Алтайдын Чолмоны

Кем де ундылбаган, не де ундылбас

31.03.2020

Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ председатели, «Единая Россия» партияныҥ бистиҥ тергееде иштеп турган  «Тӱӱкилик эзем» деген ӱлекериниҥ координаторы Владимир Тюлентин тулаан айдыҥ 25-чи кӱнинде ишмекчи јорыкла Чой аймакта болуп, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда јеҥ јастанып јыгылган јуучылдарга учурлай тургузылган кереестердиҥ бӱгӱнги кӱндеги айалгазын кӧргӧн.

Јол-јорыкта анайда ок Эл Курултайдыҥ депутадына бу аймактаҥ тудулган Михаил Терехов, аймактыҥ администрациязыныҥ јааны Михаил Маргачев, депутаттардыҥ аймактагы совединиҥ председатели Зураб Колосов, Алтай Республикада культураныҥ энчизиниҥ кереестерин корулайтан госинспекцияныҥ јааны Сергей Очурдяпов турушкандар.

Ӱргӱлјик эзем

Быјыл Улу Јеҥӱниҥ 75 јылдыгы темдектелер. Тургуза ӧйдӧ ого јаан белетеништӱ иштер ӧдӧт. Бастыра јерлерде — республиканыҥ тӧс калазында, аймактарда ла јурттарда Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда јеҥ јастанып јыгылган јерлеш јуучылдарга учурлай тургузылган кереестерди чыныктап јазаары аайынча иштер коронавирусла колбой тура берген айалгалардаҥ камаанду јогынаҥ эрчимдӱ ӧдӱп јат деп айдар керек. «Тӱӱкилик эзем» деген ӱлекердиҥ бистиҥ республикадагы координаторы Владимир Тюлентин бу сурактарды јаантайын бойыныҥ ајарузында тудат.

Кереестерди чыныктап јазаары аайынча иштер Чой аймакта база ӧдӱп јат. Бу иштерди бӱдӱрерге республикан бюджеттеҥ аймакка 800 муҥ салковой чыгарылган. Келген акчаныҥ 400 муҥы аймактыҥ тӧс јуртында турган кереести чынктаарына чыгарылган. Јурт јеезелерге акча эмди тургуза ӱлелбеген. Је аймактыҥ администрациязында ол јанынаҥ иштер ӧдӱп јат. Бу сурак  јуук ӧйдӧ чокымдалып, јартала берер.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда Чой аймактаҥ 3076 кижи турушкан. Јууныҥ јалаҥдарында јеҥ јастанып јыгылган ла сурузы јок јылыйган јуучылдардыҥ тоозы — 2398. Калапту тартыжулар ӧткӧн јууныҥ јалаҥдарынаҥ тӧрӧл јерине јӱк ле 678 кижи јанган. Фронтко Чой аймактаҥ барган јуучылдар Москваны, Ленинградты, Севастопольды корулаарында турушкандар. Ӧштӱдеҥ Чехословакияны, Венгрияны, Польшаны, Болгарияны ла ӧскӧ дӧ ороондорды јайымдагандар. Фашист-јутпаны Берлинге јетире сӱрӱп, олорды оодо согорында ат-нерезин ле јалтанбазын кӧргӱскендер.

Тылда иш дезе тӱни-тӱжи ӧткӧн. 1941 јылда аймактыҥ одус ӱч колхозында бастыра 4778 кижи иштеген. Олор 1945 јылга јетире фронтко 36 муҥ центнер аш, 29 муҥ центнер эт, 310 муҥ центнер сӱт, 480 муҥ центнер тӱк, койдыҥ ла јоон малдыҥ 48 муҥ терезин табыштыргандар. Фронтко 2310 ат, 920 центнер кузук, 1440 центнер картошко ло маалаажы, 748 центнер мӧт, 27 центнер кургак бадан, таҥкыныҥ 18 центнер јалбырагы, 430 јастык аткарылган. Кара-Кӧпшидеги ЛПХ-да 210 кубометр агаш белетелген. Коруланарыныҥ фондына 24 миллион салковой акча аткарылган. Аймактыҥ эл-јоны госзаймга бичидип, фронтты 17 миллион акчала јеткилдеген.

Паспаул јуртта

Эл Курултайдыҥ председатели, «Тӱӱкилик эзем» деген партийный ӱлекердиҥ координаторы Владимир Тюлентин эҥ ле озо Паспаулда Советский Союзтыҥ Геройы Евгений Трофимовтыҥ адыла адалган школго кирип јӱрген. Мында оны школдыҥ директоры Людмила Чумакаева уткыган. «Высота» деген јуучыл-тӧрӧлчи клубтыҥ башкараачызы Оксана Мызаева дезе республиканыҥ парламентиниҥ спикерине ле јол-јорыктыҥ туружаачыларына школдыҥ јуучыл магыныҥ залын кӧргӱзип, олорды ӱренчиктердиҥ ӧткӱрип турган ижиле таныштырган. Јуучыл-тӧрӧлчи клубтыҥ башкараачызыныҥ айтканыла, мактыҥ залында кӧп экспонаттар тургузылган, балдар дезе Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларыныҥ ады-јолдорын кереестеер иште эрчимдӱ туружып јадылар.

Владимир Тюлентин јалтанбас летчиктиҥ адыла адалган школдо балдарды тӧрӧлчи кӱӱнге таскадар иш јакшы ӧдӱп турганын темдектеген. Оныҥ айтканыла, мындый ууламјылу иш анчада ла Улу Јеҥӱниҥ 75 јылдыгына белетенер ӧйдӧ билдирлӱ эрчимделген. Ол тоодо Паспаулдагы орто ӱредӱлӱ школдо. Школдыҥ ӱренчиктери  бедирештӱ ишти улалтып јадылар. Олор улустыҥ айылдарына јӱрӱп, олорды јурттыҥ тӱӱкизиле, јууныҥ ла иштиҥ ветерандарыныҥ эткен ат-нерелӱ керектериле таныштырат. Парламентарий ол кӱн анайда ок бу јуртта  Гражданский јууда ла Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ фронтторында јеҥ јастанып јыгылган јуучылдарга учурлай тургузылган кереесте болгон. Ол бу јуртта  тылдыҥ ветераны Василий Кречетовтыҥ айылында болуп, оныҥ тӧжине Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ 75 јылдыгына учурлалган кереес медальды таккан.

Школдыҥ директоры Людмила Чумакаева бӱгӱнги кӱнде Советский Союзтыҥ Геройы Евгений Трофимовтыҥ адыла адалган школдо 218 бала ӱренип јат деп айткан. Јурттыҥ эл-јоны дезе бу ла  тулаан айдыҥ 14-чи кӱнинде јалтанбас летчиктиҥ чыккканынаҥ ала јӱс јылдыгын темдектегендер. Школдо ого учурлай кӧдӱриҥилӱ линейка ӧткӧн. Бу линейкада «Высота» деген јуучыл-тӧрӧлчи клубка јаҥы турчылар алылган. Линейкада балдардыҥ садигинеҥ чыгып јаткан оогош болчомдордыҥ тӧштӧрине курсанттардыҥ значокторы тагылган. Бу балдар быјыл кӱскиде Геройдыҥ адыла адалган школго баштапкы класска  келгилеер ле јуучыл-тӧрӧлчи клубтыҥ ижинде эрчимдӱ туружар.

Евгений Трофимовтыҥ јӱс јылдыгына учурлалган кӧдӱриҥилӱ линейкада анайда ок Веселый Сейканыҥ юнармеецтери, Чойдогы школдыҥ кадеттери ле Кара-Кӧпшидеги школдыҥ музейиниҥ турчылары турушкандар. Быјыл јуучыл-тӧрӧлчи клубтыҥ балдары школдыҥ јуучыл магыныҥ залында ӱзеери иштер ӧткӱрерге грант ойноп алгандар. Людмила Олеговнаныҥ айтканыла, оныҥ акчазыла музейге эмдги ӧйдиҥ јазалдары алылар ла оныҥ фонды бӱткӱлинче электрон эп-аргага кӧчӱрилер. Бу туштажуда школдыҥ директоры Алтай Республиканыҥ депутады Михаил Тереховтыҥ олорго јетирип турган болужын темдектеп, ого Быйанду самара табыштырган.

Кара-Кӧпши јуртта

Ол кӱн база бир туштажу Кара-Кӧпши јуртта Советский Союзтыҥ Геройы Семен Тартыковтыҥ адыла адалган текши ӱредӱлӱ школдо ӧткӧн. Бу школ 1947 јылда тӧзӧлгӧн. 1967 јылда мында јаҥыдаҥ агаш школ тудулган. 2007 јылдаҥ ала дезе школдо тудум ла јазал иштер ӧткӧн. Бу иштердиҥ кийнинде ол танылбас болуп кубулган. Јурттыҥ балдары тургуза ӧйдӧ эмдиги ӧйдиҥ јепселдериле јеткилделген јаан ла јарык класстарда ӱренип јадылар. 2019 јылда Кара-Кӧпшиниҥ школына Советский Союзтыҥ Геройы Семен Тартыковтыҥ ады адалган. Бу јуртта оныҥ адыла адалган ором база бар. Герой бойы  Никольское јуртта чыккан ла ӧскӧн. Кара-Кӧпшиниҥ школында ӱренген. Гвардияныҥ ефрейторы Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда  Корсунь-Шевченкодогы операцияда туружып, јалтанбазын ла ат-нерезин кӧргӱскен. Јеҥ јастанып јыгылган јуучылга Советский Союзтыҥ Геройыныҥ бийик ады 1944 јылда адалган.

Владимир Тюлентин  школдыҥ балдары каникулдарда да болгон болзо, је бастыра класстарда болуп, оныҥ ижиле јилбиркеп танышкан. Бу ла јууктарда бу школдыҥ директоры Ольга Назарова республикан конкурста «Ӱредӱниҥ лидери» деген номинацияда баштапкы јер алып, ӱредӱчилердиҥ ӧмӧлигин, ӱренчиктерди ле јерлештерин тыҥ сӱӱндирген эди. Эл Курултайдыҥ предсеадатели јиит директорды бу једимиле база катап уткып, школдо балдарды тӧрӧлчи-патриот кӱӱнге таскадар иш бийик кеминде тӧзӧлгӧнин темдектеген. Ол Кара-Кӧпшиниҥ школы јӱрӱмин бӱгӱнги ырысту ла амыр-энчӱ јӱрӱм учун берген јалтанбас Геройдыҥ адыла тегиндӱ адалбаган деп ајарган. Бу школдо анайда ок Афганистанда јеҥ јастанып јыгылган черӱчил Виктор Михайлов база ӱренген. Школдо оныҥ јадын-јӱрӱмине ле јуучыл керегине учурлалган музей тӧзӧлгӧн. Бӱгӱнги ӱйе јуучыл-интернационалисттиҥ ат-нерелӱ керегин бийик баалап, кылык-јаҥыла, јана баспазыла, јалтанбазыла ого тӱҥей болорго кӱӱнзеп јадылар.

Парламентарий бу јуртта Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларына учурлай тургузылган кереес-мӧҥкӱде база болгон. Мындагы јурт јеезениҥ јааны Ольга Сырыхтыҥ айтканыла, кереесте 329 јуучылдыҥ ады-јолы бичилген. Аймакта бӱгӱнги кӱнде эзен-амыр јӱрген тӧрт ветеранныҥ ӱчӱзи Кара-Кӧпшиде јадып јат. Олор: Макар Вершинин, Дмитрий Хамлюк ла Дмитрий Стариков. Дмитрий Федорович Стариков быјыл кӱӱк айда 93 јажын темдектеер. Јуртта тылда иштеген тӧрт ветеран арткан. Јууныҥ балдары деген улустыҥ тоозы — 35 кижи. Аймактыҥ администрациязыныҥ јааны Михаил Маргачев јурттарда турган кереестердиҥ бирӱзи де ајару јок артпас деп айткан. Кар кайылып, кӱндер јылыза ла кереес-мӧҥкӱлерде јазалду иштер башталар. Кара-Кӧпшиде јууныҥ туружаачыларына учурлай тургузылган кереес кӱӱк айдыҥ 9-чы кӱнине јетпей туруп база чыныкталар.

Эл Курултайдыҥ предсеадатели В. Тюлентин, республиканыҥ депутадына бу аймактаҥ тудулган М. Терехов, аймактыҥ администрациязыныҥ јааны М. Маргачев ло депутаттар совединиҥ председатели З. Колосов, республикада культураныҥ кереестерин корулайтан госинспекцияныҥ јааны С. Очурдяпов ло Кара-Кӧпшидеги јурт јеезениҥ јааны О. Сырых ол кӱн анайда ок тылда иштеген ветерандар Иван Табакаевтиҥ ле Мария Галецкаяныҥ айылдарында болуп, олорго Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ 75 јылдыгына учурлалган юбилейлик медальдар табыштырган.

Красносельское ле Веселая Сейка јурттарда

Парламенттиҥ спикери Красносельское јуртта тубалардыҥ культуразыныҥ тӧс јериниҥ јааны Васса Такпаева ла Эл Курултайдыҥ бежинчи тудуузыныҥ депутады болгон  Виктор Суразаковло тушташкан. Олор Владимир Тюлентинге тӧс јердиҥ ижи-тожы керегинде куучындап, алты толукту айылда тургузылган солун экспонаттарла таныштырган. Тӧс јердиҥ јааны јаҥныҥ јербойындагы органдарыныҥ ишчилери ле Эл Курултайда олордыҥ аймагыныҥ депутады ас тоолу ӧс калыктардыҥ сурактарына јаан ајару эдип турганы керегинде куучындаган. Ӧмӧ-јӧмӧ иштиҥ шылтузында тоолу јылдар мынаҥ кайра Паспаул јуртта ады-јолы јарлу кайчы Николай Улагашевтиҥ адыла адалган музей тӧзӧлгӧн. Эл Курултайдыҥ председатели тубалардыҥ Красносельское јурттагы культуразыныҥ тӧс јериниҥ ишчилери алтай калыктыҥ Эл-Ойын, Јылгайак, Чага ла ӧскӧ дӧ байрамдарында эрчимдӱ туружып турганын темдектеп, олорго јаан алкыш-быйанын айткан.

Ишмекчи јорыктыҥ туружаачылары Веселая Сейка јуртта јерлеш Геройлорго учурлай тургузылган мемориалда база болгондор. Владимир Тюлентин бву кереес-мӧҥкӱниҥ јакшы айалгазын темдектеген. Јурттыҥ эл-јоны  бу мемориалды јаантайын кичееп ле кӧрӱп  турганы иле ле танылу болды.

Чой јуртта

Аймактыҥ тӧс јуртындагы Мактыҥ мемориалы бӱгӱнги кӱнде база јакшы айалгада туруп јат. Бу кереес Чойдо 1968 јылда ачылган. 1985 јылда Улу Јеҥӱниҥ 40 јылдыгы темдектелип турарда, ол бӱгӱнги турган јерине кӧчӱрилген. База бир јылдаҥ дезе мемориалдыҥ јеринде 1919-1922 јылдарда Гражданский јууда туружып, јеҥ јастанган он јети кызылчерӱчилдиҥ сӧӧги јуулган. 1990 јылда Мактыҥ мемориалыныҥ тепсеҥинде политикалык репрессияларга кыстадып божогондорго учурлалган митинг ӧткӧн. 1991 јылда дезе кереес-мӧҥкӱниҥ јанында Советский Созтыҥ Геройлоры Семен Тартыковтыҥ ла Евгений Трофимовтыҥ сӱр-темдектери тургузылган.

Јеҥӱниҥ кӱнин јууктаткан јалтанбас јуучылдардыҥ ла тылда ат-нерелӱ иштеген ветерандардыҥ ады-јолдоры бу аймактыҥ кереес-мӧҥкӱлеринде алтын таныктарла бичилген. Бӱгӱнги кӱнде Чой аймакта тылдыҥ ветерандарынаҥ 32 кижи арткан. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачылары јылдаҥ јылга там ла короп јат. Аймакта бӱгӱнги кӱнде јӱк ле тӧрт фронтовик арткан. Олор: Макар Иванович Вершинин, Дмитрий Федорович Стариков, Дмитрий Васильевич Хамлюк, Фёдор Кузмичь Логинов ло концлагерьде болгон Виктор Корнеевич Петерс.

Аймактыҥ тӧс јуртындагы Мактыҥ мемориалына калганчы јылдарда кӧп фронтовиктердиҥ ады-јолдоры јаҥыдаҥ бичилген. Јуук ӧйлӧрдӧ мында Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ 75 јылдыгына учурлай тудум ла јазалду иштер ӧдӧри темдектелет. Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ предсеадтели, «Тӱӱкилик эзем» деген ӱлекердиҥ координаторы Чой аймакла болгон ишмекчи јорыкта анайда ок Культураныҥ тураларыныҥ, библиотекалардыҥ, балдардыҥ садиктериниҥ, кӱӱлик школдордыҥ ла клубтардыҥ ижи-тожыла танышкан. Ол мындый ишмекчи јорыктарды ла туштажуларды республиканыҥ ӧскӧ дӧ аймактарында ӧткӱрерге темдектейт.

П. КАБАР

Г. МИРОНОВАНЫҤ фотојуруктары