Алтайдын Чолмоны

Кан-Чараста — цирктиҥ кайкамчылу телекейи

19.05.2020

Ӧткӧн чактыҥ 70-80 јылдарында Кан-Оозы аймакта албатыныҥ цирки иштегенин тергеениҥ кӧп улузы эмдиге јетире эске алынат. Цирк 1971 јылда тӧзӧлгӧн лӧ ол 1985 јылга јетире иштегени керегинде Кан-Оозы аймактыҥ архивиниҥ јетирӱлеринде айдылган. Башка-башка јылдарда албаты цирктиҥ директоры ла баш режиссеры болуп Валерий Васильевич ле Георгий Васильевич, Василий Ефимович Крыловтор иштеген. Баштапкы эки кижи директорлор, Василий Ефимович баш режиссер болуп иштеген эмтир.

Албаты цирктиҥ артисттери культураныҥ областьтагы ла крайдагы башкартузыларыныҥ јӧбиле областьтыҥ аймактарыла, Алтай крайла цирктиҥ программазыла гастрольдоп јӱрген. Циркте «Кубань» автобус болгон, тискинчизи болуп Иван Иванович Головин иштеген. Цирктиҥ башкараачылары озолодо баратан јерлердиҥ тооломын, программаны тургузып алала, јол-јорыкка чыгатандар.

Артисттер кӧбизинде аҥылу јазалдар да, јарамыкту айалгалар да јок клубтарда, Культураныҥ тураларында ойын-кӧргӱзӱлерин кӧргӱскендер. Темдектезе, 1973 јылдыҥ јайында цирк мындый номерлерле јорыктаган: Сергей Николаевич Головин сценада бир кӧлӧсӧлӱ велосипедле маҥтадып, булаваларла жонглировать эткен; Георгий Васильевич Крылов мотоциклдӱ маҥтадарда, кийнинде отургышта кыс акробатиканыҥ номерин кӧргӱскен; Михаил Юрьевич Попугаев канатла баскан; Надежда Дмитриевна Самташева (Чернова) ла Лариса Сафронова — акробатиканыҥ, гимнаст Николай Васильевич Рязанов гимнастиканыҥ номерлерин кӧргӱскен. Онойдо ок сценада ӱредӱлӱ айулар: эне айу Маша ла эки айучагы, ийттер улусты база соодоткон.

1974 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 29-чы кӱнинде албаты цирктиҥ баш режиссеры Василий Ефимович Крылов аймактаҥ барганыла колбой, оны бу ижинеҥ јайымдагандар. Оныҥ ордына Владимир Ефимович Медведевти туткандар.

1974 јылда иш керегинде отчетто айдылганыла, цирктиҥ артисттери тӧрт ойын-кӧргӱзӱ тургускан, олорды бастыразы сегис јӱс кижи кӧргӧн. Онойдо ок албаты цирктиҥ туружаачылары ӧскӧ дӧ он эки кирези ойын-кӧргӱзӱлерде, концерт-байрамдарда турушканы айдылган. Цирктиҥ ишчилери аймактыҥ Культура туразыныҥ ижинде, аймактыҥ јондык јӱрӱминде ле Кан-Оозыныҥ орто ӱредӱлӱ школыныҥ керектеринде эрчимдӱ турушкан. Јыл туркунына цирктиҥ 30 туружаачызы, ол тоодо национальный группазы ӱредилип белетелген. Јаҥы программа тургузылып, јаҥы алты номер тӧзӧлгӧн: фокустар, кейдеги рамада гимнастика, јайым турган тепкиштерде эки кат эквилибр, жонгляж, ок-јаадагы учуш, кейлу аҥылу аппаратта гимнастика. Цирктиҥ туружаачылары онойдо ок бойлоры номерлерге керектӱ аппараттар, декорациялар эткендери айдылган.

1976 јылда цирк художественный самодеятельностьтыҥ Новосибирск калада ӧткӧн конкурсында турушкан. Бу јылдардыҥ программаларында, темдектезе, жонглерлор Татьяна Крылова ла Лариса Сафронова, акробаттар Любовь Мачула ла Елена Чербыкова, трапецияда гимнаст Николай Рязанов кайкамчылу номерлерин, Валерий Крылов ло Сергей Кривощеков кокыр номерлерин кӧргӱскен. Онойдо ок тыҥ тартылбаган эмикте эквилибрист Владимир Медведев, неге де туттуртпаган, јайым тепкиште бу кижиге баштаткан эквилибристтер номерлериле кӧрӧӧчилерди кайкаткан. Кейдеги гимнастка Надежда Самташева база турушкан. Программада номерлер «Тоника» деп эстрадный оркестрдиҥ кӱӱ-ойыныла ӧткӧн. Оныҥ башкараачызы Владимир Медведев болгон.

Кан-Оозы аймактыҥ аймак-исполкомыныҥ культура бӧлӱгиниҥ 1981 јылдагы иш керегинде отчедында бичилгениле, аймактыҥ Культура туразында иштеген албаты циркте 27 кижи иштеген. Цирктиҥ калганчы јылында оныҥ режиссер-постановщиги болуп Геннадий Михайлович Самаев иштептир.

Ол ӧйлӧрдӧ циркти кӧргӧн улустыҥ куучыныла, циркте школдыҥ балдары база турушкан ошкош. Гастрольго апаратан ойын-кӧргӱзӱлердиҥ ада-энелердиҥ комитедиле, орто ӱредӱлӱ школдыҥ директорыла јӧптӧштирилген программазын, цирктиҥ туружаачыларыныҥ тооломын, цирктиҥ ижи аайынча молјуларды ӱлештиргенин ле јол-јорыкта кӱнниҥ распорядогын культура бӧлӱк јаратканы керегинде архивте бичимел база бар.

«Кӧргӧнис. Кайкаганыс…»

Власта Куйрушевна Тысова,

П. В. Кучияктыҥ адыла адалган эл театрдыҥ актрисазы, Россияныҥ нерелӱ артизи:

—Мен цирктиҥ ойын-кӧргӱзӱзин эки катап кӧргӧм: Горно-Алтайскта ла Кан-Оозында иштееримде. Экӱлези Культураныҥ тураларында ӧткӧн. Горно-Алтайскта акробатиканыҥ кӱч ле чӱмдӱ номерлерин тапчы сценада бийик профессионал кеминде бӱдӱрип тургандарын кайкаган эдим. Кемдер турушканы санаама кирбейт. Экинчи катап Кан-Оозыныҥ Культура туразыныҥ каланыҥ да сценазынаҥ јаан эмес сценазында јалтанбас гимнасттардыҥ, эквилибристтердиҥ, акробаттардыҥ ла ӧскӧлӧриниҥ де номерлеринеҥ кижиниҥ ӧкпӧӧрип-чочыганынаҥ тыныжы буулып турар.

Ол ӧйдӧги јайалталу улустыҥ јилбӱлери де, эткен керектери де эмдигизинеҥ башка болгон. Мен оогош тужымда Экинурга кандый да улус айулар экелип, кӧргӱзип туратан. Мен айуларды кайкап, оосты ачала базып јӱреле, јаҥы, јараш пладымды јылыйтканым, ыйлаганым санаама кирет. Школдо дезе Роза Санабаевна Арбаева, ол тушта јиит ӱредӱчи, акробатиканыҥ, гимнастиканыҥ кружогында ӱренчиктерди тазыктырып туратан. Олордыҥ «пирамида» деп номери тыҥ болгон. Олор кажы ла байрамда кандый бир ойын-кӧргӱзӱзиле чыгатан эди.

Иван Сумачаковты алалы. Ол кандый јаан јайалталу, ээлгир, чек беске јок немедий, јеҥил гимнаст болгон. Оныҥ бӱдӱрип турган номерлери јаражыла, чокым ла јеҥил болгоныла бактыратан эди. Је тууразынаҥ ла кӧргӧҥдӧ, јеҥил деп билдиретен эмей. Кажы ла номерди тургузарга канча ийде-кӱч, канча тазыктырыныш керектӱ болуп јат. Оныҥ Кан-Оозыныҥ албаты циркинде иштегенин-иштебегенин билбей турум. Је ол областьтыҥ концертно-эстрадный бюрозыныҥ јаан јайалталу артисттериниҥ бирӱзи болгон. Бӱгӱнге јетире бисте бу жанрда ого једер артист јок…

Наталья Теновна Тайтыкова,

Кан-Оозы аймактыҥ Мӧндӱр-Соккон јурттагы школыныҥ ӱредӱчизи:

—Мениҥ адам, Јеен Майманович Тайтыков, цирктиҥ јааны Василий Крыловло најылажып јӱргени санаама кирет. Мен ол јылдарда оогош класстарда ӱренгем. Ол кижиниҥ айылыныҥ јанында вольерде цирктиҥ тындулары турганын кӧргӧм. Крылов келип, адамнаҥ бу тындуларына ӧлгӧн мал-аштыҥ эдин, аш алатан болгон. Бисти циркке кычыратан. Кан-Оозыныҥ Культура туразыныҥ сценазында ла ойын-кӧргӱзӱ ӧдӧтӧн. Мениҥ санаама клоундар јакшы кирет, не ле болгылап, бисти каткыртар. Фокусниктер оок не-немени јажырып, ойто балдардыҥ кулактарынаҥ чыгарып, бисти тыҥ кайкадатан эди. Эмеш јаанап келеле кӧргӧним – сценаныҥ эки јанында рамаларда гимнаст кыстар удур-тедир учкулап, кижиниҥ эди-канын јимиредетендер. Олордыҥ ортозында мен Люба Мачула деп кысты аҥылап кӧрӧтӧм. Оныҥ ады-јолын соҥында калада ӱренип турала билип турбай. Ол сӱреен кеберкек, ээлгир кыс, база бир гимнастка ӱӱрезиле кожо солун номерин кӧргӱскен эди. Соҥында, менеҥ эмеш јаан болгон Люба калада иштеп турала, бисти, јаҥыс јердиҥ балдарын танып, куучындажып јӱретен. Мачула (Муйтуева) Любовь Кайсыннаҥ болгон. Ол ӧйдӧ СССР орооныста јарлу гимнаст кыстар Неля Кимниҥ ле Ольга Корбуттыҥ ады-јолы јарланып турган ине. Кӧп кыстар коп-коо, ээлгир бу спортчы кыстарга тӱҥей болорго, гимнастикала јилбиркеп турбай. Бистиҥ тоорчыгыс, Раиса Модорова, бойыныҥ ӧйинде база гимнастикала јилбиркеп туратаны санаама кирет.

(«Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ редакциязы ол јылдарда цирктеги ижи, кожо иштеген улузы керегинде эске алыныштарыла кычыраачыларла ӱлешсин деген суракла циркте иштегендерге баштанат. Онойдо ок Кан-Оозы аймактыҥ архивиниҥ ишчилерине јетирӱлер ле фотојуруктар бергени учун јаан быйаныс айдадыс)

Н. БЕЛЬЧЕКОВА