Алтайдын Чолмоны

«Јӱрӱм ол кыймыгу, тартыжу…»

11.02.2020

Тергеебисте спорттыҥ кӧп тоолу бӱдӱмдери аайынча секциялар иштейт, федерациялар да тӧзӧлгӧн. Газедисте мынаҥ озо республикабыста грек-рим кӱрештиҥ ле самбоныҥ айалгазы керегинде бичиген эдис. Бӱгӱнги эрмек-куучын мячту хоккей керегинде ӧдӧр лӧ ол керегинде биске спорттыҥ бу бӱдӱминиҥ республикан федерациязыныҥ јааны Амаду БЕЛЕЕКОВ айдып берер.

—Амаду Эзенович, мячту хоккейдиҥ федерациязы бисте качан тӧзӧлгӧн?

—Республикада мячту хоккейдиҥ федерациязы 2008 јылда тӧзӧлгӧн. Ол тушта Адар Геннадьевич Сумин алдында кожо хоккей ойногон уулдарды јууп, федерация тӧзӧктӧӧр деп шӱӱлте эткен. Ол ло тушта кыймыгу башталган ла 2008 јылдаҥ ала Адар Геннадьевич федерацияны башкарган. 2017 јылда Адар Геннадьевичти министрдиҥ јамызына тургузарда, федерацияны башкарар молјуны меге бӱдӱмјилегендер. Ол ӧйдӧ мен полицияда иштейле, амыралтага чыккан болгом. Анаҥ бери бу ишти баштап апарадым.

—Республика ичинде спорттыҥ бу бӱдӱми аайынча иштеп турган канча секция бар?

—Мячту хоккейле Кан-Оозы, Шабалин, Оҥдой, Каракол, Кош-Агаш јурттарда ла Горно-Алтайсктыҥ ДЮСШ-зында тазыктыраачылар бар. Республиканыҥ ичинде мячту хоккейдиҥ тӧс школы деп, Кан-Оозында «Чарасты» айдар керек. Мен бойым база анда ойноп баштагам. Республика ичинде тазыктыраачылар болуп турган уулдардыҥ бастыразы ла Кан-Оозында ойногон. Эмди биске Улаган аймак кожулган. Калганчы эки-ӱч јылда маргаандарда Улаганныҥ ла Саратанныҥ командалары туружат. Олор база јакшы ойын кӧргӱзет. Кезик маргаандарга Чамал аймактыҥ командазы келет. Бу эки аймакта хоккейди улус бойыныҥ кӱӱниле ойнойт. Байа бир энтузиасттар деп айдар керек. Саратанныҥ јурт јеезезиниҥ јааны Айдар Кириллович Акчин уулдарга јаантайын болужат. Улаган аймактыҥ башчызына Владимир Борисович Челчушев келгенинеҥ бери спорттыҥ бу бӱдӱмине база јакшы јӧмӧлтӧ эдилет. Эмдиги ӧйдӧ кӱч айалга Кан-Оозында. Не дезе, тазыктыраачыныҥ ишјалыныҥ кеми јабыс. Тазыктыраачыларыстыҥ экӱзи Сахалиндӧӧн, Тӱндӱктӧӧн јӱре берген. Эмди анда эки тазыктыраачы арткан. Кӧп тоолу уулдарды тазыктырган Илья Капчинарович Арбаев бистиҥ эҥ јаан јашту, тоомјылу тазыктыраачыбыс болуп јат.

Калада бир ставкада Александр Мефодьевич Рыжиков иштейт. Ол јайгыда футболло, кышкыда дезе хоккейле тазыктырат. Ол база албаданып иштейт. Спорттыҥ кышкы бӱдӱмдериниҥ федерациязынаҥ бир ставка берилген. Ондо Байыр Леонидович Еликов деп јиит тазыктыраачы иштейт. Алтыгы-Талду јурттыҥ уулы, бойы педколледжте ӱренип, балдарды тазыктырат.

—Спорттыҥ бу бӱдӱмиле республикада канча кижи тазыктырынып турган? Чокым тоо бар ба?

—Тоолоорыста, мячту хоккейди кайда да бир муҥга јуук кижи ойнойт — бу балдарла кожо. Маргаандар болзо, эҥ кӧп команданы Кош-Агаш аймак тургузат. Анда кажы ла јурт бир-эки командадаҥ тургузып ийет. Алдында Кош-Агаш аймакта иштееримде, мячту хоккейле маргаандар ӧткӧндӧ, јирме-јирме тӧрт командадаҥ туружатан. Алтайыста хоккейле ойнойтоны кӱн-айдаҥ база камаанду ине. Кезикте кыш орой келер, кар јаан болор, кезикте ӧйинеҥ ӧткӱре соок эмезе јылу болуп калар.

—Маймада Тоштыҥ ӧргӧӧзи тудулганыла колбой јай да ӧйинде тазыктыруларды ӧткӱрерге јараар ине…

—Анда хоккей ойноп ийерге акча тӧлӧӧр керек. Бир саат учун 4 муҥ салковой болгон, эмди 4800 салковойго јеткен. Бир катап барып ойноорыҥ, је јаантайын барып тазыктырынарга кӱчке келижет. Је бу суракла бис тергеениҥ башкараачызына баштанарга турганыс. Айса болзо, федерацияларга балдарды акча тӧлӧтпӧзинеҥ тазыктырар арга берилер болор бо? Эмезе јеҥилтелер этсин деп. Јылулар келип, јаан тош кайылза, балдар тазыктырынарын улалтар, алган ченемелин јылыйтпас эди. Јайыла неделеде эки де катап болзо јыҥылаар керек.

—Экипировка јанынаҥ айалга кандый?

—Экипировканы балдардыҥ ада-энелери алат, арга болгондо, бис болужадыс.

—Спонсорлор јок по?

—Ол јанынаҥ кӱч. Спонсор болгон, је эмди јок. Ӧткӧн јылда ветерандар ортодо Россияныҥ первенствозын ӧткӱрерге спонсорлор бедиреп басканыс, айалга кӱч. Федерациябыс «Спартак» стадиондо конекторды прокатка берет. Анаҥ иштеп алган акчала байа тошты керектӱ айалгада тудадыс, хозчыгымдарга, ол ло солярка, суу, электричество учун тӧлӧйдис. Новосибирсктеҥ јеҥил баага экипировка јакыдып, ол ло бааларыла балдардыҥ ада-энезине сададыс.

—Хоккеисттиҥ экипировказы баалу болбой?

—Шайбалу хоккейге кӧрӧ, јеҥил деп айдар керек. Бир баланы кийиндирерге кайда да он-он беш муҥ салковой акча керек. Јыҥылап турган бала кандый конек кийерге кӱӱнзеп турганын бойы талдайт. Гранттарга туружарга алты катап керектӱ чаазын-документтер јазаганыс, је кажы ла катап тууразында артып каладыс. Эки катап Маймадагы шайбалу хоккейдиҥ федерациязына бергилеген. Јамылу јерде отурган улус мячту хоккей ле шайбалу хоккей эки башка бӱдӱм болгонын оҥдобой јат.

—Тергее тыштындӧӧн маргаандарга барадар ба?

—Сибирьдеги федерал округ ичинде ӧдӱп турган маргаандарга јаантайын барадыс. Јаан болужын Адар Геннадьевич Сумин башкарып турган иштиҥ, социальный ӧзӱмниҥ ле эл-јонды ишле јеткилдеериниҥ республикан министерствозы јетирет. Техника, ГСМ берери јанынаҥ.

Балдардыҥ «Ӧӧргӧн мяч» деп адалган маргаандарына команда апарарга, республикан спорткомитет болужат. Калганчы катап Иркутскта спартакиада ӧдӧрдӧ, федерациябыс акча јууп, ары республикабыстыҥ адынаҥ Кан-Оозыныҥ балдарын аткарган. Акча-манат јанынаҥ айалга кӱч, нени иштеп алгаҥ, оны ла тузаланадыҥ.

—Јииттер ортодо Россияныҥ первенствозы ӧдӧрдӧ, ӧскӧ дӧ маргаандар болзо, кӧрӧӧчилер ас болот деп, улус айдыжат.  Айса болзо, реклама берер, јар эдер керек?

—Бис рекламаны «Эл Алтай» ГТРК, социальный сетьтер ажыра база эткенис ле. Башкыјыл маргаандар ӧткӱреристе, педколледжтиҥ студенттерин албанла экелгилеген. Је улуста кӱӱн јок болзо, канай экелериҥ?  Трибунада отурган улус ол ло спорттыҥ бу бӱдӱминиҥ ветерандары, ойноп јаткан балдардыҥ ада-энелери болгон. Ӧскӧ калаларга барзаҥ, трибуналарда улус кӧп болот. Анайда ок маргаандар јурттарда ӧтсӧ, кӧрӧӧчилер база кӧп јуулат. Анаҥ кышкыда тышкары туратаны база кӱч эмей.

—Республикада кандый јаан маргаандар ӧткӱрдигер?

—Ветерандар ортодо Россияныҥ первенствозын ӧткӱргенис. Ого Красноярсктыҥ, Кемеровоныҥ, Новосибирсктиҥ, Омсктыҥ командалары келип јӱрген. Быјыл 2003-2004 јылдарда чыккан јииттер ортодо Россияныҥ первенствозыныҥ баштапкы этабын ӧткӱргенис. Бу маргаанга Новосибирсктиҥ, Кузбасстыҥ, Красноярсктыҥ эҥ тыҥ командалары келген. Красноярсктыҥ «Енисейи» Россияныҥ чемпионы болуп јат. Быјыл анайда ок ветерандар ортодо Сибирьдиҥ первенствозын ӧткӱрдис. Бу маргаанда республикабыстыҥ јуунты командазы турушкан. Командабыста тӧрт легионер болгонын айдар керек. Анайып, экинчи јерге чыкканыс. Маргаандар кем јок, бийик кеминде ӧткӧн.

—Андый маргаандарга спортчылар келгенде, олорды кондырар, азыраар керек эмес пе?

—«Туулу Алтай» конор турала, ашканаларла куучындажып, спортчыларды орто бааларла кондырзын, кӱнинде ӱч катап ашкарзын деп јӧптӧжӧдис. Ол јанынаҥ «Узбечка» ашкана биске јакшы болужат. Арга келижерде, олорго быйаным айдып салайын. Бистиҥ федерацияда ӧҥзӱре сурак – ол тош. Стадиондогы тошто тазыктырулар ӧткӱрерге кажы ла јыл суранадыҥ.

—Хоккейге јӱрӱп тургандар толо тазыктыруларды кыш ла ӧйинде ӧткӱрип турган болбой?

—Бис јыл туркунына тазыктырынадыс. Кышкы сезон божогон кийнинеҥ, футбол ойнойдыс. Ӧткӧн јылдаҥ ала флорбол деген ойын ойноп баштаганыс. Бу ойынды јеҥил пластмасс клюшкаларла ойнойдылар. Ӧскӧ ороондордо ол ӧзӱм алынган болзо, биске спорттыҥ јаҥы келип баштаган бӱдӱми болуп јат. Флорболды балдарга кӧндӱктирер амадула, јайгыда маргаандар ӧткӱрерис. Мынаҥ озо јылдарда јай ӧйинде Бочкаридӧӧн эки катап барып келетенис. Анда база тоштыҥ ӧргӧӧзи бар. Бочкаридеҥ озо бир айда бир катап Барнаул барып келетенис. Је мыныҥ бастыразы ла акча-манаттаҥ камаанду.

—Республикада спорттыҥ ӧзӱмине чыгарылып турган акча-манаттыҥ кеми канча катапка бийиктедилерде, слердиҥ де федерацияга акча кожулган болбой?

—Акча кожулбаган. Биске јылдыҥ ла бежен муҥ кире салковой акча чыгарылат. Ол акчага јыл туркунына кайда да тӧрт-беш маргаан ӧткӱредис. Бу акча кубоктор, медальдар ла грамоталар аларга једет. Спорттыҥ республикан комитедин башкарарга келген јаҥы башкараачы Олег Гурин болужарыс ла деп айткан.

Горно-Алтайскта мячту хоккейле тазыктырынып турган балдардыҥ ада-энелеринеҥ балдары тошто јыҥылаганы учун акча албай јадыс. Балдар айылдарында отурып, телефон ойногончо, келип јыҥылазын, тазыктырынзын деп кӱӱнзейдис. Байа темиге берген балдар бош ло ӧй болгондо, тошко келет, анчада ла амыраар кӱндерде кӧп болот.

—Бойыгар спорттыҥ бу бӱдӱмиле качан танышканыгар керегинде куучындап ийген болзоор?

—Мен Курай јуртта чыккам. Адам Эзен Карманович Белееков республикада грек-рим кӱрешле спорттыҥ баштапкы устарыныҥ бирӱзи. Оныҥ учун билебисте спортко јаан ајару эдилетен. Адам јада каларда, 1993 јылда Экинурдыҥ школына ӱренип баргам. Анаҥ «Чарас» командада ойноп, јуунты командага киргем ле маргаандарда туружып баштагам. Хоккейле анда танышкам деп айдар керек. Школдыҥ кийнинеҥ черӱге баргам. Оноҥ ичбойындагы керектер аайынча республикан министерстводо 2003 јылдаҥ ала 2017 јылга јетире иштегем. Амыралтага чыгып, бу федерацияны башкарадым. Бойым айыл-јуртту, эш-нӧкӧримле кожо бир кыс ла эки уул чыдададыс. Уулдарым база хоккей ойнойт.

Курайда адамныҥ карындажы бар — Сергей Карманович Белееков. Ол бойыныҥ акчазына кеп-кийим алып, јурттыҥ балдарын хоккейле тазыктырарында јаан болужын јетирет. Карындажым анда ла школдыҥ директоры болуп иштейт. Ол спорттыҥ бу бӱдӱмине база јаан ајару эдип, балдарды маргаандарга апарарга болужат.

Бу ла бӱгӱн Шабалинде мячту хоккейле школдыҥ балдары ортодо маргаандар ӧдӧт. Саднашев Павел Лышевичтиҥ эземине учурлалган турнир. Бу кижи Шабалинде балдарды мячту хоккейле тазыктырган. Анда алты команда туружат.

Кочкор айдыҥ 14-16 кӱндеринде «Чарас» команданыҥ кызычактары Москвада Кызыл тепсеҥде ӧдӱп турган Патриархтыҥ турнирине барар.  Былтыр бу маргаанга уулчактар барып јӱрген эди. Эмди олордыҥ јол-јорыгына акча-манат табар керек. Јаан спонсорлорды јилбиркедейин дезеҥ, бисте андый јаан предприятиелер бар эмес. Ол ло Новосибирсктиҥ, Кемеровоныҥ, Красноярсктыҥ командаларында спонсорлоры јаан заводтор, предприятиелер болуп јат. Оныҥ учун балдарды кандый бир маргаандарга апарар арга табылза, сӱӱнип турарыҥ. А јаҥыс ла республиканыҥ ичинде ойноп јӱрзе, ӧзӱм кайдаҥ болор. Ӧскӧ тергеелердӧӧн јорыктап, андагы маргаандарда туружып, јаан командалардыҥ ойындарын кӧрӧр лӧ бойындыйыныҥ кемин бийиктедер керек. Оныҥ учун јол-јорыктарга барарга албаданадыс.

—Спорттыҥ бу бӱдӱми Слерди неге ӱреткен, јӱрӱмерде кандый болуш јетирген?

—Јӱрӱм — ол кыймыгу, тартыжу. Хоккей мени байа бир учына јетире тартыжатан деген кылык-јаҥга ӱреткен, дисциплинага таскаткан. Иш-тошко кирерге болушкан, иштеп те турарымда, футболло МВД-ныҥ јуунты командазы учун ойногом. Хоккей башталарда, ийделӱ структуралар ортодо маргаандар база ӧткӱрилип башталган. Су-кадык јӱрӱм јӱрери база учурлу эмей. Кандый да болзо, эр кижиге кыймыктанар керек деп сананадым. Оныҥ учун ол ло 60-65 јашту ветерандарыс хоккейди ойноп турза, кӧрӧргӧ дӧ јакшы.

—Кычыраачыларыска айдатан кӱӱнзе-мелдерер?

—Тергеебистиҥ эл-јоны балдарын спортло тазыктырзын, хоккейге кӱӱнзегендери биске экелзин. Алдында јылдарга кӧрӧ, эмди бастыра бар, ол ло конектор, клюшкалар, мячтар, ӧскӧ дӧ инвентарьлар. Јаҥыс ла тазыктырынар керек.

—Ачык-јарык эрмек-куучын учун быйан.

 К. ЯШЕВ