-јебрен чактардаҥ бери калыктыҥ энчизи, јаҥжыгулары, калык чӱмделгези јаан јол ӧткӧн деп айтты. Бӱгӱнги ӧдӱп јаткан форумныҥ туружаачылары, билимчилер, эксперттер, режиссерлор бу байлыкты чеберлеп, сценага чыгарып, кӧрӧӧчилерге, анчада ла јаш ӱйеге јетирерге јатканын аҥылап темдектеер керек.

Ол онойдо ок «Маадай-Кара» деген ойын-кӧргӱзӱниҥ учурын база темдектеди. Ойын-кӧргӱзӱ алтай да тилле ӧткӧн болзо, је сценада ӧдӱп јаткан тартыжуны ӧзӧгиҥле, јӱрегиҥле оҥдоп, кайда да тӧс геройлордыҥ салымы, кереги учун санааркап, јеҥӱлериле дезе оморкоп отурарыҥ деп аҥылап темдектеди.

Эл Курултайдыҥ эл-јондык политика, ӱредӱ, культура, јондык биригӱлер, СМИ-лер аайынча комитединиҥ председатели Наталья Екеева форумныҥ туружаачыларын Эл Курултайдыҥ адынаҥ уткыды. «Калыктар ортодо ӧдӱп јаткан театроведческий форумга јилбӱ јаан. Элдиҥ энчизи болгон кай чӧрчӧктӧр калыктарды, кижиликти бириктиреечи кӧгӱс байлыктыҥ бир бӧлӱги болуп јат. Тазыл-тамырыска, јаҥжыккан јаҥжыгуларыска тайанып, текшиалбатылык байлык ӧзӱм алынып, јаан јолына чыгат — деп, Наталья Екеева айтты. — Бу форум бисте ӧдӱп јатканында аҥылу, тереҥ учур бар. Шак ла Алтай кай чӧрчӧктӧриле танылу, байлык».

Оныҥ  айтканыла, калыктар ортодогы культуралык, кӧгӱс байлык ӧмӧ-јӧмӧ колбулардыҥ јарамыкту ченемели, турултазы бар. Темдектезе, Алтай Республика ла Саха (Якутия) Республика кай чӧрчӧктӧри ажыра ичкери ӧзӧр амадула, баштаҥкайла јаан ӱлекер аайынча иштеген. Онойып якут тилге «Маадай-Кара», алтай тилге «Нюргун Боотур Стремительный» деген кай чӧрчӧктӧр кӧчӱрилген. Бу ӱлекерди экијандай Иван Белеков ло Андрей Борисов јӧмӧгӧни јарамыкту.

«Алтай Республиканыҥ Эл Курултайы бу јаан ла учурлу ишти јасакла чыдулайтаны тӧс керектердиҥ бирӱзи деп чотойт. Темдектезе, 2003 јылда «Об охране культурного наследия Республики Алтай», 2008 јылда «О регулировании отношений в области нематериального культурного наследия» деген јасактар јарадылган. Текши Россия кеминде алар болзо, материальный эмес энчи-байлык керегинде јасакты јаратканын баштапкы ченемел деп айдарга јараар.

Наталья Екеева: «Шак бу јасакты Россия кеминде јарадары јанынаҥ баштаҥкайды эткенис. Тургуза ӧйдӧ культура керегинде јасактыҥ јаҥы федерал ӱлекери белетелип јат. Белетелип јаткан јасакта Россия Федерацияныҥ албатыларыныҥ материальный эмес байлыгы керегинде таҥынаҥ бӧлӱк јанынаҥ сурак кӧрӱлет» — деп чокымдады.

Комитеттиҥ председателиниҥ темдектегениле, парламент 2018 јылда «Об эпическом наследии Республики Алтай» деген јасакты јараткан. Ол онойдо ок тӱӱкилик-культуралык энчи-байлык  аайынча ӧткӱрилип јаткан иш јанынаҥ элбеде айтты.

АР-дыҥ культуразыныҥ министриниҥ ижин бӱдӱреечи Ольга Антарадонова уткуулында форумныҥ туружаачыларына једимдӱ иш кӱӱнзеди ле РФ-тыҥ культуразыныҥ министри Владимир Мединскийдиҥ аткарган уткуулын кычырды.

«Евразияныҥ элкем-телкем јеринде мындый јаан учурлу форумды ӧткӱрери јакшынак јаҥжыгу болуп, јолын алынзын. Јӱрӱмдик учурлу ӱлекер ороонныҥ калыктарын, культуразын бириктирер, байгызар» — деп,   В. Мединский бойыныҥ кӱӱнземелин, ижемјизин айтты.

«Евразияныҥ  албатыларыныҥ энчи-байлыгы кай чӧрчӧктӧрди сценада тургузары» деген форумныҥ пленарный јуунында Россияныҥ ла телекейдиҥ театральный санат бӧлӱгинде јарлу билимчилер,  эксперттер, санаттыҥ ла билимниҥ ады-јолдоры јарлу ишчилери эрчимдӱ турушты.

Азербайджаннаҥ профессор Талыбзаде Айдын Ага Юнус, Москвадаҥ театровед, критик Елена Ярославовна Борейша-Покорская, Казахстаннаҥ профессор Сания Дуйсенхановна Кабдиева, Россия Федерацияныҥ нерелӱ артизи Андрей Савич Борисов, Тывадаҥ профессор Айлана Алиновна Кужугет, Татарстаннаҥ театральный критик Нияз Рауфович Игламов, Калмыкиядаҥ Россия Федерацияныҥ санадыныҥ нерелӱ ишчизи Борис Наминович Манджиев, Башкортостаннаҥ театральный критик Айсылу Сынтемировна Сагитова, Алтай Республикадаҥ филология билимдердиҥ кандидады,  Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдыныҥ баш билим ишчизи Аркадий Алексеевич Конунов, РФ-тыҥ Театральный ишчилериниҥ биригӱзиниҥ Алтайдагы талалык бӧлӱгиниҥ јааны Светлана Николаевна Тарбанакова ла оноҥ до ӧскӧлӧри  туружаачыларды солун јетирӱлериле, ченемелдериле таныштырдылар.

Јуунныҥ туружаачылары бойлорыныҥ јетирӱлеринде эл театрлардыҥ сценазында эрјинедий энчи-байлыкты, калык чӱмделгезин, соојыҥдарды тургузып, кӧрӧӧчилерди јилбикедери деп бирлик шӱӱлтезин айттылар. Кай чӧрчӧктӧр бисти тазыл-тамырыска бурып јандырат.

Азый јурт јерлерде узун кышкы эҥирлерде јаан-јаш јуулып, кайчыныҥ кай чӧрчӧктӧрин угатан. Бӱгӱнги кӱнде ӧйлӧ кожо јакшынак јаҥжыгулар јылыйган. Кай чӧрчӧк санаттыҥ таҥынаҥ бир бӧлӱги болгон. Эл театрдыҥ бу ууламјы аайынча аргалары сӱреен јаан. Ол кӧрӧӧчиле теп ле тегин эп-аргалардыҥ болужыла куучындажар аргалу.

Ӧдӱп јаткан форум – ӧйдиҥ некелтези. Театр бойыныҥ јартамалду ижин, молјузын толо ло чындык ӧткӱрер учурлу. Јартамалду иш куучын-эрмектиҥ јарамыкту аргазы болуп јат. Россияныҥ элкем-телкем јеринде кӧп тоолу театрлар эл деген учурлу. Је качан СССР јайрадыларда, эл театрдыҥ алдында тургузылган ла бӱдӱретен керектери јанынаҥ билимчилер де, культураныҥ ишчилери де чокым учурын јартабаган, бойлорына алынбаган деп, Айлана Кужугет айтты.

Айлана Калиновна калыктыҥ чӱмделге байлыгын Тываныҥ кӱӱлик-драмалык театры бойыныҥ ойын-кӧргӱзилеринде тӧс јерде тургузып, кӧрӧӧчиге јетирип турганы јанынаҥ байлык ченемелиле таныштырды.

Нияз Игламов бойыныҥ јетирӱзинде калык чӱмделгези – кижиниҥ јӱрген јӱрӱми, кӧрӱми деп айдып, је качан кижи бойы бу байлыкты кӧксине алынбаган кийнинде ол оны сценада толо кӧргӱзип болбос деп айтты.

Јирме бир чакта ӧй тӱрген ӧдӧт, јадын-јӱрӱм кубу-лат, улустыҥ кӧрӱми солынат. Бу мындый ӧйдӧ культу-разын, тилин, кӧгӱс байлыгын чеберлеп алары каруулу иш. Бӱгӱнги режиссер кандый ла кӧргӱзилерди тургузар учурлу. Је ӧзӧгинде от, ийде јок болзо, турултазы куру иш болор.

Школдордо тӧрӧл тилди ӱредерине частар ас берилет. Бӱгӱн школдор тӧрӧл тилдиҥ, литератураныҥ байлыгын толо берер аргазы јок. Айдарда, калыктыҥ бойыныҥ аҥылузын театр чеберлеер аргалу. Шак бу айалгада калык чӱмделгезине, кай чӧрчӧктӧргӧ башта-нар керек. Аргаданатан, ӧзӧтӧн аргабыс шак мында. Јаҥыс јерде туруп калган эл театрдаҥ карыкчалду неме јок.

Нияз Игламовтыҥ айтканыла, јирме бир чакта Россияныҥ эл театрларыныҥ алдында каруулу иш турат. Бӱгӱнги кӱнде литератураны кем де кычырбай турганы јажыт эмес. Кӧчӱреечилер сӱреен керектӱ. Бис ончобыс орус тилдеҥ кӧчӱредис. Литература бисти корыыр эмес. Је бис театрды корыыр учурлу. Театрды, литературный тилди, байлыкты корып тура, је ол ок ӧйдӧ бир ле јерде мык турбайлы.

Бӱгӱнги кай чӧрчӧк бӱгӱнги јӱрӱмнеҥ тууразында артпас учурлу. Ол јӱрӱмге јаҥы ийде, тыныш берер учурлу деп сананадым. Јиит кӧрӧӧчилердиҥ кӧрӱмин байгызары – театрдыҥ молјузы, каруулу ижи…

Борис Манджиев  мынайда айтты: «Бичиичилер чӱмдеп, билимчилер шиҥжӱлеп, јаан ишти апарат. Је ол бичиктерди, билим иштерди кем де кычырбай јат. Кай чӧрчӧктӧр база ондый ок айалгада. Домбрала ойноп, алты јолдыкты эске айтканысла оморкойдыс. Кай чӧрчӧк бӱгӱнги кӱнде јӱк ле бренд болуп артат.  Оныҥ учуры кемди де јилбиркетпей турганы карамду.

Бӱгӱнги кӱнде бойыныҥ тилиле куучындашканы, бойыныҥ кебин кийгени кӱнниҥ, ӧйдиҥ јӱк ле некелтези болуп јат. Онызы, бир јанынаҥ, јакшы, экинчи јанынаҥ, бу кыймыгуныҥ ичкери јолы јарт эмес.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу ӧйинде «Джангар» кажы ла кижиниҥ кӧксинде болгон. Јаҥарчыны кажы ла јурт энчикпей сакыйтан. Ол эмдиги јарлу поп-јылдыстарга бодолду болгон. Домбралу бир кижи улусты 4-5 сааттыҥ туркунына туткан. Бӱгӱнги айалга чек ӧскӧ. Је «Джангар», кай чӧрчӧк биске болужарга ченежет. Ол бисле кожо депортацияны да ӧткӧн. Бис оны айлыстаҥ чыгарып,  јууктатпай јатканыс — бистиҥ тӱбегис. Кай чӧрчӧккӧ јолыс уур-кӱч. Је ол биске керектӱ. Мында, Алтайда, кай чӧрчӧкти сценада кӧрдим. Текши, таныш сезим бар. Мен карындаштарыма канча-канча јӱсјылдыктардыҥ бажында келдим…».

Саха (Якутия) Республиканыҥ «Олонхо театрдыҥ» художественный башкараачызы Андрей Борисов он эки јыл мынаҥ кайра тӧзӧгӧн классикалык «Олонхо театрыныҥ» ӧткӧн јолы, јеткен једимдери, амадулары јанынаҥ айтты.  Андрей Саввич озо ло баштап «Олонхо театрдыҥ» тургускан кай чӧрчӧктӧрин улустар (аймактар), јурттар  сайын јорыктап кӧргӱскен. Бу театр јер-телекейде јарлу. Олор кӧп тоолу ороондорло јорыктап, якут калыктыҥ кай чӧрчӧктӧриле муҥдар тоолу кӧрӧӧчилерди таныштырган. Он эки јылдыҥ туркунына театр 20 ойын-кӧргӱзӱ тургускан.

Тургуза ӧйдӧ А. Борисов бойыныҥ театрында «Нюргун Боотур Стремительный» деп адалган јарлу якут кай чӧрчӧкти тургузат. Ол онойдо ок мындый  форумды Алтайда ӧткӱргени јаан учурлу деп айтты. Кӧп тоолу калыктардыҥ тазыл-тамыры Алтайдаҥ. Келер јуук ӧйдӧ бу ӱлекер јаан јолына чыгар. Мындый форумда билимчилердиҥ, театроведтердиҥ, режиссерлордыҥ сӧзи сӱреен керектӱ.

Андрей Борисов АР-дыҥ культура министерствозына, эл театрга, баш режиссер Эмма Иришевага јаан быйанын айтты.

Оныҥ айтканыла,  Алтайда «Олонхо театрдыҥ» тургускан кай чӧрчӧктӧрин јараткан. Тӧрт јылдыҥ бажында Саха (Якутия) Республикада Якутскта кайдыҥ ла санаттыҥ Арктический тӧс јери белен болор, ондо «Олонхо театр» иштеер. Ол театрда јаан фестиваль, форум ӧдӧр. Владимир Мединскийдиҥ шак бу форумды ӧткӱрери јакшынак јаҥжыгу болуп улалзын деген јолду шӱӱлтези јӱрӱмде бӱдери јанынаҥ ол база айтты.

Пленарный јуунныҥ кийнинде «Театральный санат ла энчи-байлык болгон кай чӧрчӧктиҥ бӱгӱнги кӱндеги айалгазы» ла «Кай чӧрчӧктӧрлӧ иштееринде оныҥ бӱдӱмдери ле тилиниҥ байлыгы» деп адалган эки секция иштеген. Мында билимчилер, театроведтер, режиссерлор, эл университеттиҥ ӱренеечилери кай чӧрчӧктӧрдиҥ учурын, јаҥжыгуларын, фольклор ло кай чӧрчӧктӧрди эл театрдыҥ сценаларында тургузары ла онойдо ок ӧскӧ дӧ кӧп тоолу сурактар аайынча јетирӱлер эттилер.

Эҥирде кӧрӧӧчилер «Олонхо театрдыҥ» «Кыыс Дэбилийэ» деген спектаклин (кайчы Н. П. Бурнашев, режиссер Андрей Борисов) кӧрдилер.

Олонхо кай чӧрчӧк калыҥ ла байлык якут культураныҥ тыҥытту бӧлӱги. «Кыыс Дэбилийэ» – саха албатыныҥ материальный эмес байлыгыныҥ эрјинези. Орто телекейдиҥ јалтанбас ла јана баспас јуучыл баатыр кызы керегинде тӱӱки.

Бу ойын кӧргӱзӱде Саха (Якут) Республиканыҥ культуразыныҥ Арктический институдыныҥ 4-чи курсыныҥ он эки ӱренеечизи ойноды.

Бу ойын-кӧргӱзӱде ойноп турган балдар Алтай јаар келерге керектӱ акча-манатты бойлоры  иштеп алган эмтир. Олор Татарстанда гастрольло јӱрген. Актерлордыҥ кыймыгы, кожоҥы, ойыны тыҥ болды. Кӧрӧӧчилер тынбай да кӧрди ошкош. Ойын-кӧргӱзӱ якут тилле де ӧткӧн болзо, кӧрӧӧчилер олордыҥ кыймыгы, кожоҥы, куучыны, кокыры ажыра сценада ӧдӱп јаткан кайкамчылу керекти ајарулу угуп, олорло кожо  кезикте санааркап, кезик алдында каткырып турдылар. Мынайда чындык ойноорго, кай чӧрчӧгин, јаҥжыгуларын, кожоҥ-јаҥарын ӧзӧгинде алып јӱрери, байла, јаан ырыс. Бойыныҥ албатызыныҥ кай чӧрчӧктӧри ажыра ӧзӱп јаткан ӱйени ченемелдӱ ӱредӱчилери билгир башкарып јатканын кӧрӧргӧ кандый јакшы!

Ойын-кӧргӱзӱни кӧрӧӧчилер изӱ колчабыжула уткыды. Оныҥ кийнинде јииттерле, Андрей Саввич Борисовло сценада кыймыгу аайынча ӱредӱчи Мария Марковала сӱреен солун туштажу болды.

 Эл театрдыҥ јолы — чындык

Калыктыҥ бойыныҥ кылык-јаҥыныҥ аайын, учурын ачар аргалу ла ол ок ӧйдӧ ӧйлӧ кожо теҥ алтаар эл театр бӱгӱнги кӱнде сӱреен керектӱ деген шӱӱлте кӱчӱрген айдыҥ 23-чи кӱнинде ӧткӧн кӱрее куучында база чокымдалды.

«Тӱрк калыктардыҥ энчизи болгон кай чӧрчӧктӧри» деген кӱрее куучында Россияныҥ ла ӧскӧ ороондордыҥ билимчилери, культураныҥ ишчилери ле Алтай Республиканыҥ јайаандык ӧмӧликтериниҥ чыгартулу улузы эрчимдӱ турушты.

Бу мындый форум бӱгӱнги кӱнде сӱреен керектӱ. Айдарда, форумды кӧчкӱн бӱдӱмдӱ эдип, эки јылдыҥ бажында бир катап Алтайда ӧткӱрери јанынаҥ шӱӱлте айдылды. Форумныҥ ичкери јолын ӧскӱрери, кемин јаанадары јанынаҥ тузалу шӱӱлтелер болды.

Кӱрее куучынныҥ туружаачылары эл театрда тӧрӧл тилле тургузылып турган ойын-кӧргӱзӱлердиҥ кӧчӱрмези, аудиторияны, залды ӧзӱмниҥ јолына кийдирери јанынаҥ база ајару болды.

Эл калыктардыҥ текши тӱбеги — тӧрӧл тилин јылыйтып јатканы. Балдар тиллдерин ундып салган. Эл болгон аҥылузы база јылыйарга јеткен. Баланы тилине биледе ӱредер керек, школдо толо билгир берилбей јат. Россияда бала тӧрӧл тилине ӱренерин ада-энези эмезе ӱренчик бойы талдап алар аргалу.

Айдарда, билениҥ кийнинеҥ театр тӧрӧл тилди, оныҥ аайын апарар аргалу. Балдар мында бойыныҥ тӧрӧл куучын-эрмегин угар, таскаар учурлу. Бис 21-чи чакта јӱргенисти ундыбайлы. Јаҥжыгулардаҥ ла тудунзас, бир ле јерде туруп каларыс. Айдарда, јаҥыртулар, кубулталар керек. Јаҥжыгуларды јаҥы кӧрӱмле, эп-аргала бӱгӱнги кӱнге эптештире-келиштире салза, тузаланза, јаҥжыгуларыс јаҥы ийделе оноҥ артык чечектеп јаранар.

Кӱрее куучында режиссерлордыҥ лабораториязын тӧзӧӧри, јиит режиссерлорды ӧскӱрери, јаан ченемелдӱ режиссерлордоҥ ӱренери јанынаҥ база шӱӱлте болды.

Форумныҥ туружаачылары режиссер Андрей Борисовтыҥ тургускан «Маадай-Кара» ла «Кыыс Дэбилийэ» деген ойын-кӧргӱзӱлерин кӧргӧн лӧ кӱрее куучында сӱреен тузалу шӱӱжӱ болды. Мында билимниҥ јӱрӱмле колбузы иле кӧргӱзилди. Режиссер эки ижине эки башка эп-сӱмени, эп-арганы једимдӱ тузаланганын билимчилер, критиктер бирлик шӱӱлтеле јараттылар.

Кӱрее куучында бӱгӱнги театрдыҥ курч сурактары, айалгазы, аргалары јанынаҥ кӧп тузалу шӱӱлтелер айдылды.

Андрей Борисовтыҥ башкарып јаткан «Олонхо театры» јер-телекейди эбирип келген ле јуук ӧйдӧ Индия јаар јолын тудар. Режиссердыҥ амадузы јаан. Ол јада-тура «Олонхо театрын» јопондордыҥ «Кабуки» «НО» деген театрларыныҥ кемине јетиргизер амадулу. Якут кай чӧрчӧктӧрдиҥ учурын дезе индустардыҥ «Махаб-харата», «Рамаяна» деген кай чӧрчӧктӧргӧ, ойын-кӧргӱзӱлерге теҥ-тай кӧдӱрип салар кӱӱндӱ-санаалу. Бисте, алтай элде, эрјинедий байлыгыс — кай чӧрчӧктӧрис артыгынча.  Айдарда, бистиҥ Эл театрга тыҥытту белетеп тургузарга бийик кӱӱн-тап ла байа бу байлыкты ӧзӧккӧ кийдирип баалаары сӱреен керектӱ болуп јат. Јирме бир чакта тургакка туттурбай, јарыкка, јарашка тайанары ӧйдиҥ некелтези.

Кӱрее куучынныҥ кийнинеҥ баш режиссер Эмма Иришева, санат билимдердиҥ кандидады Светлана Тарбанакова мастер-класстар ӧткӱрди.

«Евразияныҥ албатыларыныҥ энчи-байлыгы кай чӧрчӧктӧрди сценада тургузары» деген калыктар ортодогы ӧткӧн театроведческий форумныҥ турулталары аайынча пресс-конференция ӧтти.

Алтай Республиканыҥ культуразыныҥ министриниҥ ижин бӱдӱреечи Ольга Антарадонова башкарып ӧткӱрген конференцияда театральный санат бӧлӱгинде ады јарлу критиктер, эксперттер, санаттыҥ ла билимниҥ ишчилери, онойдо ок бистиҥ билимчилер, эл тетардыҥ, эл университеттиҥ, јондыктыҥ чыгартулу улузы турушты.

Пресс-конференцияда Евразияныҥ эл-калыктарыныҥ энчи-байлыгы кай чӧрчӧктӧрди Россияныҥ, телекейдиҥ культуралык телкеминде оныҥ учурын јаҥы кемине кӧдӱрери, јартаары јанынаҥ кӱнниҥ курч сурактарын бастыра јанынаҥ шӱӱштилер. Форумныҥ туружаачылары бирлик кӱӱн-тапла ӧмӧ-јӧмӧ театральный иштиҥ калыктар, онойдо ок талалар ортодогы колбуларын элбедери, эрчимделтери јанынаҥ бойыныҥ шӱӱлтелерин айттылар. Театрдыҥ ишчилериниҥ јайаандык колбулары мынаҥ да ары кӧнӱ улалзын деген кӱӱнземел айдылды.

Форумныҥ туружаачыларыныҥ јараткан

адакы шӱӱлтелеринеҥ:

1. Театрлардыҥ ассоциациязын тӧзӧӧри јанынаҥ суракты кӧдӱрер. Шак ол ассоциация Евразияныҥ калыктарыныҥ кай чӧрчӧктӧрин сценада тургузары јанынаҥ јӧмӧлтӧ-болужын јетирер аргалу болор эди. Онойдо ок бу форумда кӧдӱрилген сурактар аайынча калыктар ортодо театроведческий конференцияларды ӧткӱрерин јаҥжыктырар. Эл театрларда кай чӧрчӧктӧрин ӧзӱмдӱ јолына чыгарары, чеберлеери јанынаҥ сурактардыҥ аайы-бажына ӧмӧ-јӧмӧ чыккадый јарамыкту айалга болзын.
2. Евразияныҥ калыктарыныҥ театральный санадыныҥ тӧзӧгӧзин, калык чӱмделгезин шиҥдеери аайынча ишти улалтар, искусствовед ууламјыда иштеер улусты ӱредер. Форумныҥ туружаачылары башка-башка албатылардыҥ билимчи-искусствоведтериниҥ ӧмӧ-јӧмӧ текши байлыкты, кай чӧрчӧктӧрди, шиҥдеер јайаандык бӧлӱктерди белетеери јанынаҥ шӱӱлте эттилер.
3. Евразияныҥ эл калыктарыныҥ кӧрӱмин, кӱӱн-санаазын кӧдӱрер ле кай чӧрчӧктӧрдиҥ учурын јартаар амадула театральный гастрольдорды јӧмӧӧр, ӧскӱрер.
4. Москвада эл театрлардыҥ тӧс јерин тӧзӧӧри јанынаҥ ӱлекерди јӱрӱмде бӱдӱрерин јӧмӧӧр. Шак ла бу тӧс јер Россияныҥ эл театрларын бириктиреечи јер болзын.
5. Россия Федерацияныҥ культура министерствозына «Об эпическом наследии народов России» деген федерал јасакты јӧмӧӧри јанынаҥ баштаҥкайла чыгар. Онойдо ок Россияныҥ калыктарыныҥ кай чӧрчӧктӧрин сценага чыгарары ла ӧскӱрери јанынаҥ федерал ӱлекерди јаратсын деп баштанар (РФ-тыҥ калыктарыныҥ талдама кай чӧрчӧктӧрин ӧскӧ тилдерге кӧчӱрери, иштеер улусты белетеери, јиит театроведтердиҥ, критиктердиҥ школдорын тӧзӧӧр лӧ о. ӧ.).
6. Якутскта кай чӧрчӧктиҥ ла санаттыҥ Арктический тӧс јерин тудар ишти улалтар деген шӱӱлтени јӧмӧӧр лӧ болужар.
7. Саха (Якутия) Республикада 2024 јылдыҥ бажында калыктар ортодо «Эпосы мира» деген театральный фестивальды ӧткӱрер шӱӱлтени јӧмӧӧр.

Калыктар ортодогы форумныҥ кӧдӱриҥилӱ јабылтазында Ольга Антарадонова  келген айылчыларга, туружаачыларга алкыш-быйан айтты. Алтай элдиҥ јаҥыла айылчыларга курлар курчалды, кереес сыйлар табыштырылды.

Оныҥ кийнинде «Тӱрк кабай» деген јайаан ӧмӧликтиҥ  ойын-концерти болды.  Кайды, кай чӧрчӧкти уккан айылчы улустыҥ кӱӱн-санаазы бийик кеминде болгон.

К. ПИЯНТИНОВА