Алтайдын Чолмоны

Јасактарга кубулталар эдилген

28.02.2020

АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ ээчиде алтынчы сессиязы кочкор айдыҥ 26-чы кӱнинде ӧткӧн. Оныҥ ижинде АР-дыҥ башчызы, башкарузыныҥ председатели Олег Хорохордин, РФ-тыҥ Госдумазыныҥ депутады Иван Белеков, тергеениҥ бӱдӱреечи, тап-эрик корыыр, муниципал јаҥдарыныҥ башкараачы ишчилери, јондык биригӱлердиҥ чыгартулу улузы турушкан. Јуунды парламенттиҥ спикери Владимир Тюлентин башкарып ӧткӱрген.

Депутаттар јуунында республиканыҥ алты јасагына кубулталар ла кожулталар эдерин јӧптӧгӧн.

«Алтай Республиканыҥ јеринде кӧлӱктиҥ каланы керегинде» јасакка эдилип јаткан кубулталар аайынча јетирӱни АР-дыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ ордынчызы, акча-манат аайынча министр Ольга Завьялова эткен. Ол республикан јасак федерал јасактардыҥ некелтелерине келиштире тӱзедилгенин, кӧлӱктиҥ эмдиги каландарыныҥ кеми кубулбай артканын ајарган. Ӱлекерди јӧптӧӧрин ончо парламентарийлер јӧмӧгӧн.

«Алтай Республикада промышленный политика керегинде» тергеелик јасакка эдилген кубулталар база федерал јасактыҥ некелтелериле колбулу болгон. Ол аайынча јартамал јетирӱни АР-дыҥ экономикалык ӧзӱм ле ар-јӧӧжӧлик колбулар аайынча министриниҥ молјуларын бӱдӱрген Вячеслав Тупикин эткен. Ӱлекерди шӱӱжер тушта депутаттар республикада промышленностьтыҥ ӧзӱми, јаҥы иштеер јерлер, аймактарда промышленный предприятиелер тӧзӧӧри јанынаҥ кӧп сурактар берген. В. В. Тупикинниҥ айтканыла, тергееде тӧзӧйтӧн јаҥы иштер АР-дыҥ јонјӱрӱмдик ле экономикалык ӧзӱминиҥ ле «Ийделӱ Алтай» деген программаларда темдектелген, ол тоодо республикада агропромышленный паркты тӧзӧӧри, «Журавлиный лог» деген ӱлекерди бӱдӱрери ле о. ӧ. Кезик ӱлекерлер аайынча иш башталып калган. Олорды бӱдӱргениле иштеер 1,5 муҥ кире јаҥы јерлер тӧзӧлӧрин ол темдектеген.

Россияныҥ экономикалык ӧзӱм аайынча министерствозы кичӱ ле орто аргачылыктыҥ ӧзӱми аайынча эл ӱлекерди јӱрӱмде бӱдӱрип, тергеелерде промышленный парктарды тӧзӧӧрин темдектегенин, федерал бюджеттиҥ бу ишке чыгарган јӧмӧлтӧ акчазын инженерный инфраструктураны тӧзӧӧрине, ишке керектӱ тудумдарды ла јазалдарды аларга тузаланар арга барын министрдиҥ ордынчызы куучындаган. Тургуза ӧйдӧ республиканыҥ башкарузы мындый парктарды тӧзӧӧр јерлерди талдаар ишти муниципал тӧзӧлмӧлӧрлӧ кожо ӧткӱрет деп, ол айткан.

Ээзи јок баскан тындулар, чокымдаза, ийттер керегинде сурак тергееде кӱч айалгада. «Алтай Республиканыҥ государстволык јаҥдарыныҥ ветеринария бӧлӱкте чыдулары керегинде» республиканыҥ јасагына эдилген кубулталар мындый тындулар, олорды тудар јерлер ле мыныла колбулу ӧскӧ дӧ иш-керектерди федерал јасактыҥ некелтелерине келиштире ээжилеп јат. АР-дыҥ ветеринария аайынча комитединиҥ јааныныҥ молјуларын бӱдӱрген Айдар Тодошев адалган ӱлекер аайынча јетирӱзинде јасакты јӱрӱмде бӱдӱрер чокым иштер, оныла колбулу чыгымдар керегинде сурактар Эл Курултайдыҥ ээчий сессиязына чыгарыларын айткан.

Республиканыҥ Талдаачы кӱреези депутаттардыҥ шӱӱжӱзине эки јасактыҥ ӱлекерин чыгарган. Олор «Алтай Республиканыҥ башчызын, башкарузыныҥ председателин тудар талдаштар керегинде» ле «Алтай Республикада муниципал талдаштар керегинде» тергеелик јасактарга кубулталар эдериле колбулу болгон. АР-дыҥ Талдаачы кӱреезиниҥ председатели Дмитрий Степановтыҥ јартаганыла, бу кубулталар талдаштарды ӧткӱрген эмдиги ээжилерди јеҥилтип, олор ачык-јарык ла турулталу болорын јеткилдейт.

Сессия анайда ок «Алтай Республиканыҥ депутадыныҥ статузы» керегинде республикан јасакка кубулта эдерин јӧптӧгӧн. Тӱзедӱ депутаттыҥ ижин бӱдӱрериле колбулу чыгымдарды ончо парламентарийлерге орныктырарын ээжилеген.

Депутаттар «Звезда Алтая» республикан газеттиҥ баш редакторына Сергей Иванович Адлыковты тургузарын бирлик кӱӱнле јӧмӧгӧн.

Прокурор ӧткӧн јылда иш керегинде

АР-дыҥ прокуроры Анатолий Богданчиковтыҥ 2019 јылда республикада јасактарды бӱдӱрген айалга керегинде јетирӱзи сессияда јаан ајарулу угулган.

Прокуратураныҥ јаҥдарыныҥ ижинде тӧс ууламјылардыҥ бирӱзи федерал јасактарды бӱдӱргенин шиҥдеери болуп јат ла ӧткӧн јылда прокурорлор улус јасакты бускан 21 муҥ учуралды илезине чыгарганын А. Б. Богданчиков айткан. Олордыҥ эткен баштанулары аайынча 2,5 муҥ јамылу ишчилер дисциплинарный каруузына, 600-теҥ ажыра кижи администрациялык каруузына тургузылган. Јаргыларга 1,7 муҥ угузу бичиктер аткарылган. Прокурорлордыҥ баштаҥкайыла 67 шылу керек ачылган.

Текши айткажын, 2019 јылда республикада окылу темдектелген каршулу керектердиҥ тоозы 7,3% астаган (4 602 учуралдаҥ 4 268-ке јетире).

Каршулу керектер эткен улусты табар кӧргӱзӱ бийик болуп артканча – 74,0%.

Ончо каршулу керектердиҥ 49,6% мынаҥ озо мындый ок керектерде туттурткан улус эткенин шиҥжӱ кӧргӱскен.

Эзирикте эткен, анайда ок јондык јерлерде болгон каршулу керектер, ӧлтӱриштер ле кижиниҥ су-кадыгына биле тура каршу јетирген учуралдар республикада оныҥ алдында јылда болгонынаҥ астаган деп, прокурор темдектеген.

Прокуратураныҥ ишчилериниҥ аҥылу ајарузында граждандардыҥ иштеги ле јадын-јӱрӱмдеги тап-эриктерин корыыры, кенектердиҥ ле јажы эр кемине јетпеген балдардыҥ, ӧскӱстердиҥ ле арга-чыдалы ас улустыҥ тап-эриктерин јеткилдеери.

Прокурорлордыҥ ижиниҥ шылтузында ӧйинде тӧлӧлбӧгӧн 19 млн салковойдоҥ ажыра ишјалдыҥ акчазы тӧлӧлгӧн лӧ Алтайкрайстаттыҥ јетирӱзиле тургуза ӧйдӧ республикада ишјал аайынча тӧлӱлер јок.

Прокуратура улусты эскизи јеткен ле јадарга јеткерлӱ туралардаҥ кӧчӱрер ишти јаантайын шиҥжӱзинде тудуп, мындый 4 тураныҥ улузын јадар јерле јеткилдеерин јӧмӧгӧн, кӧп улус јаткан 22 турада ремонт иштер эдилген.

Бюджеттиҥ акчазын, государстволык ла муниципал ар-јӧӧжӧни тузаланганы, ар-бӱткенди корыыр, коррупцияга удурлажар ла о. ӧ. јасактарды буспазы прокуратураныҥ јаантайын шиҥжӱзинде турганын прокурор айткан. Бу јетирӱлерле элбеде Эл Курултайдыҥ сайтында таныжар арга бар.

Депутаттардыҥ прокурорго берген сурактары база ас эмес болгон. Онойдо, Горно-Алтайск калада 4 муҥга јуук улус тура тударга јер алар очередьте турганын Петр Попошев ајарып, бу улустыҥ тап-эриктерин јеткилдеер аргаларды сураган. Анатолий Богданчиковтыҥ айтканыла, мындый уур-кӱчтер јаҥыс ла бистиҥ тергееде эмес, текши Россияда турат. Калада јер јанынаҥ айалга кӱч. Кезик тергеелер јердиҥ ордына улуска јадар айалгаларын јарандырар акча берип јат, је бу муниципалитеттиҥ арга-чыдалынаҥ камаанду.

Сергей Кухтуеков аҥылу коруда болгон јерлерге, кӧлдӧрдиҥ айалгазына ајару эткен.

Јуукта Горно-Алтайскта Г. К. Жуковтыҥ адыла адалган школ-интернаттыҥ балдары эмчиликке кирген учуралды Артур Кохоев эзедип, оныҥ шылтактарын шиҥдеер, јартына чыгар ла мындый керектерди болдыртпас иштерди АР-дыҥ башкарузы ылтам ӧткӱргенин айткан. Је Роспотребшиҥжӱ бойыныҥ сайтында балдар корондолып оорыганын Чага байрамды темдектеерде амзаган алтай курсакла колбогонын ла бу јетирӱ ол ло тарыйын јетирӱлердиҥ федерал сайттарында јайылганын ол ајарган. Депутаттыҥ темдектегениле, республикада јаткан ӧс калыктыҥ јаҥжыккан аш-курсагы республиканыҥ аҥылу темдеги ле оморкодузы болуп јат. Кӧп калыктар јаткан тергееде коштой јаткан калыктардыҥ культуразын ла чӱм-јаҥдарын билери ле тооры, бу суракта аначада ла ајарулу болоры јаан учурлузын ол темдектеген.

Јарталбаган јетирӱни эл-јонго чыгарары јарабас болгонын, кижи орус, немец эмезе кандый бир ӧскӧ калыктыҥ јаҥжыккан курсагынаҥ эмес, а чыҥдыйы коомой курсактаҥ корондонып турганын Анатолий Богданчиков ајарган. Оныҥ айтканыла, тургуза ӧйдӧ балдар оорыган учурал аайынча МВД ла Шылу комитет шиҥжӱ ӧткӱрип јат, прокуратура бу суракты база шиҥжӱзинде тудат.

Башчыга сурактар ла каруулар

Эл Курултайдыҥ сессиязыныҥ учында Алтай Республиканыҥ башчызы депуттардыҥ сурактарына каруулар берип, јартамалдар эткен. Тергеениҥ бӱдӱреечи ле јасакчы эмдиги јаҥдарыныҥ ӧмӧ-јӧмӧ ижинде бу јакшынак јаҥжыгу болор аргалу.

Онойдо, Олег Хорохордин јуунда кӧдӱрилген тӧс учурлу сурактар аайынча кӧрӱмин айдып, айлганы јартаган.

Темдектезе, парламентте «Единая Россия» партияныҥ фракциязы Горно-Алтайскта 12-чи таҥмалу школ јанынаҥ АР-дыҥ башчызына баштанган. Тургуза ӧйдӧ бу школдыҥ туразы балдар ӱренерге јеткерлӱ айалгада.

Каланыҥ 12-чи школы 360 бала ӱренерге тудулган, је ондо 800 ӱренчик ӱч сменала ӱренип јат деп, Олег Хорохордин айткан. Школдыҥ туразында балдар ӱредерге јарабас, оныҥ учун ӱренчиктерди ӱренер ӧскӧ јерлерге кӧчӱрер иш ӧдӱп јат, ол тоодо Горно-Алтайсктыҥ университединиҥ туразына. Бу ла јерде школдыҥ 500 бала ӱренер јаҥы туразын тудар шӱӱлте јӧптӧлгӧн. Озо ло баштап оныҥ чыҥдый ӱлекер документтерин белетеер керек, бу ишке бодоштыра 6,5 млн салковой акча керек деп, тергеениҥ башчызы темдектеген.

Оныҥ ајарганыла, Горно-Алтайскта ылтам тудатан школдордыҥ тоозында 7-чи школдыҥ ла республикан лицейдиҥ туралары. «Республикан лицей республиканыҥ оморкодузы болуп јат. Былтыр бу лицейди божоткон 7 ӱренчик МГУ-ныҥ башка-башка факультеттериниҥ бюджет јерлерине кирген. МГУ-ныҥ преподавательдерин бу кайкаткан» – деп, Олег Хорохордин айткан. Лицейдиҥ эмдиги турган јери кызык, оныҥ учун школды јайым ӧскӧ јерде тудары темдектелет.

Улаган аймактыҥ јиит эмчилерине бойыныҥ ӧйинде «Земский доктор» деген программа аайынча јӧмӧлтӧ акча республикада акча јанынаҥ айалга кызалаҥду болгоны ла программа удурумга јабылганы учун тӧлӧлбӧгӧн. Је тергеениҥ мынаҥ алдында башчызы акчаны тӧлӧп берер сӧзин бергени сессияда айдылган. Эмчиликте јиит 8 специалист иштеп јат.

Бу эмчилерге јӧмӧлтӧ акчаны АР-дыҥ башкарузыныҥ резервный кӧмзӧзинеҥ тӧлӧӧр шӱӱлтеле башчы јӧпсинбеген. Оныҥ айтканыла, бу кӧмзӧдӧ бар акча аргазы јок ас, јӱк 20 млн салковой ло ол балдардыҥ, спортчылардыҥ, јайаан ишчилердиҥ кӧрӱ-маргаандарга барар јол-јорыктарына ла јӱрӱмниҥ уур-кӱч айалгазына кирген улуска болуш эдерге чыгарылат. Је Улаганныҥ эмчилериниҥ сурагын ол кӧрӧр болгон.

Тударга бойыныҥ ӧйинде јаан акча чыгарылган «Алтайская долина» деген ӱлекердиҥ салымы кандый деп, депутаттар база сураган. Олег Хорохординниҥ айтканыла, бу республиканыҥ инвестициялык тӧс јери. Ол Тышэкономбанктыҥ топ-менеджерлериле јӧптӧжӱ куучындар ӧткӱргенин, мында иштегедий инвесторлор бедирегенин куучындаган. «Бу јерди тузаланар бир канча шӱӱлтелер бар, је кӧл болбос, оны чокым айдып јадым» – деген.

Шабалин аймакта Чаргыдагы јурт јеезеге берер болгон федерал јерлер керегинде канча јылдарга улалып келген сурак аайынча республиканыҥ башкарузы бойыныҥ јанынаҥ федерал кеминде эдетен ончо ишти бӱдӱрип салган, ченелте ӧткӱрген ээлемниҥ башкараачызына бу ишти эрчимделтер керек деп, АР-дыҥ башчызы айткан.

Электроэнергия учун тӧлӧмирлерди јабызадары јанынаҥ, ороонныҥ бистий ок айалгада болгон алты тергеези аайынча федерал јӧп белетелгенин Олег Хорохордин депутаттарга айткан. Анайда ок јонјӱрӱмдик ле экономикалык ӧзӱми јабыс он тергееге федерал башкару јӧмӧлтӧ акча чыгарып јат, бу акчаны республиканыҥ ӧзӱмин јӧмӧӧр иштерге, јурт ээлемге, туризмге, агаш ээлемге ууландырар, бир канчузын јонјӱрӱмдик бӧлӱкке ле ӱлекер-сметный документацияны белетеерине чыгымдаар шӱӱлте јӧптӧлгӧнин башчы куучындаган.

Эл Курултайдыҥ ээчиде сессиязы ижин мынайда јӧптӱ эрмек-куучынла тӱгескен.

Светлана КЫДЫЕВА