Алтайдын Чолмоны

Оҥдойдыҥ кӱри качан бӱдер?

14.04.2020

Оҥдой јуртка кирген јолдо Урсул суу кечире кӱрди тудар иштер нениҥ учун токтоп калганын бӱгӱн 7 муҥ кире эл-јонду Оҥдой јурттыҥ ла аймактыҥ јурт јеезелериниҥ улузы, кӧп јорыкчылар сурайт.

Бу кӱр 2018 јылдыҥ јазында, тош оодылып, јаан суу келген ӧйдӧ бузулган. Аймактыҥ јонјӱрӱмдик учурлу ончо тудумдары, ол тоодо ӱредӱликтиҥ, су-кадыктыҥ, јонјӱрӱмдик корулаштыҥ иштеген јерлери, јаҥдардыҥ иштеген туралары, садуныҥ јелери ле о. ӧ. Урсулдыҥ оҥ јанында болгон учун, јаан јурттыҥ улузына ишке де, керектериле де јӱрерге кӱч боло берген. Кӱр болордо, улус Урсулдыҥ сол јарадынаҥ јурттыҥ тӧс јерине јетире јойу 5 минутка базып келетен. Эмди кӧлӱктӱ эбире јол 7 километрдеҥ ажыра. Сууныҥ бир јарадынаҥ экинчизине јетире таксиле јорыктыҥ баазы 100 салковойдоҥ 150-ге чыккан. Тӱҥейлезе, Оҥдой јурттаҥ Горно-Алтайскка јетире таксиниҥ баазы 500 салковой.

Кӱр тергеелик јолдо туруп, «Горно-Алтайавтодордыҥ» башкартузында болгон учун оны тудар сурак аайынча аймактыҥ јаандары республиканыҥ башкарузын айланган. Бу кандый да программаларга кирбеген ле јаан акча некеген тудум болгонын айдар керек. Иш јӱк 2019 јылдыҥ јайында, Оҥдой аймакка республиканыҥ башчызыныҥ, башкарузыныҥ председателиниҥ молјуларын удурумга бӱдӱрген Олег Хорохордин туштажуга келген кийнинде јылгырлаган. Кӱрдиҥ ӱлекер документтери ылтам белетелип, баазы чоттолгон. Оҥдойдыҥ кӱри кӧпшиген суулардыҥ јеткерине кирген тергеелерге болуш јетирген таҥынаҥ федерал программага кийдирилген

—Кӱрди тудар иштердиҥ јакыдаачызы АР-дыҥ экономика аайынча министерствозы, конкурста јеҥӱ алып, туткан улус Барнаулдыҥ «Альянс» деген фирмазы – деп, Оҥдой аймактыҥ јааныныҥ ордынчызы Чаҥкырай Кучинова айткан. –Бӱдӱретен иштердиҥ текши баазы 151 млн 284 муҥ салковой. Кӱрди тудары 2019 јылдыҥ сыгын айында башталган ла темдектелген иштер графикти озолоп ӧткӧн. Тургуза ӧйдӧ кӱрдиҥ бойы тудулып калган, оноҥ арыгы иштер, некелтелер аайынча јылу ӧйдӧ бӱдӱрер керек болгон учун, кандык айга кӧчӱрилген. Бис «Горно-Алтайавтодордыҥ» башкартузыла иштиҥ улаларын угарга кӱнӱҥ ле телефон колбуда отурадыс.

Ӱренчиктерди бу ӧйгӧ јетире школдыҥ автобузы тартарда, јурттыҥ улузына, аймакка бойына аргаданарга келишкен. Урсул сууны кечире јойу улус јӱрер бир кӱр болгон, аймак бойыныҥ аргазыла база бир кӱр туткан, ого 2 миллион салковой акча чыккан. 2019 јылдыҥ кыжында суу кечире тош јол јазалган, ого до ас эмес акча чыгарылган. Је уур кошту кӧп кӧлӱктер јӱрген учун ол кечӱ бир ле айга чыдашкан. Ӧткӧн кыш јылу болуп, суу јазап тоҥбогон ло тош кечӱ эдер арга болбогон. Кӧлӱктер јӱрер удурум кӱр тудар сурак база кӧрӱлгенин айдар керек, Оҥдойго ол аайынча специалисттер де келип јӱрген. Је ого керектӱ акча бу иштиҥ турултазына турбас, удурум арга болоры јарталган.

Ӱлекерде темдектелгениле, кӱрди ле оныла колбой ончо иштерди 2021 јылдыҥ кочкор айында тӱгезери темдектелген. «Кӱрди ӧйинеҥ озо, быјыл јаан изӱ айда ишке табыштырары јанынаҥ «Горно-Алтайавтодорло» јӧптӧшкӧнис – деп, Оҥдой аймактыҥ јааны Андрей Мунатов айткан. —Је ороондо коронавирус деген југуш оору јайылганыла, бу јӧптӧжӱ канайда бӱдерин чокым айдар арга јок».

Андрей Александровичтиҥ куучындаганыла, коронавирусла колбой јол бӧлӱкте иштерди канайда ӧткӱрери керегинде РФ-тыҥ башкарузыныҥ самаразы ӧткӧн неделеде келген. Ол аайынча, јол ижинде турушкан ончо ишчилер: ишмекчилер, механиктер, инженерлер ле о. ӧ ишти баштаардаҥ озо кыйалтазы јогынаҥ медкӧрӱ лӧ оору бары-јогын јартаар тест-шиҥжӱлер ӧдӧр учурлу. Анайда ок олорго ӧскӧ улусла колбу тутпай иштеер керек. Оҥдой јурттыҥ ӧзӧгинде ӧткӧн тудум иштер ӧйинде бу ээжини бӱдӱрерин канайда да болзо јеткилдеер некелте турат.

Тургуза ӧйдӧ тудулган кӱрдиҥ ӱстин 9 кат синтетический материалла јабары (шак олорды саларга јылу ӧй керек болгон, оныҥ учун иш кышкыда токтодылган), оныҥ кийнинде асфальттаары ла кырларын чедендеери арткан деп, аймактыҥ јааны айткан. Анайда ок јаҥыс та кӱрдиҥ јаны эмес, је анайда ок Чуйдыҥ федерал учурлу јолынаҥ айрыланып барган, кӱрге јетире 1 километрдеҥ ажыра тӱжӱт јол база јазалар, мында асфальт салылар, тротуарлар јазалар, јарыткыштар тургузылар. Кӱрдиҥ оҥ јараттай јаны база бӱткӱлинче јаҥырта јазалары темдектелип турган эмтир. Мында автопарк, јорыкчылардыҥ токтодузы, ашкана ла ӧскӧ дӧ тудумдар болоры темдектелет.

Андрей Мунатов айткан: «Јаҥы кӱр, оныҥ јанындагы јер аймактыҥ тӧс јуртыныҥ кееркемјилӱ јерлериниҥ бирӱзи болоры јанынаҥ амаду тургузылган».

Оҥдой јуртта быјыл јазалатан база бир јол – Јеҥӱниҥ оромы. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда Јеҥӱ алганыныҥ 75 јылдыгына уткый оны јазаарга 10 миллион салковой федерал акча чыгарылган. Јеҥӱниҥ оромы бажынаҥ ала учына јетире јазалып, асфальтьла бӱркелер, ондо јарыткыштар тургузылар. Бу ишти кӱӱк айдыҥ 9-чы кӱнине јетире бӱдӱрип салары темдектелген болгон, је коронавирус иш башталарын буудактаган. «Ишке ончо неме белен. Тургуза ӧйдӧ јол бӧлӱкте иштеген ишмекчи специалисттердиҥ кӧбизи 65 јаштаҥ јаан улус, олорго иштеерге аҥылу јараду алар керек. Је ором јазалар, мында алаҥзу јок» — деп, Андрей Мунатов айткан.

Аймактыҥ тергеелик јолдорын јазаарга 2020-2022 јылдарда «Јеткер јок ло чыҥдый кӧлӱк јолдор» деген эл ӱлекер аайынча 1 млрд 800 млн салковой кире акча чыгарылып јат. Онойдо, Чуйдыҥ јолынаҥ ала Инеген јуртка јетире јолды јазаар иштер башталып калган, бого быјыл чыгарган акчаныҥ кеми 71 млн салковой. Јоло јурттаҥ ала Јабаганныҥ ажузына јетире јолды јазаар ла асфальт салар иштер быјыл јаскыда башталар. Бу иштерге 600 млн салковой чыгарылган.

Адалган эл ӱлекерге Каракол-Кулады, Каракол-Алтыгы Талду, Јоло-Кайырлык, Кеҥи-Озерное, Јаан Јаламанга јетире јолдорды јазаары кирген ле бого керектӱ ӱлекер документтерди белетеер иш башталган. «Ӱлекер документтерди белетеерге акча јетпей турганы – муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ эҥ кӱч сурагы» — деп, аймактыҥ јааны темдектеген.

Кӱрлер керегинде айдар болзо, «јербойыныҥ» дейтен јолдордо, јурт јеезелерде кӱрлерди јазаар ла јаҥыдаҥ тудар элбек иштерди аймак 2019 јылдаҥ бери баштаган, јаҥыс та эл-јон јаткан јерлерге эмес, је анайда ок мал-аш турган турлуларга, улустыҥ азырал белетеген ле ижи-тожы ӧткӧн јерлерге. Былтыр јаскы суулар јаанаганыла колбой тӱбектӱ айалгага республикада јӱк Чой ло Оҥдой аймактар киргендер. Оҥдой аймакта 5 кӱр бузулган болгон. Хабаровкадагы јурт јеезеде эки кӱр, Куладыдагы јурт јеезеде эки кӱр, Караколдогы јурт јеезеде эки кӱр ле Кайырлык јаар јолдо бир кӱр орныктыра јазалган эмезе јаҥыдаҥ тудулган.

Јолдордыҥ республикан башкартузыла јӧптӧжӱ аайынча болзо, аймактыҥ јурт јеезелеринде база 11 кӱрди орныктыра јазаары ла тудары темдектелет, ол тоодо Јаан Јаламанда, Ак-Боомдо, Алтыгы Талдуда, Шашыкманда ла о. ӧ. јерлерде.

Оҥдойдыҥ кӱри керегинде айдар болзо, «кечерге јарабас» деген темдектер тургузылган да болзо, тургуза ӧйдӧ јаҥы кӱрле јойу улус кечип турган эмтир. Јаратта јергелей турган кӧлӱктер база кӱрле јойу кечкен улустыҥ болгодый. Аймактыҥ башкартузы да, эл-јоны да кӱрди тудар иштер бу кандык айдыҥ учында улалып, быјыл бӱдер деп иженет.

Светлана КЫДЫЕВА