Алтайдын Чолмоны

Эл-јонныҥ бастырароссиялык тооалыжы

31.03.2020

2020 јылдыҥ ӱлӱрген айында бистиҥ ороондо Эл-јонныҥ бастырароссиялык тооалыжы ӧдӧр. Калганчы ондый тооалыш 2010 јылда ӧткӧн. Эл-јонныҥ бастырароссиялык тооалыжы 2020 јылда цифровой технологияларды тулазанып ӧткӱрилерин эзедели.  Келер тооалыштыҥ тӧс јаҥыртузы — ол Россияныҥ эл-јоны Государственный јеткилдештердиҥ (Gosuslugi.ru) бирлик порталында  тооалыштыҥ электрон листине јетирӱлерди таҥынаҥ бойы бичиир аргалу болгоны.  Росстаттыҥ тооалаачылары улустыҥ јаткан тураларына барар тушта аҥылу программала јеткилделген планшеттер тузаланар. Онойдо ок тооалышты тоо алар участоктордо, ол тоодо государственный ла муниципальный јеткилдештер эдер кӧпфункциональный тӧс јерлерде (МФЦ) ӧдӧр арга бар.  

Белетенер иш шиҥжӱде тудулат

Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызы Виталий Махалов 2020 јылда Эл-јонныҥ бастырароссиялык тооалыжын ӧткӱрерин јеткилдеери аайынча комиссиядагы оперативный штабтыҥ јуунын ӧткӱрген. Ишти бир чук тӧзӧп ӧткӱрер бу орган Россия Федерацияныҥ Президентиниҥ Сибирьдеги федерал округтагы чыдулалган чыгартулу кижизи Сергей Меняйлоныҥ јакылтазыла тӧзӧлгӧн. Оныҥ баштапкы јууныныҥ тӧс сурагы — «Чамал аймак» муниципал тӧзӧлмӧдӧ тооалыштыҥ кампаниязына белетеништӱ ишти тӧзӧӧри. Аймактыҥ јааны Александр Алисов телефон ажыра штабка эдилген иштер керегинде јетирген ле јуунныҥ туружаачыларын оныҥ башкарган аймак белетеништӱ иштерди тургузылган ӧйдӧ бӱдӱрип койор деп бӱдӱмјилеген. Государственный статистиканыҥ Алтай край ла Алтай Республика аайынча башкартузыныҥ бӧлӱгиниҥ башкараачызыныҥ ордынчызы Валентина Горбунова муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ јуунда турушкан кураторлорына федерал јетирӱлик адресный системаныҥ (ФИАС) объекттериниҥ адрестериле иштеерин шиҥжӱде тутсын деп баштанган. Кандык айдыҥ 15-чи кӱнине јетире республиканыҥ јурттарында адрестерди чокымдаар ишти тӱгезер, онойдо ок тооалаачылар отурар кыптарды талдаарына јаан ајару эдер керек деген.

Штаб министерстволорго ло ведомстволорго эл-јон ортодо јартамалду иштер ӧткӱрер сурак аайынча шӱӱлтелерин айдышсын, республикан комиссияныҥ келер јуунында дезе  Алтай Республикада јетирӱлик кампанияныҥ планын јарадар јакылта берген.

Бийиктей аймактарда

2020 јылда Эл-јонныҥ бастырароссиялык тооалыжын Алтай Республиканыҥ бийиктей аймактарында ӧткӱрерине белетенери эрчимдӱ ӧдӧт. Государственный статистиканыҥ Алтай край ла Алтай Республика аайынча башкартузыныҥ бӧлӱгиниҥ башкараачызыныҥ ордынчызы Валентина Горбунова ишмекчи јол-јорыгыныҥ ӧйинде Улаган ла Кош-Агаш аймактарда белетеништӱ иштиҥ ӧдӱжин шиҥжӱледи. Тургуза ӧйдӧ бу аймактарда адрестер ээлеминде аайлу-башту айалга болоры јанынаҥ иш эрчимдӱ ӧдӱп јат. Кандык айдыҥ 15-чи кӱнине јетире  федерал јетирӱлик адресный системаныҥ (ФИАС) объекттериниҥ адрестериле иштер тӱгенер учурлу.  Кош-Агаш аймакта  јаантайынга јуртап тургандардыҥ тоозы кыракы чокымдалат. Тӱндӱк аймактарга кажы ла кижини чотко алганы јаан учурлу.  Эл-јонныҥ тооалыжыныҥ турулталары јонјӱрӱмдик  программаларга ла национальный  ӱлекерлерге акча-манат чыгарылар тушта чотко алынар.

Аймактардыҥ активтериле јуундарда Валентина Горбунова једерге кӱч јурттарда тооалышты канайда ӧткӱрери, стационарный пункттарды кайда тӧзӧӧри ле тооалаачыларды канайда ишке алары  керегинде сурактарды шӱӱшкен.

Иште ле туружар арга бар

Эл-јонныҥ бастырароссиялык мобильный пункттары офистерде ле предприятиелерде болор аргалу. Россияныҥ иштеп турган эл-јонына онызы эптӱ болорында алаҥзыш јок. Јаан компаниялар ла организациялар бойыныҥ јеринде тооалышты ӧткӱрер аргалу. Росстаттыҥ јааныныҥ ордынчызы Павел Смеловтыҥ јетирӱзиле, тооалыштыҥ мобильный пункттары предприятиениҥ статистиканыҥ тергеелик органына угузу бергениле ачылар. ТОГС-тыҥ специалисттери офисте мобильный пунктты ачар арга бар ба, јок по ло олордыҥ бойыныҥ арга-кӱчи  јеткилин  кӧрӧр. Кӧп улус иште болзо, куру квартираларга не токулдадар? Эмезе эҥирде, качан улус иштеҥ арыган јанганда? Мобильный пунктты тӧзӧгӧни бир канча эптӱ ле тузалу деп, ол айдат.

2019 јылда Белоруссияда эл-јонныҥ текши тооалыжында ижинде ле тоого кирер аргала ороонныҥ эл-јоныныҥ 25% тузаланган. Айса болзо, Россияда ондый кӱӱндӱлердиҥ тоозы оноҥ до ас эмес болор.

Тооалаачылар ишке кычырылат

Тургуза ӧйдӧ Алтай Республиканыҥ ончо аймактарында тооалыш ӧткӱретен переписчиктер ишке кычырылат. Алтай Республика аайынча  тооалышты ӧткӱреринде удурумга туружатан 600 кижи керектӱ болуп јат.

Кем тооалаачы (переписчик) болор аргалу: Россияныҥ 18 јаштаҥ јиит эмес, аҥылу ӱредӱ ӧткӧн  кандый ла гражданини. Планшетный компьютерле иштеп ле улусла эрмектежип билер болзын.

Иш учун тӧлӧмир:  шиҥжӱчиниҥ (контролер) контрактла  акчазыныҥ кеми айына — 18 000 салковой, тооалаачыныҥ айына — 16 200 салковой.

Тӧс молјулары: Кажы ла тооалаачыга иштеерге кайда да 550 кижи јуртап турган чоттоор участок берилер, олордыҥ бастыразын тооалышка кийдирер керек. Тооалыштыҥ стационарный участогында эмезе «Госјеткилдештер» порталда тооалышты ӧдӱп койгон улус тоого кийдирилбес учурлу. Полевой кемдӱ шиҥжӱчи 1 стационарный участоктыҥ ла чотоор 6 участоктыҥ  тооалаачыларыныҥ ижин тӧзӧйт лӧ шиҥжӱлейт.

Иштеер ӧйи:

Тооалаачылар: 2020 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 01-31 кӱндери.

Шиҥжӱчилер: 2020 јылдыҥ сыгын айыныҥ 14 кӱнинеҥ ала кӱчӱрген айыныҥ 10-чы кӱнине јетире.

Тооалаачыны канай таныыр: Тооалаачыларга чаазындарды, планшетти кичееп алып јӱретен сумка-портфель берилер. Кажы ла тооалаачы аҥылу кере-бичиктӱ болор.

Баштанатан сурулар: Алтайкрайстаттыҥ Алтай Республиканыҥ Горно-Алтайск калазындагы ла аймактарындагы структурный бӧлӱктерине https://pav@ak.gks.ru/

Алтай Республиканыҥ калазында ла аймактарында тооалыштыҥ сурактары аайынча чыдулу улусла колбулар:

Јердиҥ ады:   Телефондор:

Горно-Алтайск           8-963-512-0102

Майма аймак  8-905-084-8949

Чамал аймак   8 (38841) 2-20-33

Чой аймак       8 (38840) 2-21-58

Турачак аймак            8 (38843) 2-25-23

Кӧксуу-Оозы аймак   8 (38848) 2-25-30

Кош-Агаш аймак        8 (38842) 2-21- 58

Шабалин аймак          8 (38849) 2-24-73

Оҥдой аймак  8 (38845) 2-21-58

Кан-Оозы аймак         8 (38847) 2-21-58

Улаган аймак  8 (38846) 2-23-83

Россияда тооалыштыҥ тӱӱкизинеҥ

Россияда баштапкы ла тооалыш 1897 јылда ӧткӧн. Ол улу јорыкчы ла билимчи-энциклопедист Петр Петрович Семенов-Тян-Шанскийдиҥ баштаҥкайы болгон. Ол статистика аайынча баштапкы государственный советти башкарган ла текши тооалыштаҥ озо Санкт-Петербургта эл-јонныҥ баштапкы тооалыжын ӧткӱрген.

Семенов-Тян-Шанский эл-јонныҥ тоозын аларга сананган баштапкы кижи деп айдар арга јок. Эл-јонныҥ ла олордыҥ ар-јӧӧжӧзиниҥ тоозын монгол-татарлар ӧткӱрген, оноҥ каанныҥ чоттоочы-бичикчилери ле подъячныйлары XVI  ла  XVII чактарда талдашту тооалыштар ӧткӱргендер. Оноҥ бери ӧйдӧ Петр I эки тооалыш ӧткӱрер јакылта берген. 1710 јылда ол кажы деремнеде канча эр кижи барын чотко алзын деген јарлык чыгарган. Эр улусты экинчи катап 1716-1717 јылдарда чоттогон.

Бу тооалыштар текши болбогон ло олорды статистикага болуп ӧткӱрбеген. Кажы ла јуртты ла ар-јӧӧжӧзин чотко  калан јуурга ла јуучыл керектерге болуп алган. Айдарда, олордыҥ амадулары бӱгӱнги статистикадаҥ ыраак болгон.

1897 јылдыҥ тооалыжы текши ӧткӱрилген, Российский империяныҥ јеринде јуртаган ончо улусты тоого кийдиргендер. Сурактар дезе ороонныҥ јонјӱрӱмдик-демографиялык айалгазын билерге мынайда тургузылган: ижи ле ӱредӱзиниҥ кеми, балдар чыкканы ла улустыҥ ӧлӱми. Статистиктер ар-јӧӧжӧ керегинде јетирӱлер јуубаган ла калан салар амаду јок болгон. Эл-јонныҥ текши тоозын алары бу јанынаҥ Семенов-Тян-Шанскийдиҥ ӧйинеҥ бери кубулбаган.

Билим ле статистика амадулу тооалыштыҥ баштапкы ченелтезин билимчи Санкт-Петербургта ӧткӱрген. Ол мынайда бичиген: «Эмдиги тооалыштыҥ ӧткӧн тооалыштаҥ тыҥ башказы неде дезе, тооалыш айылдарла эмес, ол айылдардыҥ тоолорына баштанган эмес, кварталдарла ӧткӱрилип, тирӱ улуска баштанганында».

«Тирӱ улустыҥ» текши тооалыжы Россия империяныҥ бастыра тӱӱкизинде сок јаҥыс тооалыш ла ол ӧй керегинде чокым јетирӱлердиҥ сок јаҥыс  бичимели болгон.

Семенов-Тян-Шанский тооалышты билим-ниҥ једимдерине тайанып белетеген. Тооалыштар ӧткӱрериниҥ ээжилерин ончо телекейде шӱӱжери 1853 јылда Брюссельде ӧткӧн калыктар ортодогы статистикалык конгрессте башталган. Иш тӱрген болбогон: эл-јонды канайда тоолооры керегинде 1872 јылда ээчийги статистикалык конгрессте јӧптӧшкӧндӧр.

1885 јылда Россияда «Россия империяныҥ эл-јоныныҥ текши  тооалыжы керегинде ээжи» јарадылган. Бастыра эл-јонныҥ тоозын алар деп јӧптӧшкӧн: јаантайын јуртагандарды, тургуза ӧйдӧгизин ле приписнойлорды. Сурактар кӧп эмес болгон: толо ады-јолы, эр, ӱй кижи болгоны ла јажы, су-кадыгыныҥ айалгазы, айыл ээзине ле билениҥ јаанына кем болгоны, ӱйлӱ бе эмезе ӧбӧӧндӱ бе, кандый сословиениҥ, кайда чыккан, кайда бичиткен, кайда јадып турган, мӱргӱӱл јаҥы кандый, бичикчи бе, тӧрӧл тили, тӧс лӧ коштой ижи.

Тооалышты тӧзӧп ӧткӱрери кӧп лӧ тӧзӧмӧл јаан иш некеген: ол јӱк бир ле кӱнге ӧткӧн. Россия каандыктыҥ эл-јоны тооалыш тушта 125,6 млн кижи болгон, бӱгӱнги Россияныҥ јеринде 67,5 млн кижи јуртаган. Тооалыштыҥ турулталарын 1905 јылга јетире аайлаштырып јазагандар. Белен статистиканы эки томло кепке баскан, губернияларла, областьтарла јетирӱлерди 119 чыгармада  јарлаган.

Н. БЕЛЬЧЕКОВА белетеген