Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

«Эҥ баштапкы болуп Гуркин артар…»

20.03.2020


Warning: getimagesize(): Filename cannot be empty in /var/www/u1614088/data/www/altaicholmon.ru/wp-content/themes/altaicholmon/single/single-cat-10.php on line 16

«Jаҥы jурукчылар чыгар, оны (кеендик-санатты) европей кемине кӧдӱрер, jе бу jолдо эҥ баштапкы болуп Г. И. Гуркин артар…»—деп, 1907 jылда Григорий Ивановичтиҥ Томск калада ӧткӧн таҥынаҥ баштапкы кӧрӱзи керегинде  Петербургтыҥ критиги М. Далькевич бичиген. Оноҥ бери  чактаҥ ажыра ӧй ӧтти.

«Гуркин» деген телекейди эмдиги улус бойына ӧткӧн чактыҥ 80-90 jылдарында ачып баштаган. Ороондо башталган политикалык кубулталарла кожо КГБ-ныҥ кӧмзӧлӧриниҥ документтериле таныжар арга ачылбаганча, бис Г. И. Чорос-Гуркинниҥ чыккан кӱнин де билбес болгоныс.

Ӧткӧн одус јыл кире ӧйгӧ Алтайыстыҥ, калыгыстыҥ jана баспас корычызыныҥ, атту-чуулу jурукчыбыстыҥ ак-чек адын орныктырар, эземин кереестер ас эмес иштер эдилген. 1994 jылда Г. И. Гуркинниҥ jуруктарыныҥ баштапкы jаан альбомы Голландияда белетелип, кепке базылган. 1995 jылда Алтай Республиканыҥ тӧс калазыныҥ тӧс оромыныҥ бирӱзи Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган. 2006 jылда Горно-Алтайскта jурукчыныҥ кереези тургузылган. 1992 jылдаҥ бери
Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган jондык сый jурукчыныҥ чыккан кӱнинде табыштырылат. 2005 jылда Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган Алтай Республиканыҥ государстволык сыйы тӧзӧлгӧн лӧ ол jаан jедимдерге jеткен jайаан ишчилерге табыштырылат. 2010 jылда Гуркинге учурлалган ойын-кӧргӱзӱ Алтай Республиканыҥ эл театрында ӧткӧн. 2014 јылда Чорос-Гуркинниҥ этнографиялык јуруктарыныҥ јаан альбомы кепке базылып чыккан.  Jурукчыныҥ jайаан иштери республиканыҥ тӧс музейинде јаантайын кӧрӱде турат,  Барнаул, Томск, Новосибирск ла ӧскӧ дӧ калалардыҥ музейлериниҥ кӧргӱзӱлеринде. Алтайдыҥ атту-чуулу јурукчызыныныҥ јайаан энчизине, јон-политикалык учурына учурлалган билим иштер бичилет, конференциялар ӧдӧт. Улу Чоростыҥ ады-чуузы јаҥыс та орооныста эмес, телекей ичинде јарлу боло берген.

Чаган айдыҥ 12-чи кӱнинде Алтай Республиканыҥ тӧс калазында 12 саатта Г. И. Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 150 јылдыгына учурлалган кӧдӱриҥи оныҥ кереезиниҥ јанында ӧдӧр. Бу ок кӱнде тӱштиҥ 2 саадында А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейде Г. И. Гуркинниҥ адыла адалган јондык сый ээчий лауреатка табыштырылар. Эҥирде 5 саатта республиканыҥ П. В. Кучияктыҥ адыла адалган эл театрында «Восхождение на Хан-Алтай» деген ойын-кӧргӱзӱ болор.

Г. И. Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 150 јылдыгына учурлалган керектер быјылгы јылда мынайда башталып, јыл туркунына улалары темдектелет.

Светлана Кыдыева

 

Мениҥ молјуум, мениҥ амадуларым ла темдектеп алган иштерим Тӧрӧлиме, Алтайыма ла албатыма

Бу документ Горно-Алтайский краеведческий музейдиҥ архив-кӧмзӧзинеҥ чыккан. Г. И. Гуркин оны 1927 јылдыҥ февраль айында Оносто бичиген. Тетрадьтаҥ јырткан чаазында јурукчыныҥ Алтайда јайаан школды тӧзӧӧри, оныҥ амадулары керегинде шӱӱлтелери бичилген.

Мениҥ тӧрӧл јерим Алтайдыҥ ла ондо јаткан калыктыҥ – ойрот нацияныҥ – аргалу јадын-јӱрӱмине ле культурный ӧзӱмине болуп эдетен мениҥ туура салбас керегим, јӱрегимде алып јӱрген амадуум – ол изобразительный искусствоныҥ јайаан школын тӧзӧӧри.

 

Школдыҥ амадулары (алдында турган иштери)

Ойрот нацияда јайаан керекти бийик ӧскӱрери ле бу јайаанды Ойротияныҥ јӱрӱмине, јадар ла общественный тураларды тударына, тудунган-кабынган немелерге, кеп-кийимге ле ӧскӧзине де кийдирери.

 

  1. Школдыҥ ӱренчиктериниҥ, преподавательдериниҥ, кеендикти сӱӱген ӧскӧ дӧ улустыҥ болужыла алтай албатыныҥ јайаан ижиниҥ јебрен кереестерин, кайда да туштаза, неде де јаҥылга алынган болзо, арга јеткенче элбеде ле толо јууры – школдыҥ бӱдӱретен кереги болор учурлу.

Оос творчество: кожоҥдор, кеп-куучындар, чӧрчӧктӧр («кай»), кеп сӧстӧр, чечен, јараш куучын, соојындар.

 

  1. Изобразительный искусство: кайа-таштардагы, тӱҥӱрлердеги, тудунган-кабынган немелердеги, мылтык-јепселдеги, кийимдеги јуруктар, јуруктардагы ла ӧҥдӧрдӧги шалдар (орнамент) ла ӧскӧзи де.

 

  1. Кӱӱ-кожоҥдо ло эдилген не-немезин кееркедеринде јайаан иш.

Јаҥыс ла бу јайаанды шиҥдегени ажыра, албатыныҥ кӱнӱҥги јадыныла, искусствозыла, јӱрӱмиле танышканы ажыра Ойротияныҥ јайаан школы бойыныҥ кеендик ижинде, јайым творчествозында бийик культуралу, экономикалу ас калыкты, Ойротияныҥ албатызын, кандый да базынчыктаҥ јайым, социалистический јӱрӱмге једериниҥ јаҥы чокым јолдорын табар.

 

Алтайда јайаан школдыҥ экинчи амадузы  – I-кы ла II-чи бӧлӱктӱ пролетарский школдорго јуранары, агашла узанары ла ӧскӧзи де аайынча јайаан ӱредӱниҥ ӱредӱчилерин белетеери.

 

Ӱредӱчилердиҥ башкартузыла экскурсиялар ӧткӱрип эмезе ӧнӧтийин јол-јорыктарга барып, Алтайдыҥ ар-бӱткенин, улустыҥ јадын-јӱрӱмин шиҥдеер.

 

Биригип турган јон сӱрлӱ

Бу јарлалып јаткан докумен алтайлардыҥ 1918 јылдыҥ кочкор айында ӧдӧтӧн съездине белетенген ӧйлӧрди керелейт.

1937 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 29-чы кӱнинде Новосибирсктиҥ НКВД-зында И. С. Алагызовты шылаган протоколдо мынайда бичилген:

«…1918 јылдыҥ кочкор айында алтай албатыныҥ съезди ӧткӧн. Съездте интеллигенцияныҥ, байлардыҥ 100-теҥ ажыра чыгартулу улузы турушкан. Гуркин председатель болгон…

Бу учредительный съезд бастыра ээжилерде ӧткӧн. Мӱргӱӱл болгон ло туулар, чыгып јаткан кӱн ле алтай тилле Суу, Јер, Кан Алтай деп бичилген јажыл ӧҥдӱ мааны аласталган. Гуркин јуралган темдектердиҥ учуры јанынаҥ јартамал эткен ле бистиҥ азиат тазыл-тамырыс мыныла колбулу болгонын аҥылап темдектеген…»

Алтай карындаштар!

Озодоҥ бери бу Алтайыска албаданып келген кара сагышту ӧс аймагы (черносотенецтер) бисти бойыныҥ каанына, бийине, абызына бактырарга албаданып, биске кӱчӱркеп, тӱрмеле, камчыбыла коркыдып, теребисти сойорго једе берген эди. Карын, јакшы, ак сагышту революционер ол каанын, бий-абыстарын ырбатты. Је эмди де бисте бир јарамастар база бар. Ол не јарамас дегежин: орус улус бисти база да кожо бир болуп туралы, уезд городыбыс Јаш-Тура болзын, слер, алтайлар, бистеҥ айрылбагар деп мекележип туру. Олордыҥ ол сӧзине калаш ӧтпӧгине болуп, бистиҥ бойыстыҥ јалакай кулугурларыс оруска јакшы кӧрӱнерге болуп, бистер уездтеҥ айрылбайдыс деп, бичик бергилеп туру. Слер, карындаштар, ол јалакайларга биригишпегер, бойыс башка айрылып, Горная Дума Башкарулу ээ болуп артактар. Бисти тудатан јаҥ эмди јок. Бистер айрылбай, уездке кирип турган болуп туруп калзабыс, уктаҥ укка, чактаҥ чакка кул болуп јӱрӱп каларыс. Ол тушта кирер-барар јерис јок болор. Эмдиги абыстардыҥ, бийлердиҥ јарамазынаҥ улам јакшы јеристеҥ кыстатырып, мӧҥкӱлердиҥ койнында јуртап јадарыс. Эмди сананыгар. Бистерди, алтайларды, албадап, киженге, бууга тудатан јаҥ јок.

Кем биске киришпей, бистердеҥ јана тӱжӱп, ӧтпӧккӧ, калашка садынза, бистиҥ «ӧштӱбис» болгоны ол, биске кара сананганы ол туру. Озогыда Каҥза бийди ӧтпӧккӧ, калашка садынып, Алаанчык деген кул орустыҥ казак черӱзине тудуп берген. Ол Алаанчык ийттий болбогор! Орус улуска јаман этпегер, олорды ол-бу дебегер. Ол аймак бир чакта ол кылыгын таштап кунугар, бойыныҥ эткен јаманын сагыжына алып уйалар. Бистиҥ алтай улус кӧп јылдарга олордоҥ не кызалаҥды чыдажып чыдаган эди, эмди бойы билзин, јаҥыс бистердеҥ олорго јаманыс јетпезин.

Эмди февраль айдыҥ 20-чи кӱнинде ончо волостьтордыҥ Улалуда јаан јууны болор, ол јуунга бойыгардыҥ јакшы улузыгарды ийигер. Ол јуунда кӧп керегис бӱдер. Ол тушта «Горно-Алтайское областное Правление» эдип јаҥыртып, сайдуттарыгарды тудыгар.

 

Г. И. Гуркин слерди кайран албатым, кӧӧркий албатым деп, јастаҥ бери бойыныҥ ижи-тожын таштап, кичееп, албатыны айрып, эс бойы Башкарулу болзын деп јӱрӱ. Оны кезик тенек улус, бир кезек кара сагышту орус улус, слерге, алтай улуска сайгактап, ол-бу деп айдып јат. Слер ого бӱтпегер. Гуркин бойы картина бичийтен кижи, ол јаҥыс айга картиназын бичизе, бир јыл бого, Думага туруп, бир эмеш алып турган акчазына тӱҥей акчаны табар. Гуркин слердиҥ акчагарга болуп турган эмес – тыныгарга, Алтайым алтын јурт болуп, алтын ӧргӧӧ јуртту, быйанду болзын деп кичеенип јат. Табаков Д. М. Слер, алтай улус, бойыгар билеригер, ол неге јединбей, недеҥ тӱреп туру деп айдар.

Ол база бойыныҥ акту јӧӧжӧзин Думага (слерге) берип, Алтайымныҥ, Кудайымныҥ быйаныла алтын јуртын јуртап, токынап јатсын деп јат. Ол экӱге кӧрӱже, Алтайыстыҥ јакшылары: Аргымай, Манјы, Кыйтык, И. М. Чепкин, А. М. Ситников, А. В. Кайгородов, Карман, Вдовин, иркит сӧӧктӱ Стефан абыс ончолоры болужып, бары-јогыла Думазын кӧдӱрип, шидежип турулар.

Јакшы улус анайып кӧдӱрижип, болужып турарда, ач јамандар ӱркендежип, ол улусты јамандаар аргазын таппай, эл-јонды тескери баштап, Думаны јамандап, «сары сайгак» болуп кылынып јӱрӱп јат. Ол ондый улус бистиҥ Алтайыстыҥ ӧштӱзи, кӧк бӧрӱ, кара јылан. Ӱркендежип, албаданыжып, эки тилденип јӱрӱлер – ондыйларга бӱтпегер. Том-Турада, Сибирский Областной Думада бистиҥ эки алтай кижибис туру: бирӱзи Виктор Тимофеевич Тибер-Петров, бирӱзи Сергей Степанович Иркит-Борисов. Ол эки кижи бистиҥ алтай улузыс учун тартыжып турулар. Јаш-Тураныҥ Совединде Ч. И. Гуркин туру. Земельный управада тоҥжоон сӧӧктӱ Никифоров јердиҥ керегин башкарып туру. Волостьтордо бистиҥ алтай члендер, секретарьлар бар. Кичеенигер, элди-јоныбысты јакшы баштагар, эл-јоныбыс јаҥыс болзын, бирлик болзын. Ӱӱрлӱ турган кой сӱрлӱ – биригип турган јон сӱрлӱ. Слер бу јонды уездтиҥ, губернияныҥ јуунынаҥ улу бодоп, кижиниҥ билерин эрлӱ кӧгӱстӧӧн аткарыгар. Бу јуунда бистиҥ табыжып айдар керегис тын јӱрӱмистиҥ кереги болор.

1 февраль,1918 ј.

Н. Ӱлӱчек -уулы,

З. И. Каташев

Тӱӱкилик учурлу керектерди чындык јартаары учун

…Айдарда, февральский буржуазно-демократиялык революцияныҥ кийнинеҥ алтай байлардыҥ идеологиязы болуп, алтай буржуазный национализм табылган. Оныҥ эрчимдӱ чыгартулу улузы  јурукчы Г. И. Чорос-Гуркин ле оноҥ ӧскӧлӧри болгон (…).

…Горный думаныҥ, оныҥ кийнинде Каракорум управаныҥ јааны болгон Гуркинди Колчак јаҥ эки катап арестовать эткени јарлу. Је бу аресттер Гуркинниҥ Колчактыҥ ээжизине удура болгоныла колбулу эмес болгон. Мынызын Колчак јаҥныҥ башкараачыларыныҥ бирӱзиниҥ 1918 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 24-чи кӱнинде Алтайда шылу органдарга бичиген самаразы керелейт: «Качан Гуркин башкаруга удура эрчимдӱ турушкан деп бурулатпаган болзо, мен оны тӱрген јайымдаары јанынаҥ јӧп болор эдим. Ӱзеери ол большевиктердиҥ  совет јаҥына удура турган эрчимдӱ ӧштӱзи болгон ло онойдо ок бойыныҥ ӧйинде кызыл черӱниҥ бандаларына удура јуучыл тартыжуны белетеген». Колчакчылар бирлик, ӱлелбес-ооктолбос Россия учун тартыжып тура, баштапкы ӧйдӧ Гуркин Совет Алтайдаҥ јӱк ле алтайлардыҥ таҥынаҥ айрылары учун тартышканын чокымдап, јартап албаган. Гуркин Колчак јаҥныҥ алдында оныҥ  кандый да бурузы јок  болгонын эки катап  јазап јартаган. Айла ол онызын  бойыныҥ советке, албатыга удура ӧткӱрген ижиле кӧргӱскен. Качан Колчактыҥ бандазы оодо согулган кийнинде  олордыҥ арткан-калгандары Монгол ло Тыва јаар качарда, олордыҥ ортозында Г. И. Гуркин база болгон.

Гуркинле кожо  качкан актардыҥ офицери Кайгородов Каракорумныҥ башкараачыларыныҥ јакшызыла ачу-коронду кӧргӧн лӧ кӧмӧ бастырган акту кӱӱниле јаткан тегин ле алтайларга кӧрӧ, јурукчыныҥ ӧзӧгине, јӱрегине јуук ла кару болгон.

Онойып, Горный дума да, онойдо ок Каракорум управа бажынаҥ ала учына јетире буржуазно-национал, албатыга удура турган ла совет јаҥныҥ эрчимдӱ ӧштӱлери болгон. Олордыҥ, контрреволюцияныҥ тӧс јерлери Туулу Алтайда болгон. Г. И. Гуркин думаныҥ ла управаныҥ председатели  болуп тура, бойыныҥ калыгыныҥ јилбӱлерин, онойдо ок алтай ла орус калыктардыҥ јилбӱлерин саткан.

Г. И. Гуркин Сибирьдиҥ ар-бӱткенин јураары јанынаҥ ады јарлу ус болгоны элбеде јарлу. Ондо бойыныҥ аҥылу, танылу, чӱмдӱ самара бичиир мары болгон. Оныҥ эҥ артык јуруктары ороонныҥ кӧп тоолу музейлеринде чеберлелет ле кӧрӱлерге чыгарылат. Революциядаҥ озо каан јаҥын јаратпаганы ла бойыныҥ албатызын базынчыктаҥ јайым јӱрӱмдӱ болзын деген амадузы оныҥ јайаан ижине тебӱ берген. Је Г. И. Гуркин алтай калыктыҥ каан јаҥына, орус капитализмге, јербойыныҥ байларына, јайзаҥдарына удура туруп, јайымы учун тартыжарын элбеде кӧрӧр кемине јетпеген. Ол националист болуп тура, орус пролетариатла биригерине удура болгон. Шак ла олордыҥ болужыла алтайлар чындык јайымды ла ичкери ӧзӧр арганы алар аргалу болгон. Мынызы шак бу айалга оныҥ јайаандыгына сӧс јогынаҥ салтарын јетирген. Революцияныҥ кийниндеги ӧйдӧ оныҥ јуранар узы, мары јабызаганы темдектелген.

Г. И. Гуркинди кийнинде совет јаҥ актап саларда, оныҥ 1917-1919 јылдарда революцияга удура ӧткӱрген ижи керегинде айтпаска да јараар деген шӱӱлте јарабас.

Чын, совет јаҥ оныҥ эткен кара керектерин, јастыраларын таштаган, тӧрӧлине јанарга амнистияла јӧбин берген. Кийнинде ак-чек ижиле бойыныҥ јастыразын, бурузын тӱзетсин деп. Јастырганын таштаары дегени — бойыныҥ бурузын ак-чек ижиле тӱзеткедий айалга, арга берери. Је Г. И. Гуркин Тӧрӧлине эмиграцияныҥ кийнинде бурулып, совет јаҥды јаратпай турганы керегинде айдып туратан. Ол азыйгы бир амадула иштеген улузыла колбу туткан. Чокымдап айтса, бойыныҥ национал кӧрӱмин учына јетире солыбаган.

Куучын Гуркинниҥ, јурукчыныҥ, јайаандыгы керегинде айтпазы, оныҥ совет јаҥга удура ижин ле национал кӧрӱмин јымжадып јабызадары ла онойдо ок оны элдиҥ-албатыныҥ јалтанбас алып-баатыры эдип кӧдӱрери керегинде эмес ӧдӧт. Совет улус бойыныҥ јайаан јайалтазын калыгына берген кӧп тоолу бичиичилердиҥ, јурукчылардыҥ, кӱӱ чӱмдеечилердиҥ эземин кереестеп јат. Олордыҥ ады-јолдорыла оромдор адалат, олорго музейлер учурлалат, кереестер тургузылат. Олордыҥ тоозына Гуркинди кийдирерге јараар ба? Јок, јарабас. Шак онызы оныҥ совет јаҥды тургузар ӧйдӧ калыкка, совет јаҥга удура ӧткӱрген ижин бӧктӧӧр ченелте деп кӧргӱзилер эди. Онойдо ок классовый кӧрӱмнеҥ, јолдоҥ, пролетариат интернационализмнеҥ туура барып ла марксизм-ленинизм идеологиязына тайанып, эл-јонды таскадар ишке каршузын јетирерин темдектеер эди.

Тӱӱкилик учурлу керектер шак ондый, чындык, билгир јартамалды сӧсти ле ого келиштире тӱп-шӱӱлтелерди некеп јат.

1969 јылда областьтыҥ газеттеринде јарлалган

 

Гуркинниҥ шылу керегинде адалгандар

«Гуркин» деген телекей бистиҥ тергеениҥ улузына 1980-1990-чы јылдарда ачылып башталган. Јарлалып јаткан бу улустыҥ ады-јолын Алтай Республиканыҥ А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейиниҥ эмдиги директоры Римма Еркинова «Эне Тил» јондык биригӱниҥ турчылары, алтай јондыктыҥ чыгартулу улузы 1991 јылда Барнаулда КГБ-ныҥ кӧмзӧзинде Г. И. Чорос-Гуркинниҥ ле оныла кожо бурултакандардыҥ шылу керегиле таныжар ӧйдӧ бойына бичип алган болгон.

Тооломдо туштаган кезик улустыҥ ады-јолы биске таныш. Олор керегинде бис 1930-чы јылдарда политикалык кысташка киргендердиҥ ады-јолы , бу коркышту ӧй керегинде документтер јарлалып баштаарда, актуга бурултакан ага-карындажыныҥ, тӧрӧӧн-тууганыныҥ ады-јолын улус эзедип, ачыгынча айдып баштаарда укканыс. Је мында адалган кӧп улус кем болгоны јарты јок артканча. Айса болзо, бистиҥ кычыраачылар ортодо олор керегинде уккан, билер улус бар – билериле ӱлежер деп иженедис.

  1. Чорос-Гуркин Григорий Иванович (12. 01. 1870 — 11. 10. 1931). Чыккан јери Улалу, алтай, партийный эмес, јурукчы.
  2. Меджит-Иванов Никита Федорович (05.09. 1882 -11. 10. 1937). Чыккан јери Алтайский крайдыҥ Сараса деп јурты, алтай, 1920 јылдаҥ ала ВКП(б)-ныҥ члени, Монголияныҥ Албаты Республиказында СССР-дыҥ консулы болгон.
  3. Алагызов Иван Савельевич (1888 — 11.10. 1937). Чыккан јери Улалу, алтай, 1920 јылдаҥ ала ВКП(б)-ныҥ члени, ВЦИК-тиҥ члени ле Западно-Сибирский крайисполкомдо национальный бӧлӱктиҥ заведующийи болгон.
  4. Сафронов Сергей Сергеевич (1899 — 11. 10. 1937). Чыккан јери Эликманар аймакта Чамал јурт, алтай, ВКП(б)-ныҥ члени, ВЦИК-тиҥ ле ЦИК-тиҥ члени, партияныҥ Ойротский обкомыныҥ качызы болгон.
  5. Хабаров Павел Семенович (20. 12. 1904 — 11.10 .1937 ). Чыккан јери Оҥдой јурт, алтай, 1925 јылдаҥ ала ВКП(б)-ныҥ члени, ВЦИК-тиҥ ле ЦИК-тиҥ члени, партияныҥ Ойротский обкомыныҥ качызы болгон.
  6. Борисов-Кочубеев Максимилиан Алексеевич (24. 04. 1894 — 11. 10. 1937). Чыккан јери Беловский районныҥ Шанда деп јурты, шор, партияныҥ члени эмес, Москвада Куйбышевский райфодо иштеген.
  7. Токмашов Георгий Маркелович, ӱредӱчи.
  8. Эдоков Александр Миронович, КУТВ-да ӱренген.
  9. Эдоков Леонид Миронович, ОблЗУ-да мал ӧскӱрер бӧлӱктиҥ јааны болгон.
  10. Очи-Михайлов Иван Николаевич, КУТВ
    -да ӱренген, облисполкомныҥ јааны болгон.
  11. Сыркашев Андрей Александрович, КУТВ-да ӱренген, облисполкомныҥ председатели болгон.
  12. Ялбачев Михаил Иванович, КУТВ-да ӱренген.
  13. Сабашкин, КУТВ-да ӱренген.
  14. Борисов Сергей Степанович. Ӧскӧ ороондордыҥ наркомында Кӱнчыгыштыҥ бӧлӱгиниҥ заведующийи болгон.
  15. Сары-Сэп Конзычаков Леонид Алексеевич, партияныҥ обкомында јуртхозбӧлӱктиҥ заведующийи болгон.
  16. Манеев Василий Кондратьевич, Ойротский совпартшколдыҥ преподаватели болгон.
  17. Кумандин Геннадий, КУВТ-да ӱренген, облононыҥ заведующийи болгон.
  18. Зяблицкий Иван Иванович, облисполкомныҥ председателиниҥ ордынчызы болгон.
  19. Потпоев Петр Алексеевич.
  20. Лейтан Адам, латыш.
  21. Дворек Франц, немец.
  22. Катыза, чех.
  23. Гайсин Зариф Сафович, Новосибирсктиҥ краевой совединде ас тоолу калыктардыҥ бӧлӱгинде иштеген, татарлардыҥ Новосибирскте «Гаскери Уешме» деген биригӱзин башкарган.
  24. Табакаев Федор Антонович.
  25. Кучуков Матвей Александрович.
  26. Кучияков Филимон.
  27. Маскачаков Тептиек.
  28. Папин Иван Ильич, Ойрот-Турада совпартшколдыҥ јааны болгон.
  29. Тенгереков Яков.
  30. Сыркашев Андрей.
  31. Сафронов Борис, Кӧксуу-Оозында аймактагы парткомныҥ качызы болгон.
  32. Эмекчинов Карл, ВЛКСМ-ныҥ обкомыныҥ качызы болгон.
  33. Чагат-Строев Павел, бичиичи, ЦИК-тиҥ члени болгон.
  34. Кулеш Алексей, Кан-Оозында аймакисполкомныҥ председатели болгон.
  35. Чевалков Никандр, «Кызыл Ойрот» газеттиҥ редакторы болгон.
  36. Кардаманов Измаил, Улагандагы аймакисполкомныҥ председатели болгон.
  37. Манеев Иван Николаевич, Оҥдойдогы аймакисполкомныҥ председатели болгон.
  38. Каланаков.
  39. Старыгин.
  40. Филатов.
  41. Алагызов Александр Савельевич, партияныҥ обкомыныҥ каруулу ишчизи болгон.
  42. Третьяк Иван Яковлевич, командир, граждан јууныҥ геройы.
  43. Лыжин Василий Максимович, граждан јууныҥ геройы.
  44. Мугалов – Матин.
  45. Зырянов В. С.
  46. Табакаев А. А.
  47. Напазаков А. Е.
  48. Манеев Г. Н.
  49. Толток Иван Семенович, партияныҥ обкомыныҥ јуртхозбӧлӱгиниҥ заведующийи болгон.
  50. Таушканов Леонид, ОблЗУ-ныҥ заведующийи, ВЛКСМ-ныҥ обкомыныҥ качызы болгон.
  51. Табакаев Семен, партияныҥ Кош-Агаш аймактагы комитединиҥ качызы.
  52. Кокулев О. Я.
  53. Котенов Николай.
  54. Жорнов А. А.
  55. Кузьмин, Кӧксуу-Оозында аймакисполкомныҥ председатели болгон.
  56. Шабалин, КУТВ-да ӱренген.
  57. Итыгин, Хакасияныҥ кижизи.
  58. Бытотов, Хакасияныҥ кижизи.
  59. Чудояков, Туулык Шорияныҥ кижизи.
  60. Хотимский, Тана-Тувада горный отделдиҥ јааны.
  61. Никифоров.
  62. Тобоков Давыд.
  63. Гуркин Степан Иванович (Чорос-Гуркинниҥ карындажы).
  64. Анохин Виктор Андреевич, этнограф, композитор.
  65. Тибер-Петров Виктор Тимофеевич, врач.
  66. Кульджин Аргымай.
  67. Кульджин Манјы.
  68. Ташкинов Тӧжилей.

Ајару: улустыҥ ады-јолы, иштеген ижи шылуныҥ документтеринде канайда адалган, онойдо ло барып јат. Оныҥ учун јастыралар да, булгактар да болордоҥ айабас.

КУТВ – Коммунистический университет трудящихся Востока им. И. В. Сталина, 1930-чы јылдарда Москвада иштеген бийик ӱредӱлӱ заведение.

ВКП(б) – Всесоюзная коммунистическая партия (большевиков).

ЦИК – Центральный исполнительный Комитет СССР

ВЦИК – Всероссийский Центральный исполнительный Комитет

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина