Алтайдын Чолмоны

Туулу Алтайда јурт ээлемди башкарарыныҥ баштапкы органы тӧзӧлгӧниниҥ 100 јылдыгыла

23.04.2020

Кӱндӱлӱ најылар!

Слерди Туулу Алтайда јурт ээлемди башкарарыныҥ баштапкы органы тӧзӧлгӧниниҥ 100 јылдыгыла акту кӱӱнимнеҥ уткып турум!

Јуртта, кыра-јалаҥдарда, мал ӧскӱрериниҥ турлуларында, перерабатывающий предприятиелерде иштеп турган бастыра улуска уур-кӱч, је албатыга сӱрекей керектӱ ле јаан учурлу ижи учун јаан быйанымды айдарга турум. Россияныҥ президенти Владимир Путинниҥ айтканыла, аграрный бӧлӱк — экономиканыҥ тӧс тӧзӧлгӧлӧриниҥ бирӱзи, оныҥ ижи јадын-јӱрӱмниҥ чыҥдыйына јаан камаанын јетирет.

Алтай Республикага јурт ээлем — јаан учурлу бӧлӱк, нениҥ учун дезе оныҥ албатызыныҥ 70 проценттеҥ кӧбизи јурт јерлерде јадат ла иштейт. Оныҥ да учун ол экономиканыҥ тӧс бӧлӱги болуп, стратегический ууламјы болот.

Алтай Республика бастыра ӧйлӧрдӧ  јурт ээлемдеги бойыныҥ једимдериле, ат-нерелӱ иштӱ мергендӱчилериле — койчыларла, бозу азыраачыларла, аҥ ӧскӱреечилерле оморкоп јӱрген. Бийик стандарттарды,  профессияныҥ јарамыкту јаҥжыгуларын агропромышленный комплекстиҥ бӱгӱнги ишчилери једимдӱ улалтат.

Слердиҥ ижигердиҥ шылтузында, Алтай Республика кижи бажына эт ле сӱт иштеп алары јанынаҥ Сибирьдиҥ тергеелери ортодо улай ла озочыл јерлерге чыгат. Тергееде мал-аштыҥ тоозы улайынча ӧзӧт, бис бюджеттиҥ јербойындагы учреждениелерин чыҥдый, экологически јанынаҥ ару продукцияла бастыразына јуукташ јеткилдейдис.

Бистиҥ сарју, сырлар, колбасалар, эттеҥ белетеген аш-курсак, ичер суу, чайлар, бальзамдар, пантогематоген бийик чыҥдыйыла аҥыланат, башка-башка кеминде кӧрӱ-конкурстарда олор бийик баалалып, јеҥӱчил јерлерге чыгат, алтын медальдарла кайралдалат.

Бистиҥ тӧс иш-ууламјыбыс — јурт јердеги јадын-јӱрӱмге ле ишке јарамыкту айалгалар тӧзӧӧри, јурттарды јонјӱрӱмдик ле инженерный инфраструктураныҥ керектӱ бастыра объекттериле — јолдорло, кӱрлерле, школдорло, стадиондорло, ФАП-тарла, Культураныҥ тураларыла, Интернетле, газификацияныҥ ла суујеткилдештиҥ сетьтериле  јеткилдеери. Бистиҥ амаду – кажы ла јуртта јадын-јӱрӱмниҥ айалгалары эмдиги ӧйдиҥ некелтелерине келижип турарын јеткилдеери. Онызын бис ӧмӧ-јӧмӧ иштеп, јеткилдеер аргалу.

Јерде иштеп, республиканыҥ албаты-јонын ла айылчыларын чыҥдый, амтамду ла тузалу аш-курсакла јеткилдеп турган бастыра улусты юбилейле база катап уткуп, јаан быйанымды айдарга турум.

Слерге бек су-кадык, эрчим, бойыгарга ла билелеригерге эҥке-тоҥко јадын-јӱрӱм кӱӱнзейдим. Байрамла!

О. Хорохордин,

АР-дыҥ башчызы, башкарузыныҥ председатели

Кӱндӱлӱ јерлерштер!

Бис Ойротияда 1920 јылдыҥ кандык айыныҥ 2-чи кӱнинде Горно-Алтайский районный революционный комитеттиҥ јуунында тӧзӧлгӧн јердиҥ бӧлӱгиниҥ 100 јылдыгын темдектеп јадыс. Ол бӧлӱк Алтайский губернский јердиҥ бӧлӱгиниҥ чике башкартузына кирип турган болгон.

Граждан јууныҥ кызалаҥду ӧйи тушта јердиҥ бӧлӱгин тӧзӧгӧни ле ол иштеп баштаганы бистиҥ тергееде јурт ээлемниҥ ӧзӱминде јаан учурлу тӱӱкилик керек болуп јат. Јурт јерде јаткан албатыныҥ кӧп тоолу ӱйелери јурт ээлемди јеҥил эмес айалгада кӧдӱрип чыккан. Ол тушта билгирлери бийик специалисттер једишпей туратан, материально-техникалык јеткилдештиҥ тӧзӧлгӧзи коомой болгон до болзо, бу бӧлӱк ӧзӱм алынган ла тӧзӧлгӧ тӧзӧлгӧн. Бу тӧзӧлгӧ ороонныҥ аш-курсак јанынаҥ јеткер болбозын јеткилдеечи бӧлӱктиҥ ӧзӱмин ичкерледер арга берген.

Горно-Алтайский уездный земельный бӧлӱктиҥ баштамы подотделдерин ол ӧйлӧрдӧ отраслевой ууламјылу эдип јаҥырта тӧзӧп баштаганы аайлу-башту ӧткӱрилген: јер ижи, мал ӧскӱрери, јеткилдеш, адарулар ӧскӱрери, ветеринарный служба, агрономия, анайда ок агаштар ӧскӱрери. Шак ла ол ууламјылар Алтай Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозыныҥ, ветеринарный службазыныҥ ла ар-бӱткенниҥ байлыктары, экология ла туризм аайынча министерствозыныҥ тӧзӧлгӧлӧрин тӧзӧӧриниҥ бӧлӱктери болгон.

Јурт ээлем Туулу Алтайда јаҥжыгып калган иш-бӧлӱк, ол эмди де бистиҥ тергеениҥ ӧзӱминиҥ тӧс ууламјыларыныҥ бирӱзи болуп јат. Онызын јӱрӱмдик ченемел, бӱгӱнги айалга недеҥ де јарт керелейт. Бу бӧлӱкте колбуларды аайлу-башту аайлаштырарга, јасакчы ла бӱдӱреечи јаҥдар, јербойында бойы башкарынарыныҥ органдары јуук колбуда иштеер учурлу.

Тургуза ӧйдӧги айалгаларга ла кӧп тоолу ӱйелердиҥ ченемелине тайанып, депутаттардыҥ бӱгӱнги корпузы Алтай Республиканыҥ агропромышленный комплексине рыноктыҥ айалгаларында иштеерине јарамыкту тап-
эриктик тӧзӧлгӧ тӧзӧӧргӧ чырмайат.

Бистиҥ тергеениҥ јурт ээлеми кемиле элбек, тӱӱки јанынаҥ байлык. Онызын шиҥдеечилер, тӱӱкичилер, билим ишчилер, јурт ээлемниҥ специалисттери тереҥжиде шиҥдеп, албаты-јонго элбеде кӧргӱзерине быжу бӱдедим. Андый шиҥжӱ иштер бойыныҥ кичӱ Тӧрӧлиниҥ тӱӱкизиле јилбиркеп турган улуска јаан сый болор эди.

Бастыра албаты-јонго амыр-энчӱ, јурт ээлемде јаҥы једимдер, ичкери ӧзӱм ле бек су-кадык кӱӱнзеп турум!

В. Тюлентин,

АР-дыҥ  Эл Курултайыныҥ председатели

Быјыл бис Туулу Алтайдыҥ јурт ээлеминиҥ башкартузыныҥ органы тӧзӧлгӧниниҥ 100 јылдыгын темдектейдис. Јурт ээлем тергеебистиҥ экономиказыныҥ тӧс бӧлӱги болуп јат. Бӱгӱнги бичимелисте бу учурлу бӧлӱктиҥ тӱӱкизи, ӧткӧн јолы ла бӱгӱнги айалгазы керегинде бичиир деп санандыс.

1922 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 1-кы кӱнинде Ойротский автономный область тӧзӧлгӧн. Ол ло тушта облревком тӧзӧлгӧн болгон. Облревкомдо јер аайынча башкарту иштеген. 1923 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 5-чи кӱнинеҥ ала Ойротский облисполкомныҥ јер аайынча башкартузы тӧзӧлгӧн. Оныҥ кийнинде јылдарда бу башкартуныҥ ады канча катап солунган. 1939 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 28-29 кӱндеринде Ойротский областьтыҥ ишмекчилеринеҥ тудулган депутаттардыҥ Совединиҥ баштапкы сессиязы ӧткӧн. Анда облисполкомныҥ бӧлӱктерин ле башкартуларын, ол тоодо јер аайынча бӧлӱкти тӧзӧӧри керегинде сурак кӧрӱлген.

1947 јылдыҥ тулаан айыныҥ 19-чы кӱнинде Ойротский облисполкомныҥ јӧбиле јер аайынча бӧлӱк ле мал-аш аайынча бӧлӱк јурт ээлемниҥ башкартузы эттирте бириктирилген.

1948 јылдыҥ чаган айыныҥ 7-чи кӱнинде РСФСР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ Тӧргизиниҥ јарлыгыла областьтыҥ ады солынган, чаган айдыҥ 8-чи кӱнинеҥ ала јурт ээлемниҥ башкартузы Горно-Алтайский облисполкомныҥ јурт ээлем аайынча башкартузы деп адалып баштаган.

Оны ээчий јылдарда бу башкартуныҥ ады база кӧп катап солунган. Бир ӧйдӧ Горно-Алтайский автономный областьтыҥ агропромышленный комитеди, соҥында «Туулу Алтай» деп агропромышленный комбинат та деп адалган.

Алтай Республика тӧзӧлгӧн кийнинде Алтай Республиканыҥ јурт ээлем ле аш-курсак аайынча комитеди деп адалып башталган. 1997 јылда комитет Алтай Республиканыҥ јурт ээлем ле аш-курсак аайынча министерствозы боло берген. 2002 јылдаҥ ала Алтай Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозы деп адалып јат.

Тӱӱкиге такып бурулар болзо, граждан јуу Туулу Алтайдыҥ экономиказыныҥ айалгазына јаан салтарын јетирген. 1923 јылда Ойротский автономный областьта текши мал-аштыҥ тоозы 45 процентке, кыралаган јерлердиҥ кеми 20 процентке астаган. 1923 јылда тергеениҥ экономиказын орныктырар иштер башталган. 1930 јылда јурттарда јаткан эл-јонныҥ 90 процентин колхозторго кийдирер, јаан ээлемдер тӧзӧӧр, кулактарла, байларла тартыжар иш башталган. Оны ээчий јылдарда коллективизация ӧткӱрилген.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ уур-кӱч јылдарында автономный областьтыҥ колхозторы государствого 416 муҥ центнер арба, 217,6 муҥ центнер эт, 750 муҥ центнер сӱт, 1312 центнер сарју, 15840 центнер тӱк ле оноҥ до ӧскӧ керектӱ немелер табыштырган. Мынайып Ойротский автономный область Улу Јеҥӱни јууктадарына бойыныҥ ӱлӱзин кошкон.

Јууныҥ кийнинде јылдарда, чокымдап айтса, 1947 јылда областьта 400-ке јуук государственный ла кооперативный предприятиелер иштеген. Олордоҥ  союзный ла республикан учурлу — 54, јербойыныҥ — 23 болгон. Мал-аштыҥ текши тоозы, кыралаган јердиҥ кеми кӧптӧп баштаган.

1960-1980 јылдарда совхозторды ла колхозторды јаҥы техникала, минеральный удобрениеле јеткилдеери кӧптӧгӧн, мал-ашка јаан комплекстер тудулган. Андый да болзо, материально-технический тӧзӧлгӧниҥ ӧзӱми јуртээлемдик производствоныҥ ӧзӱм-динамиказына келишпей туратан. 1966-1975 јылдарда аграрный производствоныҥ валовой продукциязыныҥ ортојылдык ӧзӱми 2,3-2,4 процент болгон болзо, оны ээчий онјылдыкта бу кӧргӱзӱ 0,6 процент болгон.

Туулу Алтайда мал-ашта иштеген кӧп јерлештеристиҥ ады-јолдоры тӱӱкиге кирген. Олордыҥ кезигине Социалистический Иштиҥ Геройы деп ат-нере адалган. Андый јерлештеристиҥ тоозында Байчила Иркитовна Кестелева, Алаш Кожабаев, Дмитрий Федорович Климкин, Федор Петрович Кудрявцев, Тана Бегиновна Марчина, Анна Григорьевна Напалкова, Петр Фатеевич Попов, Јелмек Тоедович Тоедов, Кыдат Тебекова, Мария Васильевна Толтокова, Кара Тодошевич Урматов ло орденоносец Петр Еркеевич Кудачин.

1980 јылдардыҥ учында – 1990 јылдардыҥ бажында ороондо јаан политический кубулталар болгон. КПСС-тыҥ монополиязы токтодылган, кӧп партийный система тӧзӧлгӧн, кубулталарга јербойындагы јаҥныҥ органдарыныҥ бастыра системазы алдырткан. Ол јылдарда Алтай Республикада производствоныҥ кеми јабызап тӱшкен, кӧп тоолу предприятиелер бӧктӧлгӧн, эл-јонныҥ јадын-јӱрӱминиҥ кеми-чыҥдыйы  јабызаган.

1991-2000 јылдарда койдыҥ ла эчкиниҥ тоозы 2,9 катапка, тӱктиҥ производствозы 3,2 катапка астаган. Кыралаган јерлердиҥ кеми 27,2 процентке, соок тумчукту мал-аштыҥ тын тоозы 36,6 процентке астаган.

1990 јылдардыҥ учкаары Туулу Алтайдыҥ экономиказыныҥ айалгазы турумкай боло берген, XXI чактыҥ баштапкы јылдарында араайынаҥ оҥдолып баштаган.  2001-2004 јылдарда соок тумчукту мал-аштыҥ тын тоозы 18,5 процентке, койдыйы ла эчкинийи 25,4 процентке кӧптӧгӧн.

Улус таҥынаҥ ээлемдер тӧзӧп, мал-аш ӧскӱрип баштаган. Оны ээчий јылдарда кредиттер, лизингке техника алар айалгалар тӧзӧлгӧн.

Агропромышленный комплекстиҥ ӧзӱми Алтай Республиканыҥ экономиказыныҥ ӧзӱминиҥ тӧс ууламјыларыныҥ бирӱзи болуп јат. Бӱгӱн АПК-ныҥ шылтузында 18 проценттеҥ кӧп валовой тергеелик продукт тӧзӧлӧт (экономиканыҥ реальный секторыныҥ бастыра бӧлӱктеринеҥ эҥ кӧби). Алтай Республикада јурт јерлерде 154 муҥнаҥ кӧп кижи јуртайт – мынызы республиканыҥ эл-јоныныҥ текши тоозыныҥ 70 проценти. Јуртээлемдик јерлердиҥ кеми 1 миллион 791 муҥ гектар – Алтай Республиканыҥ јериниҥ 19 проценти.

АПК республиканыҥ эл-јоныныҥ јӱрӱмин јеткилдееринде јаан учурлу. Оныҥ тӧс производительный ийдезине ээленериниҥ јӱзӱн-башка бӱдӱмдӱ јуртээлемдик 113 предприятиези, 1300-теҥ кӧп крестьян-фермер ээлем, 56 муҥнаҥ кӧп ЛПХ, сӱт-товарный 49 ээлем, эттеҥ продукция белетеер 13 предприятие, сӱттеҥ аш-курсак белетеер 10 предприятие, аҥ ӧскӱрип турган 79 ээлем, потребительский 44 кооператив кирет.

Государственный јӧмӧлтӧниҥ шылтузында Алтай Республика калганчы јылдарда эл-јоныныҥ тоозына эт ле сӱт белетеп алары аайынча Сибирьдеги федерал округта озочылдардыҥ тоозына кирет.

Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозы эттеҥир ле сӱттеҥир мал-аштыҥ тоозын кӧптӧдӧри аайынча иштер ӧткӱрет. Анайып, укту мал ӧскӱрерине субсидия тӧлӧлӧт, бу бӧлӱкте иш јети ууламјы аайынча ӧдӧт – эттеҥир уй-мал, аҥдар, јылкы мал, кой, эчки, тӧӧ лӧ сарлык.

Алтай Республика аҥдарыла јарлу. Укту аҥдар ӧскӱрип турган ээлемдерде кезилип турган мӱӱстердиҥ орто бескези 8,3 килограммга једет. Онызы Россия ичинде эҥ артык кӧргӱзӱ болуп јат. Бу бӧлӱкте продукция иштеп алып турган тергеелердеҥ Алтай Республика база озочыл болуп јат. Оныҥ да учун 2022 јылда Аҥ ӧскӱреечилердиҥ IX телекейлик конгрезин Алтай Республикада ӧткӱрер деген јӧп јарадылган.

Ӧзӱмдер ӧскӱрери тергеебистиҥ јурт ээлеминиҥ база бир учурлу бӧлӱги болуп јат. Алтай Республика ашты, концентрированный азыралды ӧскӧ тергеелердеҥ экелип турган да болзо, бистиҥ экологически ару продукцияныҥ (эттиҥ, сӱттиҥ, мӱӱстиҥ, мӧттиҥ, эм ӧлӧҥдӧрдиҥ) чыҥдыйы јакшы болгоны текши јарлу.

Республиканыҥ растениеводствозыныҥ бӧлӱги иштеп алып турган продукцияныҥ кеми текши продукцияныҥ кеминиҥ 20 проценти болуп јат. Бисте кӧп лӧ сабада азырал культуралар (92 процент кире) отургызылат. Бойыста чыҥдый ӱрендер ӧскӱрер ле белетеер амадула Алтай Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозы ӱрендерле иштеер аҥылу ээлем тӧзӧӧриле колбулу иштер ӧткӱрет.

Государственный јӧмӧлтӧниҥ тергеелик системазы јакшы тӧзӧлгӧниниҥ шылтузында маала ажын, картошко ӧскӱрери ӧзӱм алынат.

Бӱгӱн тергеебисте «Јурт ээлемниҥ ле јурт ээлемниҥ  продукциязыныҥ садузын аайлу-башту ӧткӱрериниҥ ӧзӱми» деп адалган программа иштейт. Анчада ла «Јуртээлемдик учурлу јерлердиҥ мелиорациязын ӧскӱрери», «Технический ле технологический јаҥырту» деген подпрограммалар аайынча иштеери јаан учурлу болуп јат.

Агропромышленный комплексте аргачылыктыҥ кичӱ ле орто субъекттерин јӧмӧӧр амадула «Јаҥы иштеп баштаган фермерлерди јӧмӧӧри», «Мал-аш ӧскӱрер билелик фермалардыҥ ӧзӱми», «Јуртээлемдик потребительский кооперативтердиҥ материально-технический тӧзӧлгӧзиниҥ ӧзӱми» деген ууламјыларга грантовый болуш јетирилет.

Јурт јерлерде јадар јакшынак айалгалар тӧзӧӧр амадула «Јурт јерлердиҥ турумкай ӧзӱми» деп адалган подпрограмма иштейт. Јурт јерлерде узуны 61 километр газӧткӱш ле 47,5 километр сууӧткӱш ӧткӱрилген ле тузаланарына табыштырылган. Анайда ок јурттарда иштеп турган јиит билелерге ле специалисттерге материальный јӧмӧлтӧ-болуш јетирилет.

Ичбойында рынокто ӧскӧ ороондордоҥ экелип турган јуртээлемдик продукцияны бойыныйыла солыыр, анайда ок Алтай Республиканыҥ  товарчыгараачыларыныҥ продукциязын јарлу эдер амадула јуртээлемдик кооперацияныҥ системазын эрчимдедерин ӧскӱрер ууламјы талдалган.

Республикабыс бойыныҥ танылу брендтерин ичкерледер иштерди база баштап салган. Анайып, «Туулу Алтайдыҥ мӧди» ле «Горно-Алтайский марал» деген патенттер алынган.

Тергеебистиҥ јурт ээлем аайынча министерствозы агропромышленный комплекстиҥ тӧс једимдерин тергеелер ортодогы кӧрӱ-выставкаларга, јарымкаларга чыгарат. Бисте ӧскӱрилген эттеҥир, сӱттеҥир, чыҥдый тӱк ле ноокы берип турган мал-аш андый кӧрӱ-выставкалардаҥ јаантайын кайралдарлу јанат.

Министерствоныҥ тергеениҥ агропромышленный комплексиниҥ ӧзӱми аайынча эдип турган ижи јурт јерде јаткан кижиниҥ кӱнӱҥ сайын бӱдӱрип турган ижи јогынаҥ болбос то эди. Оныҥ да учун Алтай Республикада Јурт ээлемниҥ ле перерабатывающий промышленностьтыҥ ишчизиниҥ кӱни кажы ла јыл кӧдӱриҥилӱ айалгада темдектелет. Профессионал байрамда республиканыҥ тӧс калазына аймактардаҥ делегациялар, бу бӧлӱктиҥ ветерандары, јуртээлемдик комплекстиҥ ле перерабатывающий предприятиелердиҥ озочылдары, билимчи-аграрийлер, ээлемдердиҥ ле аймактарда јурт ээлемниҥ бӧлӱктериниҥ башкараачылары келет. Республикан иштиҥ мӧрӧйиниҥ јеҥӱчилдери јаҥжыкканы аайынча Кӱндӱлӱ грамоталарла, Быйанду самараларла, тӧшкӧ тагар темдектерле, сертификатарла кайралдадат.

К. ЯШЕВ белетеген.