Алтайдын Чолмоны

Алтайыстыҥ арчыны албатыга алкышту…

03.03.2020

Најылыктыҥ туразыныҥ јаан залында “Ӧс калыктыҥ байлу ӧзӱми арчынды тузаланары ла корыыры” деп суракла кӱрее-куучын ӧтти. Кӱрее-куучынды РФ-тыҥ Государственный Думазыныҥ депутады Родион Букачаков  эл-јонныҥ ла јондык биригӱлердиҥ арчынды садуга чыгарганы керегинде кӧп тоолу баштануларынаҥ улам ӧткӱрди. Ондо тергеениҥ јаҥыныҥ бӱдӱреечи ле јасакчы органдарыныҥ, јондык биригӱлердиҥ чыгартулу улузы, билимчилер ле ӧскӧ дӧ јилбиркеген улус туруштылар.

Р. Б. Букачаков кӱрее-куучынды ачып,  депутаттыҥ эл-јонло туштажуларында ӧс калыктыҥ байлап јӱрген арчынын корыыры, тузаланары, ол тоодо садулу јерлерде садып турганын јаратпай турганы  керегинде суракла кӧп  улус баштанганын айтты. Ол кӱрее-куучында билимниҥ, бӱдӱреечи ле јасакчы органдардыҥ чыгартулу улузыныҥ, јондыктыҥ бу курч суракла шӱӱлтелерин угуп, бирлик тӱп-шӱӱлтелер јарадарын ајарды.

Баштапкы сӧс арчынныҥ сурагын јылдарла кӧдӱрип келген јаан ӧрӧкӧнгӧ, Наталья Степановна Махалинага, берилди. Ол бу суракла кандый ла органдарга, каруулу ведомстволорго баштанып, тӧртинчи јыл базып турганын айтты. Ол баштап ла калада балдарына болужып кӧчӱп келеле, “Ткацкий” рынокто арчын садып турганын кӧрӧлӧ, кайкаган да, байланган да эмтир. Садучыларга арчынды ӱзерде, кандый чӱм-јаҥды јаҥдаары керегинде куучындаган да болуптыр.  Јаан кижи тергеениҥ Эл Курултайыныҥ  комитедине де, АР-дыҥ ар-бӱткенниҥ  байлыктары аайынча министерствозына да барып јӱрген. Башкаруда каруулу кижи дезе оныла тушташпаган да. Кайдаар ла баштанганда, куру каруулар келип турган. Калганчыда Наталья Степановна депутат Родион Борисович Букачаковко баштанган.

“Православный калык серкпе барып јат, оны ару-чек тудат. Мусульмандар мечеть барып јат, оны база быјарзытпай турулар. Алтайлардыҥ байлаганы ол ар-бӱткени, Алтайы. Оны бойлорыска да, тууразынаҥ келген туристтерге де быјарзыдып, кунурадарга јарабас. Арчынла озо чактарда холера, чума деген јеткерлӱ ооруларды эмдеген. Алтай калык оны јолду байлап, тузаланарга алганда, чӱм-јаҥын јаҥдап јӱрет. Арчынга барган кижи бойыла кожо сӱт, јалама алат. Кандый керекке, кемге ӱзӱп турганын айдынып, эжерлеп ӱзет, ол ло тушта арчын эмдеер, болужар ийделӱ болуп јат. Базардаҥ садып алган арчын болуш јок болор, оныҥ да учун ондый арчынла неме билер кижиге баштанган оору кижи јазылбай турганы јарт” — деп, Наталья Степановна  куучыныныҥ учында айтты.

Филология билимдердиҥ докторы, ЮНЕСКО-ныҥ керектери аайынча тергеедеги комитеттиҥ каруулу качызы Тамара   Садалова “Арчын Алтай Республиканыҥ  нормативно-тап-эрик документтеринде” деп јетирӱ этти. Ол бойыныҥ ӧйинде ич-кӧгӱс культураныҥ  энчизи болуп турган керектерле иштегенин айтты. Ол тоодо 2008 јылда ол ӧйдӧ спикер болгон Иван Белековтыҥ јакылтазыла,  Александр Суразаковло, Василий Ойношевле кожо олор “Алтай Республиканыҥ материальный эмес культуралык энчизин ӧскӱреринде колбуларды аайлаштырары керегинде” деп јасакла иштегендер. Је јасак акча-манатла быжулалбаган ла ол ајару јок арткан дезе, јастыра болбос. Је учурлузы — 2009 јылда культуралык энчиниҥ  государственный тооломы тургузылган ла ого 21 объект кирген. Ол тооломдо калыктыҥ јебреннеҥ бери энчилелип келген ич-кӧгӱс байлыктары, мӱргӱӱл јаҥдары, чӱм-јаҥдары, байлу-чуулу јерлери,  чӱм-јаҥдарда тузаланар ӧзӱм арчын ла ӧскӧ дӧ байлу-чӱмдӱлер кирген. Тооломды элбедер де, јаанадар да арга бар, ол тоодо арчынды ӱзериниҥ байы, чӱм-јаҥы керегинде тереҥжиде айдар керек.  Билимчи онойдо ок арчынды тузаланып турган чӱм-јаҥдар ӧткӱретен учуралдарды, јерлерди, ол тоодо аржан сууларды, байлу боочыларды ару-чек тудары керегинде база айтты.

Тӱӱки билимдердиҥ кандидады, Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлӱ институдыныҥ директорыныҥ ордынчызы Наталья  Тадышева “Байлу арчын алтайлардыҥ бӱгӱнги чӱм-јаҥдарында” деп јетирӱле таныштырды.  Алтайдыҥ ӧс калыгы ар-бӱткенди тынду деп, кажы ла ӧзӱм, агаш, аҥ-куш   аҥылу ээлӱ, байлу деп бӱткен. Бӱгӱн де алтайлар сӧӧгиниҥ байлу (байана) аҥ-кужын, ыйык туузын, байлу (јайаачы) агажын билип јӱрет.  Арчынды тузаланганы керегинде “Алтай баатырларда” айдылат. Арчынды ла  агашты Пазырыктагы корумдарда мӧҥкӱлерге тӧжӧгӧни табылган. Байлагас ла кӧбӧк сӧӧктӧр арчынды байлу агажы деп чотойт. Оны ӱзерге јарабас, ӧскӧ сӧӧктӱлерге ӱстиртет. Арчынды бастыра сӧӧктӧрдӧ байлап јат, ол ончо ло чӱм-јаҥдарда, јаан учурлу керектерде, той-јыргалда, бала чыкканда, кижи оорыганда, јолго атанганда, мӧҥкӱ кӧдӱргенде ле ӧскӧ дӧ учуралдарда  тузаланылат. Је кезик јурттарда кижи јууганда, арчынды тузаланарга јарабас, нениҥ учун дезе, арчын ару ӧзӱм деп чотолот. Ондый кӧрӱм буркан јаҥныҥ камааны болор.

Алтайлардыҥ јаҥжыккан ич-кӧрӱмиле болзо, арчын — тирӱ ийделӱ ӧзӱм, ол кудайдыҥ улуска берген сыйы. Чага байрамныҥ, Јылгайактыҥ, Јажыл ла Сары бӱрдиҥ, кабайда јаш баланы,  јаҥы биле тӧзӧгӧндӧрди аластаган, алкаган чӱм-јаҥдарда арчынды эмдиге јетире кӧп јурттарда элбеде тузаланып  турулар. Арчынла аластаганда, оны сереҥкедеҥ кӱйдӱрбей јат. Арчынды очоктыҥ, печкениҥ тирӱ одынаҥ кӱйдӱрип турулар. Нениҥ учун дезе, оттыҥ ээзи-ийдези ле агару ӧзӱм јӱк јаба кижини корулаар ла јаман немедеҥ айрыыр аргалу. Онойдо ок арчынды јаан изӱ айдаҥ ала ӱлӱрген айга јетире ӧйдӧ, айдыҥ ӱчинчи јаҥызында  мал-аш, кижи баспай турган, јаман керек болбогон јерлерде, билезинде, тӧрӧӧндӧринде коромјы-ӧлӱм болбогон эр кижи ӱзер. Бу тушта кижи эжер јалама булап, Алтайдыҥ ээлерине баштанып, алкыш-быйан сураар, отты азыраар керек.

Билимчиниҥ шӱӱлтезиле, јасакла ба, нормативно-тап-эрик актла ба арчынды ӱзерин, тузаланарын  аайлу-башту эдер, онойдо ок ӱредӱлӱ организацияларда арчынды ла ӧскӧ дӧ ӧзӱмдерди чебер ӱзери, тузаланары јанынаҥ јартамалду, ӱредӱлӱ иш ӧткӱрер керек. Садуга чыгарарын токтотконынаҥ туза болбос. Садучылар арчынды туйказынаҥ, јажытту садар арганы табып ийер.

Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ экология ла ар-бӱткенди тузаланары аайынча комитединиҥ председатели Владислав   Рябченко калыктыҥ јебрен ӧйлӧрдӧҥ келген чӱм-јаҥдары, байлары ич-кӧгӱс, энчи учурлу деп темдектеди. Оныҥ куучыныныҥ тӧс шӱӱлтелериле болзо, эмдиги,  ӧскӧ кӧрӱмдӱ ӧйдӧ кӧп оҥдомолдор кубулып јат. Арчынды садуга чыгарганыла колбой, бу байлу-чӱмдӱ ӧзӱмди  тузаланарыныҥ сурагы курч турат. Ол ок ӧйдӧ бу ӧзӱм башка-башка ээжи-некелтелерле Кызыл бичикке кирбеген. Је Алтай Республиканыҥ бойында бу ӧзӱмди тузаланары јанынаҥ кандый бир  јасак јарадар арга бар. Оны билимниҥ ле ӧскӧ дӧ ууламјыныҥ ишчилериле јаба шӱӱжип, тургузып иштеер керек.  Ар-бӱткенге чебер болорына, ол тоодо калыктыҥ байлу ӧзӱмдерин, арчынды тузаланарыныҥ ээжилерине ле ӧскӧ дӧ чӱм-јаҥдарына балдардыҥ садында, ӱредӱлӱ учреждениелерде ӱредер керек. Онойдо ок соцсетьтерде чӱм-јаҥдардыҥ видеороликтерин тургузып кӧргӱзер, туристтерге јартамалду јетирӱлӱ баннерлер тургузар, турбазаларда экскурсоводторды ӧс калыктардыҥ байлу ӧзӱмдерге кӧрӱмин,  јаҥдаган чӱм-јаҥдарын јартаарына ӱредер ишке ајару эдер керек.

Алтай Республиканыҥ ар-бӱткенниҥ байлыктары, экология ла туризм аайынча министриниҥ ордынчызы Евгений  Мунатовтыҥ  јетирӱзиле, 2017 јылда ӱчинчи катап чыгарылган Кызыл бичикке арчынды ла марал чечекти кийдирер ченежӱ калас болгон. Олор јоголып брааткан ӧзӱмдердиҥ тоозына киргедий ээжи-некелтелерге келишпеген. “Кандый бир нормативный документ болбогончо, оны бусканы учун каруузына тургузары јарадылбаганча, арчынды элбеде тузаланарын, базарларда садуга чыгарарын  кирелендирер арга јок. Экинчи јанынаҥ бу сурак ич-кӧгӱс  таскамалдыҥ сурагы болуп јат” — деп,  министрдиҥ ордынчызы куучынын тӱгести.

Тергеениҥ национальный политика ла јондык биригӱлерле колбулар аайынча комитединиҥ председателиниҥ ордынчызы Родион Винокуровтыҥ айтканыла, калыктардыҥ байлу јерлерин, ӧзӱмдерин байлаган, алкаган чӱм-јаҥдарыныҥ сурагы тереҥ учурлу  болуп јат. Мында јетирӱлик-јартамалду ишти элбеде ӧткӱрер керек. “Качан да гранттарга конкурс иштердиҥ бирӱзи туристтерге, айылчыларга калыктыҥ бастыра чӱм-јаҥдарын јартаар баштаҥкайлу группа тӧзӧӧр иш болгоны санаама кирет.  Комитет олорды таркадары, јартаары јанынаҥ ончо бар эп-аргаларла иштеерге белен” – деп, ол айтты.

Ботанический садтыҥ директоры, биология билимдердиҥ кандидады Алтынай Ачимова бистиҥ республикада арчынныҥ ӱч бӱдӱми керегинде куучындап, јуруктарын кӧргӱсти.  Шӱӱлтелерин онойдо ок ОНФ-ныҥ тергеелик штабыныҥ  сопредседатели  Евгений Мешкинов, АР-дыҥ Јондык палатазынаҥ Арчын Торбоков, АР-дыҥ ок-јаачыларыныҥ федерациязыныҥ президенти Александр Сельбиков, Александр Урбанов айттылар. Кезик улустыҥ шӱӱлтезиле, бӱгӱнги кӱнде калада кӧп алтай улус јуртайт, олор арчынды тургуза ла керектӱ болзо, садудаҥ башка, кайдаҥ алар аргалу… Каланыҥ администрациязы “Ткацкий” рынокто арчынды садарын аайлу-башту эдер суракка ајару эдер учурлу. Арчынды керде-марда Кызыл бичикке кийдиргенде, јербойыныҥ улузына оны ӱзерге база јарабас болоры, айса болзо, ӧс калыкка оны ӱзӱп тузаланарына аҥылу лимит-норма тургузылары керегинде шӱӱлтелер база айдылды. Ӧскӧ шӱӱлтелер айткандар арчынныҥ бастыра чӱм-јаҥын бӱдӱрип, алкыш-быйан сурап ӱскен арчынныҥ ийдези, болужы тегин садудаҥ алганынаҥ јаан  деген шӱӱлтеле јӧпсиндилер.

Кӱрее-куучынныҥ туружаачылары тӱп-шӱӱлтелер јараттылар.

Н. БЕЛЬЧЕКОВА