Алтайдын Чолмоны

Аайына чыгатан сурактар кӧп

28.02.2020

Кочкор айдыҥ 25-чи кӱнинде Алтай Республиканыҥ башчызы Олег Хорохордин тергеениҥ јурт ээлеминиҥ товарэдеечилериле јуун ӧткӱрген. Анда бу бӧлӱктиҥ ӧзӱминиҥ јаан учурлу сурактары кӧрӱлген.

Јуунда АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ председатели Владимир Тюлентин, республикан башкаруныҥ профильный министерстволорыныҥ ла комитеттериниҥ, муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ, тергеениҥ јуртээлемдик предприятиелериниҥ ле ээлемдериниҥ башкараачылары турушкан.

Тергеениҥ башчызы ӧткӧн јылдыҥ јаҥар айында Россияныҥ президенти ӧткӱрген Госсоветтиҥ јуунында турушканын айдып, анда аграрный бӧлӱктиҥ алдында турган сурактар, јуртээлемдик производствоныҥ ла јурт јерлердиҥ тӧс ууламјылары кӧрӱлгенин темдектеген. Эл-јоныныҥ 70 проценти јурт јерлерде јадып турган Алтай Республикага јурт ээлем экономиканыҥ стратегический бӧлӱги, эҥ учурлу ууламјызы болуп турганын Олег Хорохордин айткан.

«Бистиҥ алдыста аграрный политиканы Госсоветте Россияныҥ президенти ле јурт ээлемниҥ министри чокымдаган ууламјы аайынча ӧткӱрер керек деген сурак турат. Озо ло баштап јурт јерлерди ӧскӱрер керек, јурт ээлемниҥ товарэдеечилериниҥ бойлорыныҥ аргаларыныҥ, анайда ок госјӧмӧлтӧниҥ акча-манадыныҥ шылтузында јылдыҥ ла јуртээлемдик производствоныҥ кемин, ас ла салза, 6-7 процентке кӧптӧдӧр керек» — деп, тергеениҥ башкараачызы айткан.

Олег Хорохординниҥ темдектегениле, бӱгӱнги кӱнде Алтай Республиканыҥ агропромышленный комплексинде бир канча сурак бар: туза-јандыруныҥ кеми уйан болгоны, государственный јӧмӧлтӧниҥ ас эмес акчалары јарамыкту тузаланылбай турганы, мал-аштыҥ угын јарандырар иштиҥ кеми јабыс болгоны. Јуун ӧйинде бу сурактар ла АПК-ны ӧзӱм алындырарга кандый эп-аргалар тузаланар керек болгоны шӱӱжилген.

Алтай Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министри Андрей Цыгулевтыҥ айтканыла болзо, калганчы ӱч јылдыҥ туркунына тергееде сӱттиҥ производствозында кӧргӱзӱлер јакшы јанындӧӧн ууланганы, сӱттеҥир мал-аш ӧскӱрери јарамыкту боло бергени темдектелет. Бу ок ӧйдӧ продукцияныҥ чыҥдыйына некелтелер јабызадылбаган. Министрдиҥ темдектегениле, республикада мал-аштыҥ текши тоозы 430 муҥ условный тын болуп артат. Текши мал-аштыҥ тоозыныҥ јети проценти укту мал-ашка келижет, укту мал садары республика ичинде де, республика тыштында да эки катапка кӧптӧгӧн. Алтай Республика аҥдарыныҥ тоозыла (55,4 муҥ) Россия ичинде баштапкы јерде, јылкы малыныҥ тоозыла (105,8 муҥ) ӱчинчи јерде турат. Государство јурт ээлемге 40-нӧҥ ажыра ууламјылар аайынча госјӧмӧлтӧ эдет. Јылдыҥ ла јурт ээлемниҥ бир муҥга јуук товарэдеечилери субсидиялар алат. Бу бӧлӱкке чыгарылып јаткан акча-манаттыҥ кеми, ӧткӧн јылга кӧрӧ, 120 миллион салковойго кӧптӧгӧн.

Алтайда ченелтелер ӧткӱрер ээлемниҥ директоры Юрий Земиров тергееде сӱттеҥир уйлар ӧскӱрери керегинде айткан. Калганчы кӧргӱзӱлерле, республикада 31 сӱт-товарный ферма иштейт, кочкор айдыҥ бажында саар уйлардыҥ тоозы, былтыргы ӧйдиҥ бу ок ӧйине кӧрӧ, 8 процентке кӧптӧгӧн.

Бу бӧлӱктиҥ курч сурактары керегинде айдып тура, Юрий Земиров электроэнергияныҥ ла ГСМ-ныҥ баалары бийик болгонын, сӱтле иштеп турган бӧлӱк јаан кирелтелер албай турганын, кезикте чек албай турганын, сӱтке баалар јай ла кыш ӧйинде тыҥ аҥылана берип турганын темдектеген.

Бу сурактардыҥ аайына чыккадый эп-сӱмелердиҥ бирӱзи — тергееде сӱттеҥ продукция эдип турган предприятиелердиҥ башкараачыларына сӱттиҥ садып алар бааларын турумкай этсин деп айдары. Олег Хорохординниҥ айтканыла, республиканыҥ бюджединде бу јылга сӱт иштеп алар фермаларды тударына ла јаҥыртарына акча салынган. Ол јурт ээлем аайынча министерствого бу ишти ајаруда тутсын деп јакылта берген.

«Мясо Опт» ООО-ныҥ генеральный директоры Андрей Фролов мал-аштыҥ эдинеҥ не-немелер эдип чыгарарыныҥ ӧзӱминиҥ јолдоры ла сурактары керегинде айткан. Ол башкарып турган предприятиези эрчимдӱ ӧзӱм алынып турганын темдектеп, је мал сойор предприятиелер јӱк ле јайдыҥ учында ла кӱс ӧйинде толокеминде иштейт деген. Олег Хорохордин республикада ӧзӱмниҥ «Ийделӱ Алтай» деп программазы јӧптӧлгӧнин, ол программала јурт ээлемниҥ бастыра ууламјылар аайынча продукциязыныҥ переработказы јанынаҥ јаан комплекс тӧзӧӧрине бюджеттеҥ акча чыгарылар деген ле «бис оны канча ла кире јарамыкту эдер учурлу» деп темдектеген.

«Меркит» ООО-ныҥ јааны Александр Кулаков ол ло уй-малды бескези 400 ле оноҥ кӧп килограммга јетире азыраар аргалар тӧзӧӧр вольерлер тудар керек деген. Мал-аш ӧскӱреечилер јай ӧйинде мал-ажын тайгага чыгарып турганын, байа тайгадагы јерлердиҥ статузы эмдиге јарт эмес болгонын ла оныҥ аайына база чыгар керек деп, јаан ээлемниҥ ченемелдӱ башкараачызы айткан. Ӧскӧ ороондордоҥ ветеринарный инспекторлорды бери кычырары, олорды мындагы производствоныҥ ижиле таныштырары аайынча иштер ӧткӱрер, Москваныҥ рыногына чыгар керек деп, Александр Кулаков база айткан. Оныҥ темдектегениле, Алтай Республикада эттеҥ иштеп алган продукцияла јыл туркунына јеткилдеер производитель бар. «Меркит» ООО-ныҥ башкараачызы «Јажыл марка» керегинде кӧп куучындайдыс, је ол јанынаҥ иш эмдиге јетире јазап башталбаган деди. Бу марка јанынаҥ иштеп, ол ажыра продукциябысты кандый ла рынокко чыгарар эдис деген.

База бир ӧҥзӱре сурак – ол јурттарда ветеринарлардыҥ једишпей турганы. Ветеринардыҥ ишјалы ас болгонынаҥ улам јашӧскӱрим бу иште иштеерге кӱӱнзебейт. Јурт ээлемниҥ бӧлӱгинде узак јылдарга иштеп келген, јаан ээлемниҥ башкараачызы Александр Мещеряков бӱгӱнги кӱнде агроном, зоотехник јогынаҥ иштеерге јараар, је ветеринар јогынаҥ неме болбос деген. Оныҥ айтканыла, башкарып турган ээлеми ветеринар болуп иштеерге кӱӱнзеген кижи бедирейт деп јар берген. Тӧлӧйтӧн ишјалыныҥ да кемин бийик тургускан. Анайып, олорго Улаганнаҥ јиит кыс келген. Ветеринардыҥ ӱредӱзин јаҥы божоткон бу кыс эмди бу ууламјы аайынча билгирлерин бийиктедер ӱредӱ база ӧдӧт. Ижин јакшы бӱдӱрип турган јиит специалистке ээлем де јӧмӧжӧт. Айдарда, будына бек туруп алган ээлемдер бу сурактыҥ аайына мынайда чыгар аргалу.

Бӱгӱн мал-ашка чип тургузылар учурлу. Је бу иш чек јылбайт деп айдарга јараар. Не дезе, кажы ла чип учун акча тӧлӧӧр керек. Улуста дезе акча јок. Мал-ашка чиптер тургузылбай турганы ӧскӧ иштерге буудагын јетирет, ол тоодо мал-ашты ӧскӧ тергеелердӧӧн тирӱге аткарарына качалаҥын јетирет.

База бир сурак – ол тергеениҥ соц-учреждениелери, ол ло школдор улусты ла ӱренчиктерди ашкарарына керектӱ этти, сӱтти, эттеҥ ле сӱттеҥ эдилген аш-курсактарды ӧскӧ тергеелердеҥ садып алып турганы. Јаҥыс ла тоолу ла муниципал тӧзӧлмӧлӧр, ол тоодо Кан-Оозы аймак, олорды бойыныҥ ла производительдеринеҥ алып турган эмтир. Мында бастыра неме баалардаҥ камаанду. Оныҥ да учун кӧп саба муниципал тӧзӧлмӧлӧр Алтайский крайдыҥ производительдериниҥ јеҥил баалу продукциязын алат.

АПК-ныҥ курч сурактары кӧрӱлген јуунда мал-аш сойор ло оныҥ переработказы аайынча иштегедий специалисттер белетеер ӱредӱлӱ јерлер јок болгоны керегинде база айдылган. Мыныла колбой Алтай Республиканыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министерствозына бу бӧлӱктиҥ ишчилерин белетеери керегинде суракла иштезин деген јакылта берилген.

Тергеениҥ башкараачызы Олег Хорохордин аймактарда мал-ашты семирте азыраар площадкаларды тудары аайынча ишти эрчимдетсин деген. Аймактыҥ јаандарына јонјӱрӱмдик бӧлӱктиҥ учреждениелерине јурт ээлемниҥ продукциязын јербойыныҥ производительдеринеҥ алзын деп айдылган.

Республиканыҥ башчызы анайда ок тергеениҥ акча-манат аайынча министерствозына јурт јерлерде иштеер ветеринарларды јӧмӧӧр эп-сӱмелер тӧзӧӧри аайынча аргалар бедирезин деген јакылта берген. 2021-2022 јылдарда јурт ээлемниҥ јаан учурлу ууламјыларын ӧскӱрерине ӱзеери акча чыгарар арга база кӧрӱлер. Бу акча мал-аштыҥ генетический экспертизазын ӧткӱрер молекулярно-генетический лаборатория тӧзӧӧрине керектӱ.

Озо ло баштап аайына чыгатан сурактардыҥ тоозында анайда ок јуртээлемдик иштерге ууламјылалган јерлердиҥ учедын ӧткӱрери, Кош-Агаш аймакта сугарар системаны јаҥыртып орныктырары, уй саар фермалар тудары ла оноҥ до ӧскӧзи.

Фермер ээлемдер, јуртээлемдик предприятиелер ле таҥынаҥ болушту ээлемдер муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ перерабатывающий предприятиелерин мал-ашла, сӱтле керектӱ кеминде јеткилдеерине керектӱ ишти тӧзӧӧр, бу ээлемдердеҥ кооперативтер тӧзӧп, олорды ӧскӱрер керек деп, Олег Хорохордин база айткан.

«Бистиҥ тергее јурт јерлердиҥ комплексный ӧзӱмине јаан акчалар алар. Учурлу болгоны — бу акча ӱлекер-сметный документация белетеерине база берилип јат. Јурт јерлерде улус јадарына јакшынак айалгалар тӧзӧӧри, ары бийик ӱредӱлӱ кадрларды, анчада ла јашӧскӱримди јилбиркедери, јурт јердеги иштиҥ тоомјызын бийиктедери аайынча бастырабыска јаан иш ӧткӱрер керек» — деп, Олег Хорохордин адакыда айткан.

К. ЯШЕВ