Алтайдын Чолмоны

ВИЧ/СПИД-теҥ чеберленери — кӱнниҥ сурагы

29.11.2019

Тоолу кӱндер кайра СПИД ооруга удура тартыжары ла оныҥ профилактикалык ижи аайынча республикан тӧс јерде ВИЧ/СПИД-тиҥ курч сурактарына учурлалган пресс-конференцияда медициналык ишчилер ле талалык, муниципал СМИ-лердиҥ журналисттери туруштылар.

Конференцияны таланыҥ СПИД-тӧс јериниҥ баш врачыныҥ медицинаныҥ бӧлӱги аайынча ордынчызы Наталья Латышкова ачкан. Оныҥ темдектегениле, ӧткӱрилип јаткан туштажу СПИД-ле тартыжарыныҥ телекейлик кӱнине учурлалган. Ол јаҥжыкканы аайынча кыштыҥ баштапкы кӱнинде темдектелет. Бу кӱн кажы ла ороонго, Россияныҥ кажы ла талазына, ол тоодо Алтай Республикага, учурлу деп айтты. Бу кӱннеҥ озо врачтар ВИЧ/СПИД-тиҥ сурактарына учурлалган јартамалду-профилактикалык керек-јарактарды ӧткӱрет. Нениҥ учун дезе кӧп сабазында чындык ла ӧйинде јетирилген јетирӱ-јартамал ВИЧ-инфекцияны болдыртпазыныҥ тӧс аргазы болуп јат.

Врач-эпидемиолог Вячеслав Зиминниҥ јартаганыла, эҥ ле баштап бу јарт эмес оорула оорыган улус США-да 80-чи јылдардыҥ бажында илезине чыгарылган. Југуш оорула оорыгандардыҥ тоозы кӧптӧп, оору-јобол текши јер-телекейде таркап баштаган. 1989 јылдыҥ тулаан айында 145 ороон улус СПИД-ле оорыган 142 муҥ учурал керегинде јетирӱ эткен.

Россияда ВИЧ-ле эпидемияныҥ баштапкы учуралдары 1987 јылда окылу темдектелген, оноҥ ло бери оны ајаруга алып баштагандар. 1988 јылда СПИД-ле тартыжарыныҥ бастырателекейлик кӱни јарлалган. 2000 јылдаҥ бери оныҥ бойыныҥ аҥылу сӱр-темдеги — кызыл лентазы бар.

Алтай Республикада ВИЧ-ле колбулу баштапкы учурал 1999 јылда окылу темдектелген. Врач-эпидемиолог Светлана Тагызованыҥ јетирӱзиле, ӧдӱп јаткан јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 1-кы кӱнине јетире талада ВИЧ-инфекциялу улустыҥ (учуралдыҥ) окылу темдектелген текши тоозы — 1059. Јӱк ле калганчы 10 айдыҥ туркунына јаҥыдаҥ ВИЧ-инфекциялу 96 учурал илезине чыгарылган. 2018 јылдыҥ 10 айыныҥ туркунына дезе 95 учурал болгон. Талада бу југуш ооруныҥ таркаганы аайынча кӧргӱзӱлерле Горно-Алтайск кала, Чамал, Турачак, Майма аймактар баштапкы јерде. Ол онойдо ок бӱгӱнги кӱнде ВИЧ-инфекцияла тоозыла ас эмес учуралдар таланыҥ ончо аймактарында чотко алылат деп айтты.

Кӧп саба учуралда вирус јуук колбулар (половые контакты) ажыра југужат. Инъекционный наркотикти тузаланганы ажыра југушкан учуралдар ас учурап јат. Кӧп лӧ јаны југуш ооруга эмезе инфекцияга табарткан јонјӱрӱмдик категорияныҥ улузын јаштарыла алза, олор 30 јаштаҥ ала 39 јашка јетире улустаҥ табылат. Онойдо ок ӧдӱп јаткан јылда 4 эпши учетко тургузылган. Олордо ВИЧ бар болгоны барлу тужында јарталган. 2019 јылда ВИЧ-ле оору энелер 16 бала тапкан, балдары су-кадык.

Пресс-конференцияда јаан ајару «ВИЧ-инфекция» деп диагнозту улусты антиретровирусный препараттарла эмдеери јанынаҥ суракка эдилди. Врач-инфекционист Марина Ульчиекованыҥ јетирӱзиле, мынаҥ озо бу оорула оорыган кижиде кандый да ижемји болбогон болзо, бӱгӱнги кӱнде ВИЧ-положительный статусту кижи јажын јажап, керек дезе су-кадыгы бек балдарды чыгарар аргалу. Эҥ ле каруулузы ла учурлузы — аргалу болзо, ооруны эртеледе табары ла препараттарла улай ла тузаланар, эмденер керек. Бастыра јӱрӱмине эмденер — бир де токтотпос. Эмдеништеҥ мойношкон кийнинде кижиниҥ эди-канында оору такып табылардаҥ айабас. Оныҥ јартаганыла, кезик оору улус бойыныҥ диагнозыла јӧпсинбей турганы карамду. Олор врачтыҥ бичип берген ле акча тӧлӧбӧзинеҥ берилип турган эмдерле эмденерге кӱӱнзебейт. Онойдо ок ВИЧ-диссиденттер деп айткадыйлары бар, олор терапиядаҥ мойноп јат, мындый кылыгыла олор јаҥыс ла бойлорына эмес, је анайда ок ӧскӧ дӧ улуска каршу јетирет. Је врачтыҥ јартаганыла, эмдиги ӧйдиҥ препараттарыныҥ тузазы јаан, турултазы бийик. Олор вирустыҥ кижиниҥ эт-канында ӧзӱп таркаарын токтодот ло кижиниҥ иммунный системазын бӱткӱлинче орныктырат, мыныҥ шылтузында кижиниҥ јӱрӱминиҥ чыҥдыйы бийиктеп јаранат.

Ӧткӧн јуунныҥ тӧс шӱӱлтези — ВИЧ/СПИД-теҥ чеберленетен сок јаҥыс эп-арга ол профилактика деп чокымдалды. Профилактика дегени — јӱрӱмниҥ экинчи јажытту јанында, эр ле эпши кижи бой-бойына чындык, чек болоры, улай ла ВИЧ-ке тесттерди ӧдӧр керек. Анчада ла слерде сакыбаган, чеберленбеген колбу (половой контакт) болзо, ВИЧ-ке тестти кыйалтазы јогынаҥ ӧдӧр, наркотиктерди тузаланбас керек.

ВИЧ-инфекция мынаҥ ары таркап ӧспӧзин деп, эр ле эпши улус ортодо јуук колбулар аайлу-башту, чек болзын. Эпши улус барлу јӱрер ӧйинде балазыныҥ, бойыныҥ су-кадыгына каруулу, некелтелӱ болорын ундыбас керек. Онойдо ок каршулу кылык-јаҥын бӱткӱлинче таштаары база керектӱ.

Су-кадык јӱрӱгер!

Сурак — каруу

1. ВИЧ-теҥ бӱткӱлинче эмденип алар арга бар ба?

—Тургуза ӧйдӧ кижиниҥ эди-канынаҥ вирусты бӱткӱлинче чыгаргадый эм-тус, препараттар јок. Је терапияныҥ схемалары бар, олор вирустарга кӧптӧӧр, ӧзӧр арга бербей јат. Оныҥ учун оору улус бастыра јӱрӱмине АРВТ-а отурат (антивирусный терапия). Таблеткаларды кӱнӱҥ сайын ичсе, олордыҥ иммунный системазы орныгып, ордына кирет. Олор су-кадык јӱрӱмле јӱрӱп, су-кадык балдар табат.

2. ВИЧ оору энедеҥ ичте јӱрген балага кыйалтазы јогынаҥ кӧчӧт пӧ?

—Качан энези профилактикалык эмденишти албаза, кӧчӧтӧн чочыду бар. Энези балазына вирусты ӱч эп-аргала берер аргалу — бала ичте тужында, баланы табатан ӧйдӧ лӧ балазын эмчектегенде. Је југужатан кажы ла арганы токтодор арга бар: антивирусный терапияны алар, баланы кесарево деген эп-сӱмеле чыгарарга јараар ла баланы эмиспей, умчыла азыраар. Кажы ла эп-арга эмдеп турган врачла кыйалтазы јогынаҥ јӧптӧлип јат ла ончозы энениҥ канындагы вирустаҥ камаанду. Ајаруга алгадый база бир айалга — балага ВИЧ-тиҥ кӧчӧр чочыдузын јабызадарга ӧрӧ адалган терапияны кыйалтазы јогынаҥ тӱрген баштаар керек. Је бу учуралда эпшилердиҥ консультациязына ӧйинде баштанар ла медишчилердиҥ ајарузында турар керек.

3. Ишке кирер тушта оорузы керегинде айдары керектӱ бе?

—Сурак башка-башка учурлу, ончозы кижиниҥ профессия-ижинеҥ камаанду. ВИЧ-статузы јарамыкту (положит.) улустыҥ тап-эриктери бастыра ла улустый ошкош, је олордо ӱзеери каруулу молју бар — ВИЧ-инфекцияны таркатпас учурлу. Оныҥ учун ВИЧ-инфекциялу кижи бу ижинде ӧскӧ кижиниҥ су-кадыгына каршузын јетирер аргалу ба деген суракты бойына јартап алар учурлу. Чындап та, ол ӧскӧ кижини ВИЧ-инфекцияла југуштырбаска, чокым эп-аргала тузаланар аргалу. Онойдо ок, РФ-тыҥ УК-зыныҥ 122-чи тизиминиҥ 2-чи бӧлӱгиле, оорузын биле тура, ӧскӧ кижини југуштырган болзо, кату каруузына тургузылар. ВИЧ-инфекция табылган кижиге оныҥ тап-эриги, каруулузы јанынаҥ јартамал эдилет.

4. Јастыра тест «ложноположительный» эмезе «отрицательный» болор арга бар ба?

—Эйе, кезикте «ложноположительный» тесттиҥ болор аргазы бар. Шак бу шылтактаҥ улам ӱзеери тест — иммунный блот эдилет. Бистиҥ талада ол јӱк ле СПИД-центрде эдилет. Мындый айалга сӱреен ас учурап јат. Кӧп лӧ сабазында ол аутоиммунный патологиялу, барлу ӱй улуста, онкологияла оору улуста ла о. ӧ. учурап јат.

Эҥ ле учурлузы, кезикте мындый да айалга болуп јат. Качан кижи шиҥдешке ВИЧ-инфекцияныҥ инкубационный ӧйинде (эмезе оны кӧзнӧктиҥ ӧйи деп айдып јат) келгенде, кижиниҥ эди-канына вирустыҥ кирген ле эт-канныҥ удура каруу беретен ӧйи 3 айга једер аргалу. Ол ӧй 6 айга, кезикте 12 де айга једер аргалу. Шак бу ӧйдӧ инфекциялу кижиниҥ эди-канында ВИЧ-ле југушканы билдирбес, тесттиҥ турултазы јаман (отриц.) болор. Је бу ӧйдӧ кижи југуш оорулу ла эбире улуска каршу јетирер аргалу болот. Нениҥ учун дезе ол бойыныҥ ВИЧ-статузы керегинде билбес ле су-кадык кижини вирусла југуштырып салар аргалу. Оныҥ учун кижи чеберленбей, јуук колбуда болгон болзо, ээжи-некелте аайынча анализти 3,6 айдыҥ бажында такып табыштырар аргалу.

5. Бойыныҥ статузы керегинде кайдаҥ угуп аларга јараар? ВИЧ-ке анализти кайда табыштырар?

—Алтай Республиканыҥ ончо аймактарыныҥ эмчиликтеринде ле республикан эмчиликте, јурт јеезелердиҥ ончозында ФАП-тарда. Ондо ВИЧ-ке акча тӧлӧбӧзинеҥ, керек тужында јажытту шиҥдешти ӧдӧр арга бар. Онойдо ок бистиҥ СПИД-центрге ле психиатрический эмчиликке баштанарга јараар. Бу эмчиликте јуукта эптӱ кабинеттер ачылган. Бу кабинеттердиҥ аҥылузы — анализтиҥ турултазын экспресс эп-аргала чилекей ажыра бир ле канча минуттыҥ туркунына билип алар арга бар.

6. Качан тест положительный болзо, кайдаар баштанар?

—Кыйалтазы јогынаҥ Горно-Алтайсктагы Шоссейный оромдогы 38-чи таҥмалу турада СПИД-центрге баштанар керек. Мында чокым, толо јартамал, эм-тус, психологиялык јӧмӧлтӧ-болуш аларга јараар. Таланыҥ кандый бир аймагыныҥ кижизи болзо, јаткан јери аайынча аймактагы эмчиликке баштанар керек.

7. Бойыныҥ ВИЧ-статузын биле-тура мойножып турган улус бар ба?

—Мындый бир канча учурал бар. Кезикте ВИЧ-тӱ улус олордо мындый оору бар деп јӧпсингилебей јат. Бистиҥ тӧс јерде мындый улусла иштеерге мультидисциплинарный команда тӧзӧлгӧн. Ондо врач-инфекционист, медсестра ла јондык иш аайынча специалист иштеп јат. Мында ончо эп-арга тузаланылат: јартамал иш, оору кижиниҥ эмезе оныҥ балазыныҥ оорузы ла су-кадыгы керегинде јетирӱ, онойдо ок ооруны эмдегениниҥ турултазы, эмезе эмденеринеҥ мойногон учуралдарла колбулу сурактар база кӧрӱлет. Онойдо ок РФ-тыҥ «Су-кадыкты корыыры керегинде» деген јасагы аайынча ада-энези эмезе опекун балазын шиҥдееринеҥ эмезе эмдееринеҥ кыйыжып мойношсо, кату каруузына тургузылат. Кӧп јаны бир аай, чук ӧткӱрген иш турулталу болуп јат. Ада-энези балазын кыйалтазы јогынаҥ эмдеери оныҥ јӱрӱмине, су-кадыгына јарамыкту деп оҥдоп, јӧпсингилейт.

К. Пиянтинова