Алтайдын Чолмоны

КМН: ӧзӱмниҥ јолдоры, ӧҥзӱре сурактар

13.03.2020

Тергеениҥ башкараачызы Олег Хорохордин Алтай Республиканыҥ ас тоолу ӧс калыктарыныҥ керектери аайынча АР-дыҥ башчызындагы, башкарузыныҥ председателиндеги консультативный советтиҥ јуунын ӧткӱрген.

Јуунда ас тоолу ӧс калыктардыҥ тилин, культуразын, јаҥжыгуларын корыыры аайынча иштер кӧрӱлген. Россияныҥ президенти Владимир Путин бу суракка јаан ајару эткенин Олег Хорохордин темдектеген. Онойдо, ороонныҥ башчызыныҥ Конституцияга эдетен кубулталар јанынаҥ шӱӱлтелериниҥ тоозында ас тоолу ӧс калыктардыҥ тап-эриктери керегинде кубулта база бар.

Эл-јонныҥ 2010 јылда ӧткӧн текшироссиялык тооалыжыныҥ јетирӱлериле, Алтай Республиканыҥ беш аймагында, чокымдап айтса, Кош-Агаш, Турачак, Улаган, Чой ло Майма аймактарда ас тоолу ӧс калыктардыҥ улузы болгон телеҥит, куманды, чалканду, туба ла шор 7,8 муҥ кире кижи јуртаган.

Ас тоолу ӧс калыктарды јӧмӧӧр государстволык политика ууламјыла 2019 јылда ӧткӧн иш керегинде јетирӱни јуунда АР-дыҥ эл политика ла јондыкла колбулар аайынча комитединиҥ јааны Людмила Варванец эткен. Бу бӧлӱк улусты јӧмӧӧр керектер келиштире программалар аайынча, ол тоодо федерал бюджеттиҥ акча-манадын тузаланып, тергееде он јылдаҥ ажыра ӧткӧнин ол темдектеген.

Быјыл беш муниципал тӧзӧлмӧниҥ суру бичиктери јӱрӱмде бӱдӱрерге талдалган. Сазон Суразаковтыҥ чыкканынаҥ ала 95 јылдыгына учурлалып, «Алтайдыҥ кеп-куучындары ла соојындары» деген этнокультурный театрал ӱлекерди Майма аймакта ӧткӱрерге, Кош-Агаштыҥ Курай јуртында тӱӱки-культуралык «Межелик» заповедниктиҥ јерин јазаарга, Турачак јуртта Спорттыҥ эл бӱдӱмдери аайынча тӧс јерди тӧзӧӧргӧ јӧмӧлтӧ акча чыгарары темдектелген. Анайда ок Чой аймакта туристтердиҥ «Н. У. Улагашевтиҥ јӱрген јерлериле» деп адалган экологиялык ла этнографиялык јол-јорыгыныҥ токтоду јерлерин јазаары ла Улаган аймактыҥ Балыкчы ла Чибилӱ јурттарында ойноор модульный јерлерди керектӱ јазалдарла јепсеери темдектелет.

Пландалган иштердиҥ тоозында чӱмдӱ, ӱредӱге керектӱ, ӱредӱ-методикалык ла билим литератураны кепке базып чыгарарын јӧмӧӧри, эл калыктар ортодогы «Тӱндӱктиҥ эрјине байлыктары. Россияныҥ устары ла јурукчылары 2020» деген XV кӧрӱ-ярмаркада ла «Тӱндӱктиҥ, Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ ас тоолу ӧс калыктарыныҥ ассоциациязы» деген текшироссиялык јондык биригӱниҥ 30 јылдыгына учурлалган кӧдӱриҥилӱ керектерде туружары, анайда ок республикада јаткан ас тоолу ӧс калыктардыҥ этнокультурный ӧзӱмин јӧмӧгӧн керектерди тӧзӧӧри ле ӧткӱрери.

Ас тоолу ӧс калыктардыҥ чук јаткан јерлеринде тӧрӧл тилди ле литератураны ӱренер иш канайда тӧзӧлгӧни керегинде јуунда АР-дыҥ ӱредӱлик ле билим аайынча министриниҥ молјуларын бӱдӱрген Ольга Саврасова куучындаган. КМН-дардыҥ чук јаткан јерлериндеги 32 школдо 3,9 муҥ кире балдар алтай тилди ӱренгенин ол айткан. Алтай тилдиҥ урокторы чалканду ла туба тилдердиҥ аҥылуларын ајаруга алып ӧткӱрилет. 2020 јылда ӱредӱчилерге «Алтай тилди диалект аҥылуларды чотко алып ӱредери» деген методикалык бичикти кепке базып чыгарары темдектелет.

Быјыл тулаан айдыҥ учында республикада алтай тилди ӧскӱрериниҥ ле корыырыныҥ сурактарына учурлалган конференция ӧткӱрери темдектелгенин Олег Хорохордин јуунда айткан. Ондо алтай литературалык тилди ӱредер сурактарды элбеде кӧрӧр јакылтаны ол эткен. Алтай тилди ас тоолу ӧс калыктардыҥ тилдерин чотко алып ӱредер ӱредӱчилерди белетеерин јеткилдеери тергеениҥ башкараачызыныҥ јуунда эткен јакылталарыныҥ база бирӱзи.

АР-дыҥ су-кадыкты корыыры аайынча министри Сергей Коваленконыҥ јетиргениле, ас тоолу ӧс калыктар чук јаткан јерлерде эл-јонго медициналык болуш јетирери јӧптӧлгӧн стандарттар ла ээжилер аайынча ӧдӧт.

Олег Хорохордин тергеениҥ ас тоолу калыктарыныҥ су-кадыгыныҥ айалгазын шиҥдеген ишти улалтарын, анайда ок КМН-дардыҥ чук јаткан јерлериндеги су-кадыкты корыыр учреждениелердиҥ материально-технический тӧзӧлгӧзин јаҥыртар шӱӱлтелерди белетеп јазаар јакылта эткен.

Јуунда кӧрӱлген јаан учурлу сурактардыҥ бирӱзи Чой ло Турачак аймактарда агаш байлыкты тузаланары керегинде болгон.

«Эмдиги ӧйдӧ бу суракты эбире куру јердеҥ сананып тапкан кӧп куучындар ӧдӧт, башкару мӧш агашты кезер токтодуны јоголторго турган деп бисти бурулайдылар. Мӧшти кезерин бис јаратпай јадыбыс, мен бу керегинде Эл Курултайдыҥ сессиязында айткам. Куучын кузукту агаш ӧскӧн јыш-аркаларды арутаар јараду ла бу эки аймактыҥ агаш ишчилерин ишле јеткилдеери, олордыҥ тап-эриктерин корыыры керегинде ӧдӱп јат» – деп, Олег Хорохордин аҥылап темдектеген.

Алтай Республиканыҥ јеринде агаш ээлемниҥ ижиниҥ амадузы кузукту агаш ӧскӧн јыштарда санитар-орныктыру иштерди ӧткӱрери ле мӧш агаш ӧскӧн јерлерди орныктырары деп, АР-дыҥ ар-бӱткенниҥ байлыктары, экология ла туризм аайынча министриниҥ ордынчызы Олег Андронов јуунда база ајарган.

«Элбеде алар болзо, кузукту агаш ӧскӧн јыштарда агашты тузаланар иш кӧп ууламјыларлу, олорго агашты, технический ле эм ӧлӧҥдӧрди, аш-курсак эдип тузаланган ӧзӱмдерди белетеери, аҥ-кушка аҥдаары, анайда ок мӧш ӧскӧн јыштарда сууларды, ӧзӱмдерди, јерди кичеер амадулу орныктыру ла о. ӧ керектер кирип јат» – деп, министрдиҥ ордынчызы айткан.

Мӧш ӧскӧн јыш-аркаларда су-кадык, агаш-ӧзӱмниҥ ооруларына ла олорго каршу јетирген курт-коҥыска чыдамкай агаш ӧссин деп, санитарный аруташ ӧткӱрери керектӱ болгонын совет ӧйлӧрдӧ билимчилер быжулап айтканын ол темдектеген. Мындый иш анайда ок агашту јерлерде ӧрт чыгарын болдыртпаска јӧмӧлтӧлӱ, не дезе, арка-јыштарда, ол тоодо мӧш ӧскӧн тайгаларда јылдыҥ ла салкын јыккан ла эскирип јыгылган кӧп агаш јуулат.

Бу сурак Россия Федерацияныҥ агашту јерлерде ӧрттӧр чыгарынаҥ айаган кӧп тергеелеринде курч турганын Олег Хорохордин ајарган. Москвада ишмекчи јол-јорык ӧйинде бу суракты ол РФ-тыҥ ар-бӱткенниҥ байлыктары ла экология аайынча министри Сергей Аноприенколо шӱӱшкенин айткан. Тургуза ӧйдӧ јасакка эдерге турган кубулталар РФ-тыҥ Юстиция министерствозына кӧрӱлерге аткарылган.

«Мӧшти кезер токтодуны ажыра алтаарын кем де, кандый да айалгада шӱӱшпей јат. Бу сурак бистиҥ де, федерал да повесткада јок» – деп, Олег Хорохордин аҥылап темдектеген.

АР-дыҥ башкарузыныҥ пресс-службазы