Алтайдын Чолмоны

Јакшынак керектердиҥ туразына айылдап…

20.03.2020

Калганчы јылдарда ороондо эл-јон, јондык биригӱлер јуртап јаткан јеринде, јуртында јадын-јӱрӱмди јарандырар, калыктардыҥ культуразын, јаҥжыгуларын орныктырар, јондыктыҥ јӱрӱминде эл-јонды эрчимдӱ туруштырар амадула баштаҥкайлар эдип, јӱзӱн-башка гранттардыҥ конкурстарында туружары эрчимделген. Ол тоодо јылдыҥ ла эки катап Президенттиҥ гранттарыныҥ фонды конкурстар ӧткӱрип туру.

Шабалин аймактыҥ Беш-Ӧзӧк јуртында Президенттиҥ грантыла «Јакшынак керектердиҥ туразы» ачылган деп табыш болордо, мен оныҥ башкараачызы кем болгонын сезип ийдим. Беш ичинде амыр отурарын билбес, кандый ла јондык керектерде эрчимдӱ туружар, гранттардыҥ конкурстарынаҥ да туура калбас улустыҥ бирӱзи ол Лидия Яковлевна Унутова эмей. Беш јыл кайра болор керек, Лидия Яковлевна «Кырдыҥ балдары» деп калыктар ортодогы конкурста бойыныҥ ӱлекериле турушкан эди. Ондо јеҥӱ алып, Беш-Ӧзӧктиҥ ӱренчиктерин ээчидип, Францияныҥ Альпы кырлар јанына јол-јорыкла јӱрген. Ол керегинде «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте бичиген эдис.

Јакшы солун угала, редакцияныҥ ишчилери Беш-Ӧзӧк јаар атандыс. «Јакшынак керектердиҥ туразын» сурулазабыс, јурттыҥ эски магазининде деп айттылар. Эки јаан кып агаш турада бир канча келиндер иштенип отурдылар. Биске удура ӱлекердиҥ башкараачызы Л. Я. Унутова чыгып уткыды. Тураныҥ «бӱдӱжин» јакшы деп айдар арга јок — эски тура кандый болор… Је Лидия Яковлевна бистиҥ санаабысты сезип, мынайда куучындады:

—Бу тураныҥ айалгазы ремонттоҥ озо кандый болгонын слер билбезеер. Алдындазына кӧрӧ, эмди бу биске ӧргӧӧдий. 2019 јылда Президенттиҥ гранттарыныҥ фондыныҥ конкурсыныҥ экинчи бӧлӱгинде туружып, јеҥӱ алала, ӱлекерле кайда иштеер деген сурак турган. Је Ольга Александровна Яимова бу тураны ӱлекердиҥ иштеер 10 айына тузаланарга бергени учун јаан быйан. Тузаланганыс учун акча-манат тӧлӧбӧзис.

Узак ӧйгӧ тегин турган тураны јакшы кемине јетирерге кӧп иш бӱдӱрдис. Беш-Ӧзӧк лӧ Шыргайты јурттардыҥ мӧҥӱн волонтерлоры — Иван Викторович Брысов, Николай Малыкин, Аржан Муклаев, ӱренчиктер Алан, Максим, Денис, Ойгор, Данил, онойдо ок ӱлекердиҥ туружаачылары, кӧп балдарлу келиндер — Айасат Ясакова, Эркелей Кукпеева, Айсулу Чалыева, Алена Ирункина, Светлана Сумешева ла ӧскӧлӧри де ремонт иштерде туруштылар. Кӧп иш анчада ла склад болгон кыпта ӧткӧн. Оноҥ 17 кӧнӧк јер чыгара тӧктис, кӧзнӧктӧрди шилдеп, јылулап, стенелерде јыртыктарды кӧбӱкле јаба аттыртып салдыс. Онойдо ок черетеп, јылу тудар материалла потолокты туй кададыс.

Грант ойноп алган ӱлекер керегинде сурагыма берген каруула, 2018 јылда бу ок конкурста туружала, «БеШар» (Беш-Ӧзӧк лӧ Шыргайты јурттар дегени) деп культурно-ӱредӱлӱ јондык организация јеҥӱ албаган эмтир. 2019 јылдыҥ кичӱ изӱ айында бу ок конкурста јаҥы ӱлекерле туружала, јеҥӱчилдердиҥ тоозына кирген ле «Јакшынак керектердиҥ туразы» быјыл кочкор айдаҥ ала иштеп баштаган.

«БеШар» деп јондык биригӱни бис 2017 јылда тӧзӧп, эки јурттыҥ эл-јоныла јаба иштегенис — деп, Лидия Яковлевна куучындады. —Јурттардыҥ кӧкчи эпшилерине болуш эдип, кӧктӧнӧр тура тӧзӧӧр деген амадула Президенттиҥ грантыныҥ конкурсына бу ӱлекерди аткаргам. Је јӱрӱм бу ӱлекерге кубулталар кийдирди. Кӧп балдарлу эпшилерде балдарын айылдарында артырар аргазы јок учун, балдарга јымжак мебельдӱ, ӧскӱрер столду, јуранар ла ойноор ойынчыктарлу толык тӧзӧлгӧн, база да кӧп не-немелер алылган».

Турада онойдо ок адаларга, уулдарга јилбиркегедий, бош ӧйин ӧткӱргедий керектер база бар эмтир. Ол тоодо баян, синтезатор, топшуур, комус, столдо ойноор ойындар: шахматтар ла шашкилер. Быјылгы јылга бичиткен журналдар ортодо эр улуска керектӱлери база бар: «За рулем», «Охота и рыбалка», «Аргументы и факты» ла ӧскӧлӧри де. Балдарга да керектӱзи — «Фантазер», «Юный техник», «Солоҥы». «Бурда мода», «Тысяча советов», «ЗОЖ» ло кӧп ӧскӧ дӧ журналдар јадат. Онойдо ок Лидия Яковлевнаныҥ бойыныҥ јууган бичиктери мында турат. Чындап, озогы эп-сӱмеле эдилген, тереле кыпталган топшуур јарлу артист, режиссер Антон Юдановтыҥ ижи болуптыр.

Мында ок аракыдаштыҥ ла таҥкылаштыҥ су-кадыкка ла јӱрӱмге коомой салтары керегинде листовкалар јадат. «Јакшынак керектердиҥ туразы» су-кадык јӱрӱм јӱрерине кычырат ла тем-јозок кӧргӱзет. Бис куучындажып турганчабыс, колында скандинав тайактарлу јаан јашту эпши кирип келди. Бис оныла таныжып куучындаштыс.

—Мен «Јакшынак керектердиҥ туразына» улайын ла келип, су-кадыкты тыҥыдар, орныктырар базышла базадым — деп, Татьяна Николаевна Брысова омок куучындайт. —Мен Лидия Яковлевнадаҥ «Очищение водой» деп бичик база алгам. Оны кычырып, су-кадыкты орныктырадым. Бис, јурттыҥ улузы, јаан ижемјини бу турага саладыс. Бу тураныҥ ижи ӱлекердиҥ ӧйиле тӱгенбезин, мынаҥ да ары улалзын деп кӱӱнзейдим.

Л. Я. Унутова экинчи кыпта скандинав базыштыҥ кӧп тоолу тайактарын кӧргӱсти. Амыралтада кезик улус келип, Татьяна Николаевна чылап, базып турган болуптыр. Мынаҥ ары бу тайактар суруда болзын деп кӱӱнземел айттыс.

Лидия Яковлевнаныҥ тӧс амадузы болгон кӧктӧнӧр јерге кирдис. Ол арткан толыктардаҥ шкафтарла бӧлинген болуптыр. Мында гранттыҥ баштапкы келген акчазына алынган тӧрт машинка, софинансированиеге јӧӧгӧн колло, бутла кӧктӧнӧр озогы машинкалар турат. Кеп-кийим кӧктӧйтӧн, јарандыратан јӱзӱн ӧҥдӱ бӧстӧр, кулјалар, јыламаштар, учуктар, топчылар ла ӧскӧ дӧ јарангыш эдимдер толо эмтир. Улустаҥ јакылталар келип баштаганы сезилет. Кӧп балдарлу келиндердиҥ бирӱзи, кӧгӧл-майман сӧӧктӱ Айасат Ясакова мынайда куучындады:

—Мен бери чаган айда келгем. Ӧй ас та болгон болзо, мен ченемелимди байыдып, кӧпкӧ ӱренип, кӧпти билип алдым. Бери бастыра билеле келер арга бары меге јарап јат. Кажы ла кижиге, балага эдер-тудар, јилбиркеер не-неме табыла берет. Мынаҥ ары кийис базарга Эркелейдеҥ ле јаан кижи Нина Андреевнадаҥ ӱренерге амадайдым. Лидия Яковлевнадаҥ кандый ла керекке јайаан јанынаҥ кӧрӧрине, оныҥ уч-турултазына бӱдерине ӱренер керек. Јуртыста мындый ӱлекер, тура иштеп турганы учун быйан. Улусты бери келзин, бойына акту кӱӱнземелиле кандый бир ишти, керекти таап, турушсын деп кычырадым.

Мында бистиҥ кӧзиске сарызымак бӧстӧҥ кӧктӧгӧн эски чегедек кӧрӱнди. Чегедектиҥ ээзи бу ӧмӧликтиҥ база бир туружаачызы, «штатта эмес» корреспонденти, фотосогоочызы Ирина Астафеева ол керегинде мынайда куучындады:

—Чегедек јаанам Једер Чалчикованыҥ. Озодо тойго кийетен эмдиги кеп-кийимдер јок болордо, бу чегедек Шыргайтыда ла Барагашта ӧткӧн кӧп тойлордо кийилген эмтир. Чегедектиҥ аҥылузы — ол кӧкси ле курлазы тужында бӧс јуунада, јайым этирте кӧктӧлгӧнинде. Озодо ӱй улус атка да кӧп минген ине, айдарда, онойдо јуунада тартып кӧктӧгӧни атка минерге эптӱ болгон. Онойдо ок барлу ӱй улуска база јарамыкту эдип кӧктӧлгӧни јарт. Мындый чегедек, ӧскӧ јерлерди билбей турум, је Беш ичинде кемде де јок. Алдында бу чегедек јараш чачактарлу, кулја-јинјилерлӱ, јакалу болгон. Ӧйлӧ кожо олор ончозы ӱзӱлип, јылыйып калды. Мен бу чегедекти Шыргайтыда музейге де берген болгом. Эмди оны бу турага экелип, ус келиндер чегедекти озогы бойыла орныктырып, јарангыштарыла кееркедип, кӧктӧнӧр деп иженип турум.

Лидия Яковлевна гранттыҥ акчазы ӱч бӧлӱктей келер, эмди экинчи бӧлӱкле агашла узанар инструменттер, јепселдер келер учурлу деди. Ол тушта адалар уулдарыла кожо агашла узанып, айыл-јуртка керектӱ не-немелер эдер аргалу болор. Лидия Яковлевнаныҥ тӧс амадузы оныҥ эдип турган керектеринеҥ ле иле билдирет. Јурттарда јаткан улус, анчада ла эр улус, ол тоодо јиит уулдар аракыдап, таҥкылап баспазын деп, олорды бир јерге јууп, тузалу кандый бир ишле, керекле јилбиркедип, бош ӧйин таҥынаҥ ӧзӱмине ууламјылу керекте ӧткӱртер амаду јаан.

Ӱлекер керегинде бичимелде оны тургузарында ла бу тураны тӧзӧӧринде болушкан улусты адап, быйан айдып салзын деп сурадылар. Олор: Шыргайтыдаҥ — Т. В. Гущина, И. В. Астафеева, Беш-Ӧзӧктӧҥ — јурт јеезениҥ јааны М. В. Быкин, Т. Н. Тутина, В. И. Кукашева, З. И. Будаева, Е. А. Синькова, Р. А. Чанчина, Д. Б. Унутов, Кырлыктаҥ — Оксана Мызина ла ӧрӧ адалган улус.

Кайра јолго атанардаҥ озо «Јакшынак керектердиҥ туразыныҥ» Лидия Яковлевнага баштаткан ээлери бисти электроплиткалу, чайниктӱ ле микроволновкалу толыкка кычырдылар. Мында турага келгендер чай да ичер, тыштанар, куучындажып отурар аргалу болуптыр. Изӱ аш-курсактаҥ амзап, тураныҥ ижинде једимдер, кӧп туружаачылар кӱӱнзеп атандыс. Онойдо ок бу тураны эски де болзо, «БеШар» јондык ӧмӧликтиҥ јакшынак керектер эдип јӱрген турчыларына ээленерге садып берген болзо деген санаа келген эди…

Бичимелдиҥ учында Лидия Яковлевна Унутова керегинде тоолу да болзо, сӧслӧ айтканым кычыраачыларга јилбилӱ болор деп сананадым. Ол бойы Беш ичиниҥ кижизи, ӧткӧн чактыҥ јетенинчи јылдарында педагогикалык институттыҥ физико-математический факультедин божоткон. Кан-Оозы аймактыҥ Экинур јуртыныҥ уулы Дмитрий Унутовло јурт тӧзӧгӧндӧр. Бу аймактыҥ Экинурдагы орто ӱредӱлӱ школында математиканыҥ ӱредӱчизи болуп узак иштеген. Ӱредӱге јайалталу уулдары В. К. Плакастыҥ адыла адалган гимназияга кирерде, билезиле Горно-Алтайскка кӧчкӧндӧр. Мында Л. Я. Унутова ресгимназияда иштеген, ол ӧйдӧ математикага ӱредериниҥ методиказын тургузарыла иштеер амадулу јӱретен болгон. Је бу санааны бӱдӱрерге тыш шылтактарла келишпеген. Амыралтага чыгала, билезиле Шабалин аймактыҥ Беш-Ӧзӧк јуртына кӧчкӧн. Је јайаан кӱӱн-санаалу, јайалталу эпши амыралтада да болзо, јерлештериниҥ јӱрӱми, су-кадыгы, јилбӱлери керегинде јаантайын сананып, санааркайт ла айалганы јарандырарга, оҥдолторго бар арга-кӱчиле иштенип јӱрет. Лидия Яковлевнадый улус бистиҥ ортобыста кӧп болгон болзо, айса болзо, калыгыстыҥ јӱрӱми де башка болор эди…

Н. БЕЛЬЧЕКОВА