Алтайдын Чолмоны

«Мениҥ тӧрӧлим — мениҥ билем»

02.06.2020

«Јылдыҥ билези» деген бастырароссиялык конкурс јылдыҥ сайын ӧткӱрилет. Бу конкурста Алтай Республиканыҥ билелери база эрчимдӱ туружат. Оныҥ тӧс амадузы укту-тӧстӱ билелердиҥ јакшынак ченемелин таркадары болуп јат. Андый билелердиҥ тооломына кенек балдар ӧскӱрип турган, билелерине ӧскӱс ле ада-энелери јанынаҥ кичеемел јок арткан балдарды алып азырап јаткан, су-кадык јӱрӱм јӱрӱп, балдардыҥ јилбӱлерин ле јайалталарын ӧскӱрип, јаткан јеринде ле бӱткӱл ороондо јонјӱрӱмдик керектерде туружып турган билелер кирет. Конкурс «Кӧп балдарлу биле», «Јиит биле», «Јурт јерде јаткан биле», «Алтын биле» ле «Јаҥжыгуларды чеберлеп турган биле» деген беш номинацияда ӧдӧт. Оны Россия Федерацияныҥ иш ле јонјӱрӱмдик корулаш аайынча министерствозы ла уур-кӱч айалгаларга учураган балдарды јӧмӧп турган фонд тӧзӧп ӧткӱрет. Бистиҥ тергееде бу конкурсты иш ле јонјӱрӱмдик корулаш аайынча министерство башкарат. Тергеелик конкурс тӱгенип, оныҥ јеҥӱчилдериниҥ ады-јолдоры јарлалып калган деп айдар керек. Быјыл ол, коронавирусла колбой, заочный эп-аргала ӧткӧн. Эмди билелер тӧс јерге портфолиолорын аткарып, финал конкурста туружарга белетенет.

«Россияныҥ алтын билези»

Быјыл тергеелик конкурста туружарга он беш биле кӱӱнзеген. Тӧзӧмӧл кӱреениҥ турчылары јеҥӱчилдердиҥ ады-јолдорын олордыҥ портфолиолоры ажыра јартагандар. Анайып, «Россияныҥ алтын билези» деген конкурста Улаган аймакта јаткан Мирон Лукич ле Елена Кирилловна Тойдоновтордыҥ билези чыккан. Бу билениҥ јааны бастыра јӱрӱминде јурт ээлемде иштеген. Мирон Лукичке једимдӱ ле эрчимдӱ ижи учун «Јурт ээлемниҥ нерелӱ ишчизи» деген бийик ат адалган. Елена Кирилловна дезе республикада база јарлу кижи. Ол текши орто ӱредӱниҥ кӱндӱлӱ ишчизи.

Ӧрӧкӧндӧр айыл-јуртын 54 јыл мынаҥ кайра туткандар. Олор мынча кире ӧйгӧ эптӱ-јӧптӱ јуртап, тӧрт бала азырап чыдаткандар. Бӱгӱнги кӱнде олордыҥ баркаларыныҥ тоозы 9, балдарыныҥ балазыныҥ бир балазы чыдап јат. Тойдоновтор балдарына билгирлер берерине јаан ајару эдип, олорды ачык-јарык кӱӱн-тапту улус болорына таскаткандар. Олордыҥ билезиниҥ бастыра балдары бийик ӱредӱлӱ улус.

Мирон Лукич бойы Јазулу јуртта чыккан ла ӧскӧн. Черӱниҥ кийнинеҥ јурт ээлемниҥ Алтайдагы институдыныҥ экономика аайынча факультедине кирип ӱренген. Ол экономисттиҥ ле бухгалтердиҥ ижине кызы Маринаны таскаткан. Мирон Лукичтиҥ бу кызы кийнинде адазыныҥ ӱренген институдын кызыл дипломло божоткон. Тойдоновтордыҥ балдарыныҥ кажызы ла керегинде башка, аҥылап айдарга јараар. База бир кызы, Альбина Мироновна, краеведтердиҥ «Мениҥ Тӧрӧлим» деген бастырароссиялык конкурсында туружып, јеҥӱчил болуп чыккан. Уулы, Амыр Миронович, јолдор тудар «Улаганстрой» ООО-до једимдӱ иштейт. Ол јайалталу спортчы болгоныла база јарлу. Миронго самбо ло дзюдо кӱрештерде јакшынак бӧкӧлӧр таскатканы учун «Алтай Республиканыҥ нерелӱ тазыктыраачызы» деген ат адалган.

«Кӧп балдарлу биле»

Бу ууламјы-номинацияда Горно-Алтайскта јаткан Мерген Петрович ле Байанару Константиновна Ченкуровтордыҥ билези јеҥген. Бу јиит биле тогус јыл јуртап јат. Мерген Петрович профессиязы аайынча бойы строитель кижи. Ол Томсктогы госуниверситетте ӱренип, «Ӧзӱмдерди корулаар билимчи агроном» деген специальность, анайда ок Москвада «Благодать» деп духовный академияда ӱренип, «Кудай јаҥдулардыҥ бакалавры» деген диплом алган. Бу кижиниҥ јилбӱлери башка-башка. Ол кӱӱлик ойноткыларла ойноп јат, техникала уружып, оны јазаарын јакшызынат, уур атлетикага, чанала јӱгӱрер спортко ло хоккей ойноорына тазыктырынат.

Эш-нӧкӧри Байанару Константиновна Горно-Алтайсктагы университетте ветеринардыҥ специальнозын, анайда ок Москвада духовный академияда ӱренип, оныҥ дипломын база алган. Байанару, Мерген ле чилеп ок, спортло најылажат. Јеҥил атлетикала, волейболло, гандболло јилбиркейт. Ол — республикан кӧп маргаандардыҥ јеҥӱчили ле туружаачызы. Тургуза ӧйдӧ балдарын таскадат, акту бойыныҥ аш-курсак белетеериле, балдарды таскадарыла, олордыҥ чӧлӧӧ ӧйин тӧзӧп ӧткӱрериле колбулу јӱзӱн-башка программаларыла иштейт.

Бу билениҥ Давид ле Даниил деген уулчактары калада школ-гимназияныҥ баштапкы клазында ӱренгилейт. Олор школдо болуп турган конкурстарда ла јилбилӱ керек-јарактарда јаантайын туружат. Спортло јилбиркеп, јуранып јадылар. Уулчактар балдардыҥ кӱӱлик школына јӱргӱлеп јат. Давид каланыҥ јиит пианисттериниҥ фестиваль-конкурсында туружып, 2-чи степеньдӱ дипломло кайралдаткан. Бу биле Горно-Алтайскта ӧткӱрилип турган јондык керектерде эрчимдӱ туружат. Олор радионыҥ «Сибирь — Санки» деп конкурсыныҥ, «Зарница» деген ойынныҥ, «Кросс нации» деп маргаандардыҥ јаантайынгы туружаачылары. Бу биле балдарын кудай јаҥына чебер таскадат.

«Јиит биле»

Горно-Алтайскта јуртап јаткан Никита Константинович ле Сабина Мелисовна Ковалевтордыҥ билези дезе «Јиит биле» деген номинацияда јеҥген. Бу билениҥ айыл-јурт тӧзӧгӧнинеҥ ала тыҥ ла кӧп ӧйтпӧгӧн дӧ болзо, је олордо бойлорыныҥ јаҥжыгулары бар. Ӱч јыл јуртап јаткан Ковалевтор чыккан кӱндерди, байрамдарды ӧткӱретенин, јондык учурлу керектерде туружатанын ӧмӧ-јӧмӧ шӱӱжип јадылар. Билениҥ јуунында олор аайынча јӧп чыккан кийнинде, ого ончолоры теҥ-тай белетенип јадылар.

Ковалевтордыҥ билезиниҥ јаҥжыгу-ларынаҥ олордыҥ спортло, физкультурала најылажып, су-кадык јӱрӱм јӱрер ээжилерди баштапкы јерге тургузып турганын аҥылап темдектеер керек. Сабина Мелисовна бойы јеҥил атлетикада, рафтингте, «Лыжня России» деген бастырароссиялык маргаандардыҥ чанала јӱгӱрер бӱдӱминде, полиатлондо Алтай Республикада ла Алтайский крайда јаантайын јеҥӱчил јерлерге чыгат. Ол Алтай Республиканыҥ спортчыларыныҥ кичӱ олимпий ойындарында, 2015 јылда Кош-Агашта болгон финалында, јеҥил атлетикада 800 ле 1500 метрге јарышта јеҥӱчил јерлер алган, 2017 ле 2019 јылдарда мындый ок маргаандарда Горно-Алтайскта база медальдарла кайралдаткан, ГТО-ныҥ комплексиниҥ нормативтерин табыштырары аайынча ӧткӧн бастырароссиялык фестивальда база јеҥӱчил болуп чыккан, 2015-2016 јылдарда рафтинг-ле Кадын сууда болгон маргаандарда јеҥӱлӱ турушкан, 2018-2019 јылдарда «Динамо» обществоныҥ иштеги ӧмӧликтер ортодо ӧткӧн спартакиадада ады-јолы база јеҥӱчилдердиҥ тоозында адалган.

Ол полиатлонло спорттыҥ узына кандидат. 2016 јылда Курганда бу бӱдӱмле болгон Россияныҥ Кубогында кӱндӱлӱ ӱчинчи јерге чыккан. 2017 јылда база мындый ок једимге јеткен. Никита дезе республикада јарлу волейболисттердиҥ бирӱзи. Ол волейболло Горно-Алтайсктагы госуниверситеттиҥ уулдар ортодо командазыныҥ капитаны. Никита баскетболло Россияныҥ студенттериниҥ ассоциациязыныҥ клубтарыныҥ чемпиона-дыныҥ этап-бӧлӱктериниҥ јеҥӱчили. Волейболло Алтай Республикада, Сибирьде ле Ыраак Кӱнчыгышта студенттердиҥ командалары ортодо болуп турган башка-башка маргаандардыҥ јаантайынгы туружаачызы ла јеҥӱчили. Ол волейболдо јаан улустыҥ баштапкы разрядыныҥ нормативин бӱдӱрген. Никита Ковалев каланыҥ ӱредӱ бӧлӱгиниҥ иштеги ӧмӧликтери ортодо футболло, волейболло, конькиле јарыжары ла сууда эжинери аайынча ӧдӱп турган маргаандарында эрчимдӱ туружат.

«Јурт јерде јаткан биле»

Бу ууламјы-номинацияда јеҥӱни Кан-Оозы аймакта јаткан Майранбек Осконбаевич ле Чечек Валериевна Байдавлетовтордыҥ билези ала соккон. Газеттиҥ кычыраачыларын олордыҥ билезиле, јаҥжыгуларыла база кӱӱнзеп таныштырып турус. Озо ло баштап бу билениҥ јааны Майрамбек Осконбаевичтиҥ ады-јолын адап, ол керегинде айдар керек. Ол јайалтазы элбек ле бай кӱӱчи кижи. Майрамбек аймактыҥ јондык керектеринде эрчимдӱ туружып, Кӱндӱлӱ грамоталарла, Быйанду самараларла кӧп катап кайралдаткан. Јайалталу артист «Студенттердиҥ јазыныҥ», «Таҥ Чолмонныҥ», «Сургалдыҥ», «Алтыннаҥ баалу адалардыҥ» конкурстарында, албатыныҥ сӱӱген «Эл Ойын», «Чага байрам», «Масленица» байрамдарыныҥ кӧрӱлериниҥ, Јабаганда, Экинурда, Кан-Оозында, Кырлыкта ла Горно-Алтайскта болгон «Болужар аргалу болзоҥ — болуш» деген килемјилик акциялардыҥ эҥ эрчимдӱ туружаачыларыныҥ ла јӧмӧӧчилериниҥ бирӱзи.

Чечек Валериевнаныҥ јӱрӱмде јилбӱлери база кӧп. Тургуза ӧйдӧ ол Мӧндӱр-Соккон јуртта јарлу бичиичи И. В. Шодоевтиҥ адыла адалган текши ӱредӱлӱ орто школдо ӱредӱчи болуп иштейт. Аймакта ӧдӱп турган јонјӱрӱмдик учурлу керектерде јаантайын туружып турганы учун Кӱндӱлӱ грамоталарла, Быйанду самараларла база јаҥыс катап эмес кайралдаткан. Оныҥ ӱреткен ле таскаткан балдары «Алтын арабеск», «Јӱрегимди балдарга бередим», «Тирӱ классика» ла «Алтай тилле тирӱ классика» деген конкурстарда туружып, јаантайын јеҥӱлӱ јерлер алат. Майрамбектиҥ ле Чечектиҥ балдары Ильгис ле Баатыр кожоҥдоорын ла јураарын сӱӱйт. Олор јуруктардыҥ «Мен терроризмге ле экстремизмге удура», «Георгиевская лентаны бойлорыстыҥ колдорысла», «Јеткер јок тегелик», фотојуруктардыҥ «Телекей балдардыҥ кӧстӧриле», «Ак ладья» деген кӧрӱлериниҥ туружаачылары ла јеҥӱчилдери.

«Јаҥжыгуларды чеберлеп

турган биле»

Ермурат Ерсаинович ле Гульжан Нуршаровна Расуловтордыҥ билези Эре-Чуйда јадат. 28 јылдыҥ туркунына эптӱ-јӧптӱ ле нак јуртап келген бу биле ӧбӧкӧлӧриниҥ чӱм-јаҥдарын буспай, оны чеберлеери ле байыдары јанынаҥ јаан иш ӧткӱрет. Бу ууламјы-номинацияда олордыҥ билези јеҥӱчил болуп јолду чыккан деп темдектеер керек.

Билениҥ јааны Ермурат Ерсаинович јурт ээлемде иштеп јат. Ол 1993 јылда бойыныҥ крестьян ээлемин тӧзӧп ачкан. Оныҥ башкарып турган ээлеми аймакта озочыл аргачылык ээлемдердиҥ тоозында адалат. Ӧмӧлик 2009 јылда аймакта ӧткӧн мӧрӧйдӧ туружып, 3-чи степеньдӱ дипломло кайралдаткан. Малчылардыҥ байрамына учурлай Алтай Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозыныҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла кайралдаткан. Бу нак биле спортло, физкультурала база најылажып јат. Билениҥ јааны бойы шахматтарла, волейболло, столдо ойноор теннисле јилбиркейт, самбого тазыктырынат. Домбрала јакшы ойноп јат. Јуртта ла аймакта культурала колбулу байрамдарда јаантайын эрчимдӱ туружат.

Гульжан Нуршаровна дезе 16 јылдыҥ туркунына таҥынаҥ аргачы болуп иштейт. Оныҥ бойында аш-курсак садар магазин бар. Оныҥ једимдӱ ижи база кӧп тоолу кайралдарла темдектелген. Ол јуртта ла аймакта болуп турган јонјӱрӱмдик учурлу керек-јарактарды јаантайын јӧмӧйт. Кирелӱ јаткан јаан билелерге ле јаан улуска аш-курсакла, керектӱ эдим-тудумдарла болужат. Гульжан «Балдарды школго јууйлы», «Јакшы керектердиҥ неделези», «Биле билеге болужат» деген килемјилик акцияларда туружып, аймактыҥ эл-јонына јаантайын болужын јетирет. Бойы база домбрала јакшы ойноп јат. Иштеҥ чӧлӧӧ ӧйдӧ кӧктӧнӧрин ле тӱӱнерин сӱӱйт.

Ермурат Ерсаинович ле Гульжан Нуршаровна Рустам, Гульфат ла Жаксылык деп балдар азырап чыдаткандар. Рустам Новосибирскте архитектурно-строительный институтты божоткон, Гульфат база ла Новосибирскте ӱренген. Ол аграрный университетте логисттиҥ специальнозын алган. Жаксылык дезе тургуза ӧйдӧ сегизинчи класста ӱренип јат. Билениҥ јаан балдары бӱгӱнги кӱнде алган ӱредӱлери аайынча једимдӱ иштегилейт. Кактанчы бала, Жаксалык, кӱӱге база јайалталу. Ол домбра деп ойноткыла ӧдӱп турган кӧрӱлерде једимдӱ туружып, грамоталарла, дипломдорло, сыйларла јаҥыс катап эмес кайралдаткан.

«Јылдыҥ билези» деп адалган бастырароссиялык конкурстыҥ быјылгы финалында Алтай Республикадаҥ шак мындый билелер туружарга белетенет. Финал кӧрӱниҥ јеҥӱчилдери кӱс кирезинде јарталар. Јеҥӱ алган билелерге бастырароссиялык конкурста турушканы керегинде кере бичик табыштырылып јат. Конкурстыҥ тӧзӧмӧл кӱреези аҥылу ла ӱзеери сыйлар тӧзӧӧр аргалу. Кӧрӱниҥ турулталарыла јылдыҥ сайын оныҥ туружаачыларыныҥ «Јылдыҥ билези» деп адалган кереес ле кӱндӱлӱ бичиги кепке базылып чыгарылат. Былтыр бу конкурста Алтай Республикадаҥ јеҥӱчил болуп Саблаковтордыҥ билези чыккан деп айдар керек. Бу конкурс «Мениҥ Тӧрӧлим — мениҥ билем» деген кычырула ӧдӧт.

П. КАБАР белетеген