Алтайдын Чолмоны

«Кан-Кереде» кай чӧрчӧк – бијениҥ тилиле

10.12.2019

Павел Кучияктыҥ адыла адалган эл театрда јаҥар айдыҥ 6-чы кӱнинде Алтай Республиканыҥ кожоҥныҥ ла бијениҥ «Алтам» деген государственный театрыныҥ художественный башкараачызы, Россия Федерацияныҥ нерелӱ артизи, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган јондык сыйдыҥ лауреады, Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ кижизи Айана ШИНЖИНАНЫҤ белек јажына учурлалган јайаан эҥир ӧтти.

Айана Шинжина бије санадыныҥ кӧп тоолу калыктар ортодогы ла бастырароссиялык кӧрӱ-маргаандарыныҥ јеҥӱчили ле бийик кайралдардыҥ јолду ээзи. Ол алтай бијеге учурлалган бичиктердиҥ, бичимелдердиҥ авторы. Алтай бијениҥ тӧзӧгӧзин салган ла ӧзӱмдӱ јолына чыгарган байлык ченемелдӱ тӱӱкичи, шиҥжӱчи.

Алтай ӧзӧктӱ, кӧрӱмдӱ хореограф алтай бијениҥ јаркынду ла ээлгир-эптӱ,  јымжак сӱр-кеберин, бӱдӱмин тургузып,  бијениҥ артисттериниҥ марын, узын керектӱ кемине чыгарарын бойыныҥ каруулу ла агару кереги деп кӧрӧт, иштейт. Оныҥ тургускан бијелеринде алтай албатыныҥ тӱӱкизи, јаҥжыккан јаҥжыгулары, кӧгӱс байлыгы, тыныжы, ийдези.

Бойыныҥ ижиниҥ узы хореограф Айана Ивановна јаан ла кичӱ Тӧрӧлине, албатызына сӱӱжин мӧрлӱ тургускан кӧп тоолу бијелери ажыра кӧргӱзет. Албатыныҥ бијелерин Кӱнниҥ элчилери деп айдарга јараар. Нениҥ учун дезе шак ол бијелерде албатыныҥ ӱргӱлјик энчи-байлыгы. Олордыҥ кӧп јаны таланыҥ культуразыныҥ алтын кӧмзӧзи болуп јат. Темдектезе, «Кӱрее јаҥар», алматтардыҥ угы-тӧзи керегинде соојыҥ аайынча тургускан бије, кыстардыҥ «Алтын тажуур» деген бијези, «Кӱнниҥ элчилери», «Курчулу От-Эне», «Алтай баатырлар» «Кадын», хореографиялык сюиталар «Кан-Алтай», «Ак чечек ле Кӧк чечек», «Сынару» деген этнобалет ле оноҥ до ӧскӧлӧри.

Айана Шинжинаныҥ башкарып јаткан театры јирме јылдаҥ ажыра ӧйдиҥ туркунына республиканыҥ эл-јоныныҥ чактар туркунына улалып келген культуразыла, јайаандыгыла телекейди таныштырат. Бӱгӱнги кӱнде «Алтам» Туулу Алтайдыҥ бије санадыныҥ эрјине-кежиги деп айдарга јараар. Бу театр телекейдиҥ 50-неҥ ажыра ороондорыла јорыктаган, олорды кӧп тоолу кӧрӧӧчилер изӱ колчабыжула уткыган да, уткуп та јат.

Республикада бије санады ӧзӱп, оныҥ артисттерине некелтелер тыҥыган. Кажы ла артистке ичкери јолына чыгары, ӧзӧри база керектӱ. Айдарда, Айана Ивановна балдардыҥ бијезиниҥ «Алтам» деген школа-студиязын тӧзӧгӧн лӧ культураныҥ ла санаттыҥ  Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган колледжинде «бије» деген классла ӱредӱчи болуп, јайаан јайалталарды ӱреткен. Байлык ченемелдӱ, ыраада, ажындыра кӧрӧр ӱредӱчиниҥ, башкараачыныҥ ӱреткен ӱренчиктери бӱгӱнги кӱнде ороонныҥ кӧп тоолу хореографиялык ӧмӧликтеринде иштеп, таҥынаҥ бойлорыныҥ ӧмӧликтерин тӧзӧп алган, ичкери јолында ӱредӱчизиниҥ бергенин ижинде быйанду тузаланат.

Айана Ивановнаныҥ тургускан бијелеринде элдиҥ ӧткӧн јолы ла бӱгӱнги кӱниндеги  учуры, ӧзӧги кажы ла кӧрӧӧчиге јуук ла таныш. Ӧткӧн јайаандык эҥирде кӧрӧӧчилер кӧп јуулды. Аймактардаҥ амадап та келген улус кӧп болды.

Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызы Алексей Тюхтенев,  культуразыныҥ министри Ольга Антарадонова Айана Шинжинаны белек јажыла, јайаандык једимдериле, јаҥы тургускан «Кан-Кереде» деген  ижиле уткудылар.

А. Тюхтенев бойыныҥ уткуулду сӧзинде Айана Шинжинаныҥ билгир башкарып јаткан театрыныҥ тургускан кажы ла јайаан ижи бистиҥ таланыҥ тӱӱкизине оныҥ алкы бойыныҥ эткен једимдӱ ижи деп темдектеди.

Оныҥ айтканыла, Айана Ивановна јайаандык јӱрӱмин бистиҥ алтай бијениҥ ӧзӱмине, ичкери јолына ак-чек ле чындык учурлаган ла учурлап јат. «Бис Слердиҥ башкарып јаткан театрды алтай бије санадыныҥ школы, Айана Шинжинаныҥ чындык школы деп айдар аргабыс, учурыс бар. Бисте, талада, мындый школ бар. Бу школдыҥ ады ороондо до элбеде јарлу. Эҥ ле учурлузы, баалузы – Слер, бойоордыҥ  јайаан ижигер ажыра бистиҥ калыкты, республиканы телекей кемине чыгарып, таныштырып јадыгар» – деп, А. Тюхтенев айтты.

Ол онойдо ок А. Шинжинаныҥ башкарып јаткан школыныҥ, театрыныҥ аҥылу учурын темдектеди.

«Айана Ивановна эҥ ле озо јайаан иштериниҥ тӧзӧгӧзи эдип тилди алган ла ого тайанат. Кажы ла калыктыҥ ӧзӧги оныҥ тили. Айдарда, тил байлыгын бије ажыра кӧргӱзери ол база јаан једим. Тилди эптӱ, билгир тузаланып, ченемелдӱ хореограф калыктыҥ энчи-байлыгы кай чӧрчӧктӧрлӧ мӧрлӱ иштеп јатканы иле. Кай чӧрчӧктӧрис ӱйедеҥ ӱйеге улалат. Ол бистиҥ эрјинедий энчи-байлыгыс. Ол јаантайын бисле кожо, бистиҥ ӧзӧгисте. Је бӱгӱнги кӱнде ол база ӧскӧ эп-арга ажыра биске келет» – деп, А. Тюхтенев айтты.

Алексей Тюхтенев Айана Ивановнага Алтай Республиканыҥ башчызы Олег Хорохординниҥ быйанду сӧзин јетирип,  ижи ажыра телекейге алтай албатыныҥ, республиканыҥ адын бийик кеминде кӧдӱрип јӱрзин деп кӱӱнзеди.

Ольга Антарадонова Айана Шинжинаны таланыҥ культура аайынча министерствозыныҥ адынаҥ уткуды. Оныҥ айтканыла, ӧдӱп   јаткан Театрдыҥ јылында бу кӱн тӱӱкилик учурлу болуп артар. Нениҥ учун дезе бу кӱндерде биске, кӧрӧӧчилерге, А. Шинжина «Кан-Кереде» деген кай чӧрчӧк аайынча тургускан балетти сыйлап јат. Јаҥы ла јаан јайаан иш хореографтыҥ белек јажына учурлалганы база учурлу сый деп, министр айтты.

Оныҥ кийнинде кӧрӧӧчилер Айана Шинжинаныҥ тургускан «Кан-Кереде» деген алтай бијени кӧргӧн. Сӱреен солун јайаан иш деп, кӧрӧӧчилер бирлик кӱӱн-санаала јаан быйанын А. Шинжинага акту кӱӱндеринеҥ айттылар.

Алтай кай чӧрчӧк аайынча тургускан бијениҥ тӧс учуры ак ла караныҥ тартыжузы. Кай чӧрчӧктӧрдӧ калју ла казыр каандар јӧӧжӧ, јер, мал-аш, јалы јок јалчы эдип албатыны олјолооры, амыр-энчӱ јаткан каандыктарга канду јуулу табару эдетени албатыныҥ тӱӱкизиле, салымыла јуук колбуда. Кара канайып та тартышса, је ак санаа, агару ийде јеҥӱни алып чыгат, албатызына јайымды экелет.

Бу биједе Кан-Кереде алып-баатыр кай чӧрчӧктӧрдӧги казыр ӧштӱдеҥ јана баспай, албатызы, ак малы, јери учун ак-чек тартышкан алтай баатырлардыҥ сӱр-кеберлерин сӱреен лапту кӧргӱзет.

Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ јӧмӧгӧниле јолын алынган ӱлекердиҥ генеральный спонсоры Айат Унутов. Айана Ивановна олорго јаан алкыш-быйанын айтты.

«Кан-Кереде» деген биједе Байару-Кысты, Кан-Кередени Ак-Ай Шинжина ээлгир, јымжак, ару кыймык-бијези ажыра сӱреен чындык кӧргӱсти.

Кристиан Ясинскийдиҥ (Москвадаҥ) ойногон Мӱркӱт-Уулы алтай баатырдыҥ јалтанбас, јана баспас кылыгын, тереҥ ле ару сӱӱжин бийик кеминде толо ачты.

Айхан Шинжинниҥ Казыр-Кааны кату, калапту, казыр кылык-јаҥы оныҥ кажы ла кыймыгынаҥ сӱреен лапту кӧргӱзилет. Казыр-Каанныҥ тынган тыныжы, кӧргӧн кӧзи, базыды оныҥ кылык-јаҥын јарт кӧргӱсти.

Кайчыныҥ сӱр-кеберин Максим Борковский (Барнаулдаҥ) база јакшы кӧргӱскен.

Мӱркӱт-Уулдыҥ нӧкӧрлӧрин, кыстарды, Казыр-Каанныҥ јуучылдарын, эпшилерди Ксения Макарова ла Анастасия Пугачева (Москвадаҥ), онойдо ок  «Алтам» театрдыҥ (худбашкараачызы РФ-тыҥ нерелӱ артизи Айана Шинжина) ла Барнаулдаҥ келген бијениҥ ле кожоҥныҥ государственный ӧмӧлигиниҥ (башкараачызы РФ-тыҥ нерелӱ ишчизи Александр Березиков) артисттери тыҥытту ойнодылар.

«Алтам» театр калыктыҥ бойыныҥ јаҥжыгуларын, чӱм-јаҥын толо ачып, ол ок ӧйдӧ бӱгӱнге келиштире тургузып, кӧрӧӧӧчиге кӧргӱскени јаан једим. Келген артисттер ле «Алтамныҥ» артисттери чындап та бойыныҥ ижиниҥ устары, ченемелдӱ, танылу, јарлу, јилбилӱ болгонын бу ойын-кӧргӱзӱ, бије база такып кӧргӱсти. Артисттердиҥ бијези, кыймыгузы јӱрек ажыра, јӱректиҥ кӧзи, сезими болуп, биске једет. Олордыҥ кажызыныҥ ла колы-будыныҥ, эди-каныныҥ, бӱткӱл бойыныҥ куучын-эрмеги, тили — бӱткӱл телекей. Кайкамчылу, куулгазын телекейдиҥ кайкалын биске, кӧрӧӧчилерге, сыйлаганына јаан быйан айдар керек.

Кай чӧрчӧктӧрди Јайааннаҥ тӱшкен, келген кудайлык учурлу ырыс-кежик деп айдарга јараар. Байа бијени кӱӱле Александр Трифонов кееркеткен, сценография ла костюмдардыҥ ээзи Алексей Дмитриев. Кӧрӧӧчилерге бу балеттиҥ кӱӱзинеҥ, ийдезинеҥ, бијениҥ бойынаҥ сӱреен јаан кӱӱн-санаа, ийде келгенинде алаҥзу јок.

Айана Шинжина јайаандык эҥирдиҥ, солун бијениҥ учкары кӧрӧӧчилерге алкыш-быйанын айтты. Ол: «Бастыра јӱрӱмимди санатка учурлап иштегем ле иштейдим. Бистиҥ албатыда бойыныҥ баледи, бијези болзын деп амадаган эдим. Бӱгӱн амадуум јӱрӱмде бӱтти. Мен бу јайаан ижимди Алтай Республиканыҥ культуразыныҥ алтын кӧмзӧзине акту кӱӱнимнеҥ табыштырадым» — деп айтты.

«Кан-Кереде» деген бијениҥ кийнинеҥ кӧп тоолу кӧрӧӧчилер сӧс айдып, Айана Шинжинага, Ак-Ай Шинжинага, Айхан Шинжинге ле ӧскӧ дӧ артисттерге быйанду сӧстӧрин айттылар.

Барнаулдыҥ кӧрӧӧчилери «Кан-Кереде» бије-балетти јаҥар айдыҥ 15-чи кӱнинде кӧрӧр.

К. ПИЯНТИНОВА