Алтайдын Чолмоны

«Алтай Кабай» — ич-кӧгӱс байлыктыҥ Тӧс јери

23.06.2020

Бистиҥ јебрен Туулу Алтай телекейдиҥ ончо тӱрк калыктарыныҥ тӱӱкилик тӧрӧли, кабайы деп јолду айдыжат. Ыраак та, јуук та јаткан тӱрк калыктар кабайы болгон тӧрӧлине амадап келип, оныҥ калыктарыла, јебрен тӱӱкизиле, байлык культуразыла, санадыла, тереҥ ич-кӧгӱс учурлу чӱм-јаҥдарыла, јаҥжыгуларыла таныжадылар. Онойдо ок ӧскӧ дӧ укту калыктар бистиҥ кеен-јараш ар-бӱткендӱ, солун ла чӱмдӱ культуралу јерисле јилбиркеп келери база кӧптӧгӧн.  Је айылчыларды да, карындаш калыктарды да уткып, алтай калыктыҥ чӱм-јаҥдарыла, культуразыла таныштырар бир чук Тӧс јер тӧзӧӧри керегинде санаа-амадуны јеристиҥ бир канча ойгор кӧгӱстӱ, ичкери кӧрӧр укаа-санаалу эрлери, јондык ишчилери узактаҥ бери амадап, айдыжып келген.

Бӱгӱнги кӱнде бу амадуны бӱдӱреринде баштапкы алтамдар эдилгенин угуп, бис каруулу улусла туштажып, куучын-эрмек ӧткӱрдис.

Куучын-эрмекте Горно-Алтайсктагы государственный университеттиҥ ректоры, Тӧс јердиҥ концепциязыла иштеер группаныҥ башкараачызы

Валерий Бабин, университеттиҥ алтаистика ла тӱркология факультединиҥ деканы Сурна Сарбашева туружат.

Сурак: Бис алтай калыктыҥ ич-кӧгӱс ле ӧскӧ дӧ байлыктарыныҥ «Алтай Кабай» деп тӧс јерин тӧзӧӧриниҥ   концепциязыла иштеери башталганын сӱӱнип уктыбыс.  Бу иштеги баштапкы алтамдар керегинде куучындап берзеер?

В. Г. Бабин:

– «Алтай Кабай» деп ӱлекерле иштеери бистиҥ университеттиҥ специалисттерине сӱреен учурлу ла оморкодулу керек. Бистиҥ университеттиҥ, алтаистиканыҥ ла тӱркологияныҥ факультединиҥ, архелогтордыҥ, экономисттердиҥ, рельефле иштеер географтардыҥ мындый јаан ла элбек ӱлекерди бӱдӱрер аргалары, эп-сӱмелери, билгирлери  јеткилинче. Бистиҥ специалисттер, билимчилер јаҥыс ла студенттерле иштеер аргалу эмес, олор тереҥ учурлу, јаан билгирлер некеп турган ӱлекерлерле де иштеер аргалу. Тереҥ ле элбек билгирлер јогынаҥ «Алтай Кабай» деп јаан ӱлекерди јӱрӱмде бӱдӱрери кӱч эмей. Онойдо ок тӱӱкилик, этнографиялык, фольклорлык материалдарла иштеп, алтай цивилизацияныҥ тӧзӧгӧлӧрин, Алтай олордыҥ кабайы деп чотоп турган ӧскӧ калыктарга јарт болзын деп кӧдӱрип, кӧргӱзери јанынаҥ јаан иш эдилет.

Бис концепцияла иштеп, ӱлекер солуныла, јилбилӱзиле кайда да болбогон, ол ок ӧйдӧ јӱрӱмде тузаланарга, оны иштедерге эптӱ болзын деп амадайдыс. Ол шӱӱжилер учурлу, айса болзо, ӧскӧ дӧ солун шӱӱлтелер айдылар — иш јаҥы ла башталган.

С. Б. Сарбашева:

– Јеристиҥ ойгор укаа-санаалу  улузы Алтай Республиканыҥ тӧс калазында алтай калыктыҥ ич-кӧгӱстик Тӧс јерин тӧзӧӧр деген  амадузын  20 јылдаҥ ажыра ӧйдиҥ туркунына  айдыжып келген, бир кезик иштер де эдерге чырмайган. Республиканыҥ культура министри Ольга Юрьевна   Антарадонова Тӧс јердиҥ концепциязыла иштеерин университетке, факультетке бӱдӱмјилеген. Каланыҥ администрациязы тӧс јер тӧзӧйтӧн јерди де кӧстӧп салган: ол университеттиҥ ӱстинде тепсеҥ. Бис ол јерди барып кӧрӱп јӱргенис, бир ӧйдӧ ого тӧрт јаан гранит таш та апарып салган болуптыр, кажы тушта кандый ӧргӧӧ-тудум тудуларын шӱӱштис. Ӱч башка ууламјыла иштеерге белетенип ийдис: культура – кандый байлыктар, кееркедимдерге ајару салары, экинчизинде – архитектура јанынаҥ иштер, ӱчинчизи дезе ӱлекер республикага, калага јонјӱрӱмдик-экономикалык јанынаҥ керектӱзи, тузалузы јанынаҥ. Ишмекчи группага университеттиҥ ончо факультеттериниҥ специалисттери  кирген. Ӱлекердиҥ башкараачызы университеттиҥ ректоры В. Г. Бабин, группада онойдо ок проректор М. Г. Сухова, экономисттер  Р. Т. Адарина, Ю. Г. Газукина, Л. М. Тюхтенева ла ӧскӧ дӧ специалисттер, ол тоодо бистиҥ факультеттиҥ ончо  билимчилери. Јурукчы Владимир Чукуев, артист, режиссер Ногон Шумаров, «Алтай кай» ӧмӧликтиҥ башкараачызы Урмат Ынтаев база бу ӱлекерде туружып јат. Онойдо ок ич-кӧрӱмниҥ концепциязы јанынаҥ Б. Я. Бедюров, И. И. Белеков бойыныҥ шӱӱлтелериле ӱлежет. Кийнинде,  бу ӱлекерле  иштер башталза, бойыстыҥ јаш скульпторлор, архитекторлор Амыр Кыдыев, Аржан Ютеев ле о.ӧ. база туружар деп  иженедис…

Јер база ӱч бӧлӱкке бӧлинери  темдектелет: тагылдарлу, чӱм-јаҥ ӧткӱрер јазалдарлу аҥылу, байлу јер болор; ортозында от-очокту алтай айыл, амфитеатр, кӧрӱниҥ тӧс јери болор; ӱчинчи  јерде ээлем-администрация бӧлӱк, кафе тудулары пландалат. Кандый туралар тудулар деп, бис ӧскӧ талалардыҥ карындаш калыктарыныҥ ондый јерлериниҥ тудумдарыла јилбиркегенис. Онойып, бис бойыстыҥ аҥылубысты кӧргӱзер, ол ок ӧйдӧ танылу  болор керек деп шӱӱлтеге келдибис.  Аҥылубысты – бистиҥ кайысла, кай чӧрчӧктӧрисле, эрјине малдыҥ эки кылынаҥ, агару мӧштӧҥ эдилген топшуурысла кӧргӱзер деп сананадыс. Айдарда, архитекторлорло тыштыла топшуурга тӱҥей кӧбизи  шил тура тудулар деп шӱӱдис, ол каланыҥ тӧс јеринеҥ, кейдеҥ де јакшы кӧрӱнип турзын деп. Онойдо ок кӧрӱлер ӧткӱретен зал содон айыл ошкош,  тӱлкӱ алтай бӧрӱкке тӱҥей бӱдӱмдӱ болор. Јабынтызы шил болзо, кейдеҥ, ыраагынаҥ јалтырап, јараш кӧрӱнер.

«Алтай Кабай» Тӧс јердиҥ сыраҥай ла ортозында кай чӧрчӧктӧги Бай Терек турар. Бир јанында алтын, экинчи јанында мӧҥӱн јалбырактарлу, тӱнде кӱйӱп турар јӱзӱн ӧҥдӱ јарыткыштарлу. Ады «Алтай Кабай» болордо, кӧп тоолу бичимелдерде, эпосто айдылганыла, таш кабай тургузары керегинде база санаа бар. Туралар ортодо алтай кулјаларла кееркедилген таш јолдор салылар. Онойдо ок алтай калыктыҥ ончо кӱӱлик ойноткыларыныҥ кебеделдери база тургузылар.

Сурак: Алтайдыҥ ойгор, ичкери укаа-санаалу уулдарыныҥ удаган амадузы јӱрӱмде јол алынып турганы сӱӱндирет. Је оны бӱдӱрери тергеебистиҥ башкарузыныҥ, башкараачызыныҥ јӧмӧлтӧзи јоктоҥ канай јол алынат эмеш? 

В. Г. Бабин:

– Эйе, удаган амадуны бӱдӱрери бир јердеҥ кыймыктаганы сӱӱндирет. Мында јаан камаанын эл-јондыктыҥ чыгартулу улузыныҥ амадуны ичкерледер деген турумкайы, турушканы јаан. Онойдо ок јаҥда отурган улустыҥ олорды угуп, сӧстӧҥ керекке кӧчӧринде эткен ижин темдектеер керек. Тӧс јер болотон јерди Олег Леонидович Хорохордин кӧрӱп,  баштап алган ӱлекерди јарадып салды. Онойып, бис   культураныҥ министерствозынаҥ јакылта алып, башка-башка специалисттер, эл-јондыктыҥ чыгартулу улузы кирген  ишмекчи группа тӧзӧп, ишти баштап ийгенис.

Алтай калыктыҥ материальный да, материальный эмес,  ич-кӧгӱс те байлыктары бар, ол тоодо Алтайдыҥ јарлу кайчыларыныҥ бастыра телекейге јарлу эткен кайы. Айдарда, тӧс јердиҥ тудумдарыныҥ ортодо  јаан ајаруны кайла колбулу ойноткы топшуурга тӱҥей тудум болорына эткенис…

Сурак:  Тӧс јерде, ол ло алтай бӧрӱк эмезе топшуур кебеделдӱ тудумдарда, байла, кандый да аҥылу, чокым керектер ӧткӱрилер?

В. Г. Бабин:

– Топшуур кебеделдӱ тудумда культураныҥ, санаттыҥ ла ӧскӧ дӧ ууламјылардыҥ кӧп керектерин ӧткӱрер арга болор. Темдектезе, кайдыҥ конкурстарын, башка-башка сурактарла јуундар, фестивальдар ӧткӱрер, кожоҥ-кай бичийтен студия болор. Оныҥ јанындагы ачык тепсеҥдерде кайла конкурс-маргыштар ӧткӱрери кайда. Алтай бӧрӱк бӱдӱмдӱ тудумда албаты устардыҥ кӧрӱлери, мастер-класстары ла ӱредӱлери ӧткӱрилер аргалу. Тепши бӱдӱмдӱ залду кафе болор.

Келген улус онойдо ок јаҥжыккан алтай айылдыҥ ла бӱгӱнги айылдыҥ ичинде јӧӧжӧ-јепселдерин 3D форматла  кӧрӱп,  јууктада таныжар аргалу болор.

С. Б. Сарбашева:

– Тӧс јердиҥ тудулатан јери јаан байрамдарда,  темдектезе, Чага байрамда, кӱнди уткып, мӱргӱӱл ӧткӱрерге сӱреен јарамыкту, бийик јер болуп јат.

Онойдо ок Тӧс јер, текшилей алза, улус јайым базып, амырап јӱрер парк аайлу болоры темдектелет. Бу јерге улус јойу да једип келер аргалу, каланыҥ текши бӱдӱми мынаҥ јараш ла кеен кӧрӱнип јадат .

Байат јанынаҥ автомобильдӱ эмезе автобусту келерге јараар.

Сурак: «Алтай Кабай» Тӧс јердиҥ концепциязын табыштырар ӧй тургузылган ба? 

В. Г. Бабин:

– Ол концепция белетелзе шӱӱжилер, Россия Федерацияныҥ башкарузында кӧрӱлер. Ондо јарадылганда, Тӧс јерди тударына акча-манат чыгарылар,  оноҥ ары јаан иш тудум иштер кӧндӱгер.

Сурак: Ороонныҥ бай ла аргалу тергеелеринде ӧс калыктыҥ энчи-тӧзин, ич-кӧгӱс байлыгын кӧргӱскен сӱреен кӧрӱмјилӱ, јараш тудумдары бар.    Бисте оморкогодый ондый тудум-объекттер  јок. Бистиҥ бу Тӧс јерди тударга арга-кӱчис, акча-манадыс јеткей не?

С. Б. Сарбашева:

– Эйе. Ӧскӧ тӱрк калыкту ороондордо, темдектезе, Казахстанда, бистиҥ ороонныҥ тергеелеринде, ол тоодо Саха-Якутияда, Тувада, Татарстанда ла ӧскӧлӧринде де  калыктыҥ ич-кӧгӱс байлыгын, энчизин ле кӧрӱмин керелеген, кӧргӱскен ондый тудум-объекттер бар, олор једимдӱ иштейт. Олор кӧсти сӱӱндирип, јӱректи оморкодып јат. Айдарда, бистиҥ тӱрк калыктардыҥ кабайы болуп турган тергеебисте ондый тудум болоры јаан учурлу ла туура салбас керек болуп јат. Оныҥ да учун, бис  кайда да, кандый да талада, кандый да калыкта јок мындый ӱлекер солун ла кӧрӱмјилӱ болуп, кыйалтазы јоктоҥ тудуларында алаҥзыбай јадыс.

В. Г. Бабин:

– Тудум иштерге керектӱ ончозы ла јеткил болуп,  бистиҥ тергеениҥ  оморкодузы, байа бир чырай-јӱзи болотон Тӧс јер тудулар учурлу. Алтай калык ондый Тӧс јерлӱ болор јаҥду да, аргалу да…

— Куучын-эрмек учун јаан быйан. Тӱӱкилик учурлу бу иш бӱдӱп, калыктыҥ јаан амадузы  бӱтсин деп кӱӱнзейдис!

Н. Бельчекова